Árið 2005 - þegar hafísinn kom hingað síðast

Síðustu vetur hefur hafísinn lítið látið sjá sig hér við land. Ástæðan ætti að vera almenn hlýindi til sjávar og sveita sem og minna framboð af hafís á Grænlandssundi. Við réttar aðstæður getur ísinn þó gerst nærgöngull hér við land eins og gerðist í febrúar og mars árið 2005 en síðan þá er varla hægt að tala um almennilega hafískomu. Kortið hér að neðan sýnir ástandið þann 16. mars en þá lá ísinn úti fyrir öllu Norðurlandi og siglingaleiðin fyrir Horn lokuð en hún hafði annars verið varasöm. Á þessum tímapunkti hefði ísinn getað orðið öllu ágengari ef gert hefði hreinar norðanáttir í framhaldinu en í stað þess tók að blása meira úr austri og lét þá ísinn smám saman undan.

Það sem olli því að ísinn varð svona ágengur veturinn 2005 er ekki það veturinn var svo óskaplega kaldur og norðanáttir miklar. Því var eiginlega öfugt farið. Seinni partinn í janúar þetta ár var mikið hæðarsvæði ríkjandi fyrir sunnan land sem beindi hingað suðlægum hlýjum vindum. Á Grænlandssundi var vindáttin vestlægari sem gerði það að verkum að ísinn við Grænland breiddi úr sér í austur fyrir norðan land. Þannig var norðurströndin komin í dauðafæri fyrir hafísinn enda færðist hann nær landi á næstu vikum og ógnaði öllu norðurlandi.

Ísinn þarf sem sagt að hrekjast hingað af sinni hefðbundnu leið suður eftir Grænlandsströndum og þá helst með aðstoð suðvestanáttar í hægribeygju eins og hæðarsvæði sunnan við land eru dugleg við að framkalla, samanber veðurkortið hér að neðan frá 26. janúar 2005. Fyrir norðan land blæs vindur af völdum sama veðurkerfis í vestur með aukahjálp frá lægð í norðri, þannig hjálpast allt til þrátt fyrir ríkjandi hlýindi á landinu þessa daga.

Um það sem gerðist þarna á fyrstu mánuðum ársins 2005 má lesa nánar í greinarkorni á vef Veðurstofunnar, Hafís í mars 2005. Þar segir meðal annars:

„Kyrrstöðuhæðin sem hafði verið við lýði meira eða minna í 5-6 vikur lét sig upp úr miðjum marsmánuði og vindátt varð austlæg. Greiddist þá úr ísnum og lát varð að mestu á ís úr Grænlandssundi austur í Íslandshaf. Þess ber þó að geta að sinn tíma tekur fyrir hafísinn, sem á annað borð er kominn norður fyrir land, að molna, grotna og bráðna en á meðan berst hann gjarnan með strandstraumum með landi austur með Norðurlandi.“

Út frá þessu má eiginlega segja að hlýindakaflar að vetrarlagi geta haft sínar afleiðingar hvað varðar hinn forna fjanda okkar Íslendinga. Á kaldari veðurskeiðum þegar miklu meiri hafís er að öllu jöfnu norðvestur af landinu þarf vissulega mun minna til. Hvort slík tímabil séu alveg að baki er alls ekkert víst. En á meðan hafís er ekki að finna norður af landinu þurfum við lítið að óttast norðanáttina hvað hafísinn varðar og alls ekki norðaustanáttina því hún gerir ekki annað en að halda hafísnum í skefjum við Grænlandsstrendur.

 

Tíðindi eða tíðindaleysi af hafísnum

Það er svo sem engin sérstök ástæða til að skrifa um hafísinn núna nema þá helst vegna þess að eitthvað af ís er farið að nálgast Vestfirði. Það er þó varla neitt til að tala um enda um að ræða ísdreifar af gisnum nýmynduðum ís sem hafa hrakist hingað. Þann 19. nóvember var ísinn um 44 sjómílur NV af Straumnesi (skv. Veðurstofu) og hefur færst eitthvað nær í vestanáttinni nú um helgina. Næsta lægð gæti hinsvegar hrakið ísinn eitthvað til baka og svo er bara að sjá til. Þetta er allavega ekkert efni í hafísvetur enn sem komið er, til þess þarf ýmislegt að gerast og þá helst suðlægar og þar með frekar hlýjar vindáttir sem trufla flæði íssins á hans hefðbundinni suðurleið meðfram Grænlandsströndum. Það er einmitt að hluta til skýringin á nærveru hans út af Vestfjörðum þessa dagana en framboðið úr norðri hefur þó auðvitað einnig sitt að segja.

Kortið hér að ofan er að grunni til frá Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni NSIDC og sýnir útbreiðslu íssins á gjörvöllum Norðurhjara þann 20. nóvember. Meginísbreiðan á samkvæmt þessu dálítið í land að Vestfjörðum þótt einhver reytingur hafi gert sig heimakomin á Vestfjarðamiðum. Það má þarna sjá meðalútbreiðslu íssins þennan almanaksdag merkta inn með rauðgulri línu. Samkvæmt því er ísinn alveg í meðallagi austur af Grænlandi og þar með ekki frásögum færandi. Útbreiðslan er þó heldur yfir meðallagi vestur af Grænlandi og er þar nokkuð snemma á ferð. Hinsvegar er frávikið mest í Barentshafinu þar sem útbreiðslan er langt undir meðallaginu sem miðast við 1981-2010, reyndar er þetta ekkert mjög óvenjulegt frávik miðað við síðustu ár en þarna hefur reyndar verið mjög hlýtt upp á síðkastið. Ísinn á líka enn eftir að ná að Beringssundi þarna uppi á myndinni og er einnig undir meðallaginu þar. Eftir því sem líður á veturinn mun útbreiðslan auðvitað aukast talsvert fram í febrúar/mars en þó ekkert endilega hér við land nema vindar í Grænlandssundi taki upp á einhverju sérstöku.

Myndin hér að ofan er úr fórum Bandaríska sjóhersins og segir svipaða sögu nema hér er þykktin sýnd. Helsti fengur af því er að þarna sést vel ísinn sem lifði af bráðnun síðasta sumars en allt þetta fjólubláa er ís sem myndast hefur nú í haust enda er það þynnsti ísinn. Sá ís mun auðvitað aukast og þykkna næstu mánuði og eitthvað af þykkari fjölæra ísnum mun berast lengra suður með Grænlandi - vonandi án viðkomu hér á landi.

Svo er bara eitt eftir en það er að skoða útbreiðslulínurit frá Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni. Þarna er svo sem ekkert að frétta. Útbreiðslan þann 20. nóvember er mjög áþekk síðustu 10 árum - eða álíka lítil. Útbreiðsla öll árin sem sýnd eru þarna er vel undir meðallaginu. Þetta er reyndar ekki árstíminn sem mikill munur er á útbreiðslu íssins milli ára enda er þetta eiginlega ekki árstíminn til að vera með miklar bollaleggingar með hafísinn.

 

 

Stóra markmiðið var Stade du France

Í sambandi við hryðjuverkin í París þá hafa menn velt fyrir sér hvers vegna þessi staður og þessi stund var valin, föstudagskvöld í París. Hryðjuverkamönnunum tókst vissulega að framkvæma hræðilega verknaði og þar ber hæst fjöldamorðin á tónleikastaðnum Bataclan. Ekki ætla ég að gera lítið úr því né öðru sem gerðist í París þetta kvöld. Miðpunktur og útgangspunktur þessara árása hlýtur samt hafa átt að vera landsleikur Frakka og Þjóðverja á þjóðarleikvanginum sjálfum þar sem forsetinn var mættur, ásamt tugum þúsunda áhorfenda að ógleymdum þeim milljónum sem fylgdust með leiknum í beinni útsendingu. Þetta var stóra skotmarkið og ljóst að ef sprengjumenn hefðu komist inn á leikvanginn meðal áhorfenda þá hefði athygli heimsins aldeilis beinst þangað og það í beinni. Það má ímynda sér þá sem raunverulega stóðu bak við árásirnar þar sem þeir sitja við skjáinn heima í stofu bíðandi eftir sprengingunum. Jú það heyrðust vissulega sprengingar en svo ekkert meir, leikurinn hélt áfram og lauk með sigri Frakka við fögnuð grunlausra áhorfenda þótt ýmsir hafi verið farnir að átta sig á að ekki væru allt með felldu. Utan við sjálfan leikvanginn höfðu þrír sprengjumenn sprengt sig, með þeim afleiðingum að fjórir létust, þar af þrír sprengjumenn. Að minnsta kosti einn þeirra átti miða á völlinn en var stoppaður við vopnaeftirlit við innganginn.

Hert öryggisgæsla við leikvanginn hefur þarna greinilega komið í veg fyrir enn meira manntjón og enn stærri atburð. Það má hins vegar spyrja sig hvernig staðið hefði verið að málum ef forseti Frakklands hefði frekar kosið að verja föstudagskvöldinu á rokktónleikum hljómsveitarinn Eagles of Death Metal í Bataclan-tónleikahöllinni. Væntanlega hefði öryggisgæsla á þeim stað verið öllu meiri þetta kvöld og kannski þeim mun minni á landsleiknum. En hvernig sem það er þá heppnuðust hryðjuverkin ekki nema að hluta, því stóra markmiðið gekk ekki eftir. Nógu slæmt var þetta þó samt og veruleikinn er annar á eftir.

Hví er ég?

Vísindin, trúarbrögðin og heimspekin hafa glímt við hin erfiðustu mál en samt er stóru spurningunum enn ósvarað eins og þeim sem snúast um hvað heimurinn sé í raun og veru. En þótt fátt sé um svör þá búum við okkur til einhverja heimsmynd sem við reyndar getum ekki hugsað alveg til enda. Fjarlægu og stóru viðfangsefni skipta reyndar ekki svo miklu máli í okkar daglega amstri og ættu ekki að valda okkur neinu hugarangri. Þetta er bara annað hvort svona eða hinsegin.

Aðeins öðru máli gegnir um spurninguna um okkur sjálf og það sem stendur okkur allra næst. Hver erum við og þá sérstaklega: Hver er ég? Af hverju er ég ég? Ég veit það allavega ekki. Hver tillaga að svari sem stungið er upp á, vekur upp aðrar enn erfiðari spurningar. Annars er aldrei að vita nema maður sjálfur sé sá eini í heiminum sem veit eitthvað af sér. Aðrir eru bara einhverjir sálarlausir statistar. Eða þá að heimurinn sé bara til sem ímyndun í kollinum á mér. Sennilega er það samt ekki þannig og reyndar næstum örugglega ekki þannig. Öll erum við einhver, hvort sem okkur líkar það betur eða verr. En hvað ræður því hver er hver? Hví er ég, ég en ekki þú? Þó ég viti það ekki svo ofboðslega gjörla þá er hitt víst, að í einhverju fínasta atriði í íslenskri tónlistarsögu, er einmitt þessari spurningu velt upp.

 

Einstök hlýindi á Norðurhveli í ár

Það er nokkuð ljóst að árið í ár verður ekkert sérstaklega hlýtt hér á Íslandi eins og ég tók fyrir í síðustu færslu og kannski ekki heldur í okkar allra næsta nágrenni. Það sama er ekki hægt að segja almennt annarsstaðar á jörðinni enda stefnir í að árið 2015 verði afgerandi það hlýjasta á jörðinni frá upphafi veðurathugana á 19. öld.

Eins og yfirleitt þegar ný árshitamet eru sett á jörðinni er það hið hlýja El Nino ástand í Kyrrahafinu sem hjálpar til sem einmitt er með öflugasta móti að þessu sinni. Þessi methlýindi skiptast ekki jafnt niður á Norður- og Suðurhvel eins og sést á súluritunum hér að neðan frá Bresku HadCRUT gagnaröðinni. Á Suðurhveli er árið álíka hlýtt og var 1998 þegar síðasti stóri El Nino var við lýði en þá voru áhrifin meiri á Suðurhveli en hér norðanmegin. Að þessu sinni er það hinsvegar Norðurhvelið sem slær öll met með afgerandi hætti en fyrstu 9 mánuði ársins 2015 er hitinn næstum heilli gráðu (0,94°C) yfir meðalhita sem miðast við árin 1961-1990. Hnattrænn meðalhiti ársins er hins vegar 0,7°c yfir meðallagi sama tímabils skv. HadCRUT sem einnig er algert met eins og sést á neðsta súluritinu.

Til að gefa hugmynd af því hvernig hlýindin hafa skipst niður á jörðina kemur hér að neðan kort frá NASA sem sýnir frávik frá meðalhita mánuðina apríl-júní 2015. Við sjáum dálítinn kuldapoll hér suður og vestur af Íslandi sem við fundum vel fyrir fyrri part árs. Suðurskautslandið er einnig frekar kalt sem dregur meðalhita Suðurhvels niður. Annars eru þetta hlýindi meira og minna um alla jörð. El Nino sést þarna við miðbaugssvæði Kyrrahafsins en öflugustu hitafrávikin eru á nokkrum blettum á Norðurhveli.

 

Hitinn í sögulegu samhengi

Auðvitað eru alltaf uppi heilmiklar diskúteríngar hvernig þetta hlýja ár kemur út í sögulegu samhengi. Það er vitað að hlýtt var á jörðinni fyrir nokkrum árþúsundum eftir lok síðasta jökulskeiðs. Það er t.d. vitað að jöklar á Íslandi voru miklu minni fyrir 6-8 þúsund árum og fóru smám saman stækkandi þar til þeir urðu stærstir á litlu-ísöldinni sem endaði snögglega um 1900. Á Grænlandi var einnig hlýtt áður fyrr þótt jökullinn þar hafi haldið stærð sinni að mestu.
En til að meta núverandi hnattræn hlýindi í samanburði við síðustu árþúsundir þá dugar ekki bara að bora niður í Grænlandsjökul eða Suðurskautsjökulinn enda sýnir slíkt einungis hitafarssögu á viðkomandi jökulsvæðum. Sterkar vísbendingar eru uppi um að hlýindin sem hér voru á öldunum kringum 1.000 hafi ekki verið hnattræn enda fór það tímabil saman við langvarandi tímabil á Kyrrahafinu sem einkenndist af köldu La Nina ástandi (öfugt ástand og er uppi nú í ár.) Á litlu ísöldinni var hinsvegar tilhneiging til hlýs El Nino ástands á Kyrrahafinu (sambærilegt ástand og nú er) þótt almennt hafi verið kaldara á jörðinni þá en er á vorum tímum.
Sjá hér til dæmis: "Our results implicate the prevalence of an El Niño-like mean state during the LIA [Litle Ice Age] and a La Niña-like mean state during the MWP [Medieval Warm Period] and the RWP [Roman Warm Period]." (Climatescience.com)

Af því sögðu er best að enda á línuritinu hér að neðan sem sýnir áætlaða hitaþróun jarðarinnar frá lokum síðustu ísaldar. Eins og kemur fram er blái ferillinn úr rannsókn Marcott og félaga þar sem tekin voru saman ýmis gögn víðsvegar um jörðina. Rauði ferillinn er viðbót út frá beinum hitamælingum samkvæmt HadCRUT frá lokum 19. aldar til okkar tíma. Viðmiðunartímabilið er sem fyrr árin 1960-1990. Þótt auðvitað sé óvissa í þessu (ljósu svæðin) þá er ekki annað að sjá á þessu að hiti jarðar sé nokkuð ákveðið að fara fram úr hlýjasta skeiði fyrri árþúsunda. Svo má nefna að talan fyrir það sem af er ári 2015 er +0,7°C sem væri nokkuð fyrir ofan skala. (Nánar um myndina hér: The end of Holocene)

Í hvað stefnir Reykjavíkurhitinn 2015?

Það hefur legið nokkuð ljóst fyrir að árið 2015 verður ekki með hlýjustu árum í Reykjavík eða yfirleitt á landinu. Fyrstu mánuðina var lítið um hlýindakafla í stíl við þá sem oft hafa komið að vetrarlagi og vormánuðirnir voru kaldir. Apríl og maí í Reykjavík voru báðir þeir köldustu það sem af er öldinni og maí reyndar sá kaldasti síðan 1979. Þegar svo júní bættist við sem rétt hékk í "kalda meðaltalinu" frá 1960-90 er ekki nema von að vangaveltur væru uppi hvort hlýindatímum hér á landi væri lokið, með snjóum fram á vor, kaldari sjó umhverfis landið og almennri vosbúð til sjávar og sveita. Sjálfur velti ég fyrir mér möguleikanum á mestu kólnun milli tveggja ára, hér í Reykjavík allavega, sem reyndar var ekki fjarri lagi í ljósi þess hve árið 2014 var hlýtt.

En þá er að skoða stöðuna nú þegar aðeins tveir mánuðir eru eftir af árinu. Þar kemur mánaðarhitasúluritið til sögunnar sem sýnir hvernig meðalhitinn í Reykjavík hefur þróast (fjólubláar súlur). Til viðmiðunar er meðalhiti mánaðanna síðustu 10 ár (rauðar súlur) og kalda opinbera meðaltalið 1961-1990 sem enn er í gildi (bláar súlur). Eins og sjá má hefur hitinn nokkuð tekið við sér þar sem fjórir síðustu mánuðir eru yfir kalda meðaltalinu og síðustu tveir mánuðir að auki yfir meðalhita síðustu 10 ára.

Lengst til hægri á myndinni eru árshitasúlur og að venju sýna tónuðu súlurnar þar áætlaðan árshita 2015 eftir því hvort hiti síðustu mánaðanna verði í samræmi við kalda meðaltalið eða síðustu 10 ár. Þannig fást tölurnar 4,5° með því að reikna með tiltölulega köldu framhaldi og 4,7° með tiltölulega hlýju framhaldi. Báðar tölurnar eru ofan við meðalhita áranna 1960-90 en nokkuð fyrir neðan meðalhita síðustu 10 ára og jafnframt ljóst, ef þetta verður raunin, að árið verður það kaldasta af þeim 15 árum sem þá verða liðin af öldinni. Þó er ekki endilega útséð með það. Meðalhiti ársins 2013 var 4,9 stig og rétt rúmlega það en mér reiknast svo til að meðalhiti síðustu tveggja mánaða ársins þurfi að vera um 3,3 stig til að ná árinu 2013. Þeir mánuðir voru reyndar yfir því í fyrra vegna mikilla hlýinda í nóvember en annars er á talsverðan bratta að sækja.

Svo er spurning hvort hægt sé að tala um kalt ár þótt meðalhitinn verði 4,5-4,7 stig. Það yrði þó yfir opinbera viðmiðunartímabilinu, sem ég hef nefnt hér „kalda meðaltalið“. Meðalhiti þessarar aldar er hinsvegar um 5,5 stig og ef við segjum að það sé réttari meðalhiti og eitthvað sem er eðlilegt og komið til að vera, þá er þetta vissulega kalt ár, en tæplega annars.