Af hafísbræðslumálum á Norður-Íshafinu

Um miðjan maí, þegar ég tók síðast stöðuna á ísnum á Norður-Íshafinu, þá velti ég upp þeim möguleika að minni hafís yrði þar nú í lok sumars en áður hefur sést á vorum dögum. Þetta var ekki sagt að ástæðulausu enda var hafísútbreiðslan síðastliðið vor, eftir hlýjan vetur, sú lægsta sem sést hefur og munaði talsverðu. Árið 2016 hafði því talsvert forskot á fyrri metár þegar kom að upphafi sjálfrar sumarbráðnunarinnar í Norður-Íshafinu. Til að grípa til samlíkingar þá var ástandið eitthvað svipað því að keppandi í 100 metra hlaupi fengi að starta nokkrum metrum framar en keppinautarnir. En þetta forskot fór þó fyrir lítið því segja má að bræðslusumrinu 2016 hafi hlekkst illa á í byrjun enda var forskotið orðið að engu um miðjan júní. Veðurfarslegar skýringar á þessu lélega starti var lægðargangur með óhagstæðum vindáttum og skýjahula sem hindraði sólbráð. Bræðslusumarið 2016 fékk því vindinn í fangið og sá vart til sólar til að byrja með. En sumarið 2016 náði sér loksins á strik þarna í norðri og síðan þá hefur bráðnun hafíssins haldið vel í við skæðustu keppinautana. Þetta má sjá á línuritinu yfir útbreiðsluþróun hafíssins þar sem árið 2016 er borið saman þau ár sem hafa náð lægstu útbreiðslu í lok sumars og þar er sumarið 2012 í sérflokki eins og sjá má á þessu Japans-ættaða línuriti.

JAXA línurit júlí 2016
Framhaldið er stór spurning eins og venjulega. Hefur sumarið 2016 það sem til þarf til að slá út metárið 2012 í lágmarkútbreiðslu? Á hafískortunum hér að neðan frá Bremen-háskóla eru þessu tvö ár borin saman í útbreiðslu og þéttleika á sömu dagsetningunni 19. júlí. Dreifing íssins er greinilega mismunandi milli þessara ára. Lægðargangurinn hefur vissulega haldið áfram í sumar en eftir því sem á líður þá skilar slíkur lægðarangur af sér tættari ísbreiðu sem verður sífellt viðkvæmari, þótt sjálf útbreiðslan dragist hægar saman. Gulgræni liturinn sýnir einmitt hversu gisin ísbreiðan er nú í sumar á stórum svæðum allt upp að sjálfum norðurpólnum, miðað við sumarið 2012. Þegar þarna var komið við sögu sumarið 2012, átti þó sjálf ofurlægðin eftir að herja á svæðið en sú lægð gerði eiginlega út af við þann hluta íssins sem lá norður af Alaska og Austur-Síberíu.

Hafískort 19. júlí 2012 og 2016

Til frekari glöggvunar kemur svo í lokin, önnur ísmynd í eðlilegri litum sem sýnir einnig stöðuna þann 19. júlí sl. en sjálfur hef ég bætt inn mörkum ísbreiðunnar í lok metsumarsins 2012. Greinilega þarf mikið að hverfa á næstu vikum ef eitthvað álíka á að gerast nú í ár.

Hafískort 19. júlí 2016 og lágmark 2012

Miðað við hvað ísinn er tættur og gisinn á stórum svæðum þá gætum við mögulega endað með tvískipta eða skellótta ísbreiðu í lok sumars, sem væri sérstakt. Freistandi finnst mér reyndar að segja að í ljósi bágs ástands ísbreiðunnar almennt, þá gæti bræðslusumarið 2016 mögulega átt óviðjafnanlegan endasprett og skapað ný viðmið þegar upp verður staðið, jafnvel opið hafssvæði á sjálfum Norðurpólnum, sem mér er stundum hugleikið.

Linkur á ýmis línurit og hafískort: https://sites.google.com/site/arcticseaicegraphs/


Lúpínuræða Fastagests

Ég hef áður vitnað í skáldsöguna Öræfi eftir Ófeig Sigurðsson en það er góð bók að mínu mati, mjög sérstök en vissulega ekki við allra hæfi. Bókin er kraftmikill óður til Öræfasveitarinnar og náttúrunnar sem slíkrar en ekki síður fjallar bókin um samskipti mannsins við landið og náttúruöflin og er þar komið víða við. Ein höfuðpersóna bókarinnar nefnist Fastagestur og eru ófáar blaðsíður lagðar undir einræður hans enda skilst mér að hann sé einskonar samviska höfundar, eða sá sem talar máli höfundar bókarinnar. Fastagestur er yfirleitt ekkert að skafa utan af hlutunum og ekki heldur þegar kemur að blessaðri lúpínunni sem sífelldur styr stendur um. Ég ætla að leyfa mér að birta hér lúpínuræðu Fastagests í Öræfabókinni en þótt að hlutirnir séu hér málaðir sterkum litum þá get ég ekki annað en verið bara nokkuð sammála í aðalatriðum. Vonandi sjá sem flestir ljósið einnig.

„ … við skulum ekki tala um lúpínuna, Bernharður minn, sagði Fastagestur við gluggann, hún er plága, tapað stríð sem við háðum gegn sjálfum okkur, ég verð svo óendanlega sorgmæddur þegar ég sé lúpínu eða heyri á hana minnst, lúpínan er blá sorg, tákn fyrir sjálfshatur okkar, dapurlega sjálfsmynd, lúpínan er svo fögur planta og mögnuð, en misnotuð í eyðileggingarskyni eins og skógræktin gegn móanum og mýrinni og gervallri náttúrunni, það var Skógræktarstjóri ríkisins sem kom með lúpínuna í Öræfin fyrir 50 árum, við förum ekki í grafgötur um það, lúpínan hefur þegar eyðilagt margfalt stærri svæði en hörmungargosið 1362, en hún gerir það hljóðlega, lúpínan hegðar sér nákvæmlega eins og vírus, krabbamein, nákvæmlega eins og maðurinn, smeygir sér inn og eyðileggur allt innan frá og milljónfaldast; reynt var að fela grjótið þegar brúin var opnuð 1974, fela jökulöldurnar sem eru minnisvarðar um hvert jökullinn hefur teygt tungur sínar, fela sandinn, fela móana og fela melana, fela þessa minnisvarða um tímann og kraft náttúrunnar, skítugu börnin, öldurnar eru óþekkjanlegar og ófærar fyrir lúpínu, það er ekki lengur hægt að fá sér göngutúr um öldur og sker og skoða grjótið eins og maður gerði í gamla daga, sagði Fastagestur við gluggann, Tvískerjabræður hafa reynt ýmsar aðferðir til að uppræta þessa skæðu plöntu og endurheimta gömlu móana en án árangurs, fræin geymast að minnsta kosti í hálfa öld í jörðu eins og viðlegubúnaður í jökli, svo sprettur lúpínan upp óvænt hvar sem er og dreifir úr sér á ógnarhraða og kæfir og eyðileggur allt sem fyrir er, bæði gróður og auðn, eins og gusthlaup sýnt hægt … Allt sem heitir rækt … rækt er á móti náttúrunni, á móti lífinu, á móti Guði, hvort sem það er skógrækt eða sauðfjárrækt eða vaxtarrækt, ég er fyrst og fremst á móti allri rækt, sagði Fastagestur við gluggann á hótelinu í Freysnesi, ég er allur með Guði og náttúrunni, mönnum, dýrum, plöntum og grjóti og jökli og vindinum; ég er allur fyrir öræfin.“ (Öræfi, bls. 318-320)

 

Morsá

Lúpína á Skeiðarásandi komin yfir það litla vatn sem rennur þar sem Skeiðará breiddi úr sér áður. Eftir að Skeiðará hvarf á þessum slóðum er ekkert sem hindrar lengur landnám lúpínunnar vestur eftir gjörvöllum Skeiðarársandi. (Ljósmynd: EHV)

 


Til Vesúvíusar og Pompeii

Lengi hefur það verið á óskalista mínum að heimsækja vettvang atburðanna þegar borgirnar Pompeii og Herculaneum grófust undir ösku og eimyrju af völdum hamfaraeldgossins í Vesúvíusi árið 79 e.Kr. Þessi för varð að veruleika föstudaginn 24. júní í tengslum við Rómarferð en þangað hafði ég heldur ekki komið áður og var kominn tími á að bæta úr því. Farin var skipulögð dagsferð í rútu frá Róm með fararstjórum þar sem boðið var upp á skoðun á rústasvæði Pompeii og ferð upp á Vesúvíus en það getur verið nokkuð snúið að ná því hvoru tveggja á eigin vegum á einum degi. Þarna er mikið ferðamannakraðak, sérstaklega við túristamiðstöðina við Pompeii og þurftu fararstjórar hinna ýmsu hópa að hafa sig alla við að týna ekki sinni hjörð og halda hópnum saman.

Pompei og Vesúvíus
Rústasvæðið er auðvitað allt hið merkilegasta  en þegar þangað var komið ákváðum við skötuhjúin að rölta frekar um svæðið á eigin forsendum í staðin fyrir að halda hópinn, með góðfúslegu leyfi fararstjóra. Við urðum sjálfsagt af einhverjum fróðleik sem leiðsögukona útvarpaði í heyrnartól hvers og eins, en það er kannski þannig með okkur Íslendingana að við erum ekki eins miklar hópsálir og aðrir - nema kannski þegar kemur að fótbolta. Er við höfðum sameinast hópnum á ný á tilsettum tíma á réttum stað, var boðið upp á pizzuveislu (hvað annað?) áður en haldið var áfram með rútunni upp að Vesúvíusi þar sem ekið var eftir þröngum hlykkjóttum vegi langleiðina upp fjallið. Þar við bílastæðið var auðvitað veitinga- og minjagripasala og fullt af klósettum fyrir þá sem voru í spreng.

Vesúvíus - GígurUm 200 metra hækkun er frá bílastæði og upp að gígbrún í um 1200 metra hæð en þangað liggur góður göngustígur. Þótt Vesúvíus láti ekki mikið yfir sér þá er  toppgígurinn sjálfur nokkuð hrikalegur og djúpur að innanverðu með þverhníptum veggjum nær allan hringinn. Hægt var að ganga meðfram hálfum gígbarminum eftir göngustíg en hinn hlutinn er lokaður enda illfært klungur þar sem almenningur getur farið sér að voða. Talsvert var af ferðafólki þarna uppi og meira að segja hægt að kaupa minjagripi og smáveitingar á þremur stöðum við sjálfa gígbrúnina.

Sígild spurning varðandi eldfjöll snýst um hvenær næsta gos verður í fjallinu. Í ljósi sögunnar og aðstæðna flokkast Vesúvíus sem eitt af hættulegustu eldfjöllum jarðar. Kvikuþró fjallsins er mjög stór og mikil sprengivirkni og öskufall einkennir stærstu gosin. Hættulegust eru þó gusthlaupin sem verða þegar gosmökkurinn hrynur niður og eyðir öllu sem fyrir verður samanber það sem gerðist þarna árið 79. Gostíðni Vesúvíusar er hinsvegar mjög óregluleg og almennt eru gosin stærri eftir því sem goshléið á undan er lengra. Síðast gaus í fjallinu árið 1944 en þá rann dálítið af hrauni niður í byggð en fjallið náði þó að framkalla eina sæmilega sprengingu sem sendi ösku yfir nærliggjandi svæði. Það var fjórða gosið frá aldamótunum 1900 en tíð gos höfðu þá verið í fjallinu allt frá stóru og mannskæðu gosi árið 1630 sem einmitt kom eftir meira en tveggja alda hvíld. Fyrir stórgosið árið 79 hafði Vesúvíus ekki gosið í um 300 ár svo vitað sé og mun lengra var í verulegt gos.

Fyrir gosið árið 79 var Vesúvíus vaxið þéttum gróðri upp á topp og fjallið talið hættulast með öllu. Fólk var einnig alveg grunlaust um að hamfaragos væri í vændum þrátt fyrir ýmsa fyrirboða sem gætu talist augljósir í dag, svo sem mikil jarðskjálftavirkni og aukin jarðhitavirkni sem þurrkaði upp vatnsuppsprettur. Gosið sjálft stóð aðeins yfir í 2 daga en mestu hamfarirnar riðu yfir snemma morguns daginn eftir að gosið hófst. Í gosinu hurfu bæirnir Pompeii og Herculaneum af yfirborði jarðar enda grafnir niður í nokkurra metra þykkt öskulag auk þess sem strandlínan færðist utar um nokkra kílómetra. Samanlögð íbúatala bæjanna gæti hafa verið allt að 20 þúsundum en mannfall er á reiki. Nú er talað um að 2.000 manns gætu hafa látist af völdum gossins sem er lægri tala en oft hefur sést áður sem þýðir að verulegur fjöldi hefur þrátt fyrir allt náð að koma sér undan áður en gosstrókurinn hrundi yfir byggðir.

Vesúvíus - Napólí
Nú á dögum er fólk meðvitað um hættuna sem þarna er ávallt til staðar. Þrátt fyrir það er talsverð byggð á svæðinu sem teygir sig upp í hlíðar Vesúvíusar. Gróðursælt er í hlíðum fjallsins enda jarðvegur frjósamur eins og gjarnan í nágrenni eldfjalla. Fólk treystir hinsvegar á náttúrulega fyrirboða og nákvæma vöktun jarðvísindamanna. Allt hefur verið með kyrrum kjörum síðustu ár og áratugi en líkur á að næsta gos verði stórt, aukast með hverjum áratug sem hvíldartíminn lengist. Miðað við fyrri hegðun er fjallið þó ekki tilbúið í hamfaragos en til þess þarf fjallið að safna kröftum í að minnsta kosti 100 ár til viðbótar ef eitthvað er annars að marka slíka útreikninga.

Áhyggjur manna snúast þó ekki bara að Vesúvíusi sjálfum. Svæðið í heild sinni í nágrenni Napólíflóa er raunar samfellt eldfjallasvæði sem lætur lítið yfir sér á yfirborðinu og hefur verið til friðs lengi. Þarna eru stórar öskjur og undir þeim fleiri kvikuþrær. Stærsta kerfið nefnist Campi Flegrei og nær að hluta inn í borgina Napólí. Í raun má segja að þetta sé ein allsherjar ofureldstöð sem sífelld ógn stafar af fyrir þær þrjár milljónir manna sem búa á svæðinu frá Napólí til hlíða Vesúvíusar og sé fyrirvarinn stuttur er alveg óvíst að hægt sé að rýma svæðið á tilsettum tíma. Fyrir stærstu gosin ætti forleikurinn samt að gefa íbúum ráðrúm til að hugsa sinn gang. Það má samt hafa í huga að allra stærstu gosin sem möguleg eru á svæðinu eru hamfarir sem snerta mun stærra svæði en Napólíflóann. Þar má til dæmis nefna gos fyrir tæpum 40 þúsund árum en þá er talið að aska hafi fallið yfir hálfa Evrópu. Þetta stórgos er jafnvel nefnt sem einn af þeim þáttum sem gerði út af við Neanderthalsmanninn í álfunni á sínum tíma. Vér nútímamenn förum vonandi eitthvað betur út úr slíkum hamagangi en eitt er víst að Ítalía yrði ekki söm og áður. Ég er þó allavega sloppinn aftur heim í öruggt skjól á okkar eldfjallaeyju.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband