Heimsendir og pólskipti

Eins og margboðað hefur verið stefnir allt í heimsendi þann 21. desember - eða ekki. Fornt dagatal Maya-indjána staðfestir þetta enda nær það ekki lengra en til 21. desember 2012. Að vísu er möguleiki á að ekki hafi verið meira pláss á steininum sem dagatalið var rist í en reyndar telja þeir sem skoðað hafa málið, að dagatalið nái einungis yfir ákveðið tölfræðilegt tímabil sem nú er á enda þannig að nú þarf að byrja að telja upp á nýtt. Fyrir okkur sem búum hér á jörðinni ætti þetta því ekki að skipta neinu máli. Sumir líta reyndar á þetta sem stórtímamót þrútin mikilli andlegri merkingu fyrir allt mannkyn og svo má líka gera ráð fyrir því að þeir sem hafa komið sér upp rammgerðum hamfaraklefum neðanjarðar séu þegar búnir að yfirfara búnað og skotfærabyrgðir - svona til öryggis.

Það má annars velta fyrir sér hvað hugsanlega geti leitt til heimshamfara hér á jörð, hvort sem þau eru yfirvofandi eða ekki. Helst væru það mikil hamfareldgos sem jarðsagan á ýmis dæmi um og svo líka mikill loftsteinaárekstur að ógleymdu allsherjar kjarnorkustríði. Eitt af því sem stundum er nefnt er umpólun á segulsviði jarðar sem verður hér á jörð með óreglulegu millibili. Slík pólskipti eru merkilegt fyrirbæri en öfugt við það sem ýmsir hamfarasinnar boða þá eru þau eitthvað sem við þurfum afskaplega litlar áhyggjur að hafa af. Reyndar er líka talað um annarskonar pólskipti (True Polar wander) þar sem snúningsöxull jarðar færist til - jafnvel um 30°. Kenningar eru um slíkt geti hafi gerst, en þá með hraða sem er ekki meiri en 1° á milljón árum. Æsilegri og mun vafasamari eru þó hugmyndir sem snúast um skyndilega færslu á sjálfri jarðskorpunni með ólýsanlegum hörmungum um alla jörð. Slíkar hugmyndir gætu verið samsuða úr ýmsum pólskiptakenningum og duga ágætlega í hamfarabíómyndum. Pólskiptin sem ég ætlaði hins vegar að fjalla um hér eru umpólun á segulssviði jarðar og best að fara að koma sér að því.

Pólskipti. Segulsvið jarðar orsakast af málríkum ytri kjarna jarðarinnar aðallega þó járni og ver okkur fyrir hættulegum geimgeislum. Þetta segulsvið á það til umpólast þannig að segul-norður verður segul-suður. Jörðin sjálf mun hinsvegar snúa og snúast eins og áður þ.e. hún fer ekki á hvolf eða á hlið. Kannski er smá óvissa með veðrakerfin en þau ættu þó að haldast að mestu óbreytt og vindur mun áfram snúast í sömu átt í kringum lægðir. Þetta mun ekki einu sinni hafa áhrif á það hvernig vatn snýst ofan í niðurföll enda hefur það ekkert með segulsvið að gera.

Síðasta umpólun á segulsviði jarðar átti sér stað fyrir um 780 þúsund árum sem telst vera frekar langur tími en að meðaltali eiga pólskipti sér stað á um 450 þúsund ára fresti. Annars er engin regla á þessu því liðið geta örfáar árþúsundir milli pólskipta og allt upp í tugmilljónir ára. Pólskiptin sjálf eiga sér aldeilis ekki stað á einni nóttu, því talið er að umskiptin gerist á þúsundum ára – eða allt upp í 10 þúsund ár sem ætti að vera nægur tími til aðlögunar hjá þeim dýrategundum sem treysta á seguláttir til að vísa sér leiðir.

Á umpólunarskeiðinu sjálfu verður segulsvið jarðar gerólíkt því segulsviði sem við þekkjum. Í stað tveggja póla (norður og suður) verður til kaótískt ástand með nokkrum segulpólum þannig að segja má að allar segullínur lendi í einni flækju. Væntanlega ekki vinsælt ástand meðal ferðalanga sem þurfa að treysta á áttavita. Að lokum kemst nýtt jafnvægi á, oftast með öfugu segulsviði miðað við það sem áður var en þó ekki endilega. Ýmislegt virðist þó ekki alveg vitað með vissu eins og til dæmis hvort segulsviðið veikist á meðan á umpólun stendur þannig að jörðin verði berskjaldaðri gagnvart geislun. Ekkert bendir þó til þess að fjöldadauða lífvera sé hægt að tengja við umpólun en hinsvegar þykjast sumir geta séð samband á milli mikilla basaltgosa og pólskipta eftir allra lengstu stöðugleikatímana. Annars virðast ýmsar kenningar á lofti í þessu eins og öðru sem flókið mál er að setja sig inn í.

Eitt áhugavert jarðfræðilegt atriði tengist líka segulumpólun. Storkuberg varðveitir um aldur og ævi vísbendingar um þá segulstefnu sem ríkjandi er þegar kvika storknar í eldsumbrotum, sem þýðir að segulstefna hjálpar til við aldurákvarðanir bergs. Botn Atlantshafsins er stöðugt að gliðna út frá Mið-Atlantshafshryggnum og sjávarbotninn er eldri eftir því sem fjær dregur hryggnum. Gliðnun Atlantshafsins hefur staðið yfir í tugmilljónir ára og á þeim tíma hefur jörðin gengið í gegnum fjöldamörg segulpólskipti. Á þeim svæðum sem segulstefna hafsbotnsins hefur verið mæld koma því fram einskonar segulrákir með stefnu samsíða hryggnum. Svona mæling hefur farið fram suðvestur af Reykjaneshrygg samanber myndina hér og gott ef svona segulmælingar hafi ekki bara verið eitt af þeim atriðum sem sönnuðu að lokum landrekskenninguna fyrir einungis nokkrum áraugum síðan.

 - - -

Nánar um segulumpólun á Wikipedíunni: http://en.wikipedia.org/wiki/Geomagnetic_reversal

Athugasemdir

[Sveinn Atli Gunnarsson, 15.12.2012 kl. 20:38]

Fróðlegt að vanda Emil. Ég man að hafa lesið um þetta í jarðfræði á sínum tíma, enda geymir storkubergið upplýsingar um pólskipti, eins og þú réttilega nefnir. Þetta mun klárlega gerast aftur - þó það gæti orðið löng bið, eins og sagan sýnir okkur. Merkilegt reyndar hvernig virðist vera hægt að rugla þessu í huga sér og búa til einhverja heimsenda framtíðarsýnir sem ekki virðist byggjast á neinu öðru en tómum hugarburði.

En allavega takk fyrir fróðlegan pistil um pólskiptin.

[Kristinn Pétursson, 15.12.2012 kl. 21:23]

Sem grafískur hönnuður ferðu létt með að  gera mynd af Grænlandsjökli á pari við þessa mynd

vinsamlega  reyn að gera sambærilega mynd af Grænlandsjökli og svo getum við síðar rátt um að gera sambærilega mynd af  öllum norðurslóðum fyrir 2500 árum.

Það er ekki hægt að ´nálgast umræaðuefnið "hnattræna hlýnun" nema byrja fyrir a.m.k 2500 árum.

Svo má líka ræða heimsendir og pólskipti þess á milli.

Bestu kveðjur

KP  

 

[Emil Hannes Valgeirsson, 16.12.2012 kl. 00:11]

Sæll Kristinn. Nú er umfjöllunarefnið heimsendir og pólskipti en ef við komumst í gegnum þá atburði klakklaust mætti alveg skoða það að teikna Grænlandsjökul eins og hann var fyrir 2.500 árum. Grafíska hliðin á því er ekkert vandamál ef þú treystir mér til þess að meta stærð jökulsins á þeim tíma. Ég hef þar reyndar vissar hugmyndir og vísbendingar.

[Sveinn Atli Gunnarsson, 16.12.2012 kl. 00:19]

Bókin Jöklar á Íslandi (eftir Helga Björnsson) er með ágætis myndir af jöklum við landnám og fyrr - eins og ég hef nokkrum sinnum bent Kristni á. Þar eru líka útskýringar. Ég skal lána þér bókina Emil ef þú vilt draga upp líklega mynd af jöklum fyrir 2500 árum á stafrænu formi. Ekki að það breyti staðreyndum varðandi núverandi hnattræna hlýnun hið minnsta, en það gæti verið fróðlegt að eiga myndina einhvers staðar á aðgengilegu formi.

[Sveinn Atli Gunnarsson, 16.12.2012 kl. 00:41]

PS. Ég er að sjálfsögðu að ræða um mynd af íslenskum jöklum eins og nýjustu upplýsingar gefa til kynna að hafi litið út fyrir um 2500 árum - enda er myndin sem Kristinn heldur á lofti úreld (ekki að nákvæm stærð jöklanna breyti staðreyndum núverandi hlýnunar - en réttari mynd væri fróðleg). Það væri gott að fá uppfærða mynd af íslenskum jöklum í umferð - svona áður en ráðist er í sjálfan Grænlandsjökul (sem ábyggilega er verðugt verkefni).

[Emil Hannes Valgeirsson, 16.12.2012 kl. 01:14]

Ég á bókina hans Helga. Reyndar eru teikningar af fortíðarjöklum alltaf byggðar á ágiskunum að stórum hluta og kannski ekki rétt að mér að vera teikna eitthvað sem aðrir gætu túlkað sem einhver endanleg vísindi. Geymum annars jöklaumræðu hér þar til síðar.

[Kristinn Pétursson, 16.12.2012 kl. 02:20]

Afsakaðiu Emil að ég skuli koma með þetta mál hér þegar þú ert að fjalla um annað.

En eftir að hafa hlustað á Helga Björnsson í HR um daginn, - þá eiginlega er ég frekar á verði - hann talaði frekar dónalega  niður til allra sem ekki eru "mem" á hans hans skýringar.   Ef fagmenn sýna dónaskap og hroka - þá er oftast eitthvað að í kenningunum... það er reynslan. Alvöru fagmenn eru "kúúl"

Með veðurspána er gíð regla að hlusta vel (eða horfa vel  á tölvuskjáinn)  - maður getur aldrei tekið veðurspána bókstaflega,  það þarf alltaf að standa vaktina - það verða oft frávik.

Já, það er best að geyma jöklaumræðuna og sofa á þessu.

Gleðileg jól. KP

[Höskuldur Búi Jónsson, 16.12.2012 kl. 08:00]

Ekki að það skipti miklu máli varðandi heimsendinn - en í jarðlagastaflanum hinum íslenska minnir mig að sjaldan finnist berg sem er mitt á milli þess að vera rétt og öfugt segulmagnað. Það getur þó verið langt á milli hraunstrauma, en er samt ekki líklegt að þetta gerist hraðar en á árþúsunda fresti?

Varðandi heimsendinn, þá hélt ég í alvöru að engin alvara væri á bak við þessar undarlegu pælingar um heimsendi - því varð ég hissa þegar einhver fór að ræða þessi mál alvarlega á fésbókinni og tók síðan ekki þátt í að gríninu þegar ég fór að grínast með þennan meinta heimsendi

[Ágúst H Bjarnason, 16.12.2012 kl. 09:08]

NASA hefur séð ástæðu til að fjalla um yfirvofandi heimsendi og hefur gert fróðlegt myndband um væntanlegan atburð.  Sjá   http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2012/14dec_yesterday/

Þar stendur m.a:  Dec. 22, 2012: If you're reading this story, it means one thing:  The World Didn't End Yesterday.

http://www.youtube.com/watch?v=QY_Gc1bF8ds

[Emil Hannes Valgeirsson, 16.12.2012 kl. 11:48]

Höskuldur. Á Vísindavefnum kemur þetta fram um tímann sem umsnúningurinn tekur

"Áætlanir um tímann sem umsnúningar taka, eru einkum byggðar á rannsóknum á segulmögnun sjávarsets. Hafa niðurstöður nokkuð farið eftir því hvernig menn skilgreina „umsnúning“, og eins eftir gæðum sýnanna og næmni mælitækjanna. Algengast er að sjá tölur á bilinu 1000-5000 ár"

Nokkur þúsund ár í umsnúningi eru ekki langur tími miðað við nokkur hundruð þúsunda ára stöðugleika og því kannski eðlilegt að erfitt sé að finna hraun sem runnið hefur á umbreytingarskeiði. Svo getur líka verið að berg segulmagnist "rétt" hér á landi í einhvern tíma eftir að umbreytingin er komin af stað.

[Trausti Jónsson, 16.12.2012 kl. 23:38]

Tímatal og talnakerfi Maya er fádæma merkilegt. Frá upphafi hrings til enda hans náði það yfir 13 baktun-aldir, fyrsta dagsetning er 8. september 3117 f. Kr. (skv. júlíönsku tímatali) og sú síðasta 23. desember 2012 (gregoríanskt). Einhver deila er um tvo daga. Samræming okkar tímatals og þeirra var gerð með aðstoð sólmyrkvadaga. 1 baktun = 144.000 dagar. Á þorláksmessu eru sem sagt liðnir 1.872.000 dagar frá upphafi þeirra tímatals. Við veltum auðvitað vöngum yfir því hvernig veður hafi verið á Íslandi þennan upphaflega „september“dag og hversu stórir jöklarnir hafi verið þá. Þessi tímamót eru miklu sjaldgæfari og þar með merkari heldur en þúsaldarmótin síðustu - en þá varð ekki heimsendir eins og flestir ættu að muna. Ég veit ekki hvort eitthvað heimsendatölvukerfi hefur notað Maya-talið sem grunndagsetningu. En ætli það sé ekki óhætt að byrja aftur á einum (1 kim) án þess að hætt verði við ruglingi?

[Emil Hannes Valgeirsson, 17.12.2012 kl. 01:09]

Takk fyrir þennan viðbótarfróðleik, Trausti.

Maya-menningin var auðvitað stórmerkileg og spurning hvers vegna hún var liðin undir lok áður en Spánverjarnir komu. Kannski var það offjölgun, ofnýting náttúrugæða og umhverfisástæður sem hægt væri að draga lærdóm af í dag.

Ég giska á að veðrið á hádegi í Reykjavík þann 8. september 3117 f. Kr. hafi verið suðaustan gola, skýjað með köflum og 13 stiga hiti.