Karamella á þúsundkall

Verðbólgan er vissulega ekki að sliga okkur þessa dagana. En það hefur ekki alltaf verið þannig. Ég man að eitt sinn á mínum ungdómsárum á áttunda áratugnum vorum við strákarnir að velta fyrir okkur verðlagi á nauðsynjavörum í verðbólginni framtíð. Spurt var: Gæti verið að ein karamella ætti eftir að kosta þúsund krónur í framtíðinni? Okkur fannst það fráleit tilhugsun og eiginlega bara fyndið. Á þessum tíma minnir mig að ein lítil karamella hafi kostað eina krónu og þá á ég við þessar venjulegu Töggur frá Nóa. Lítill brjóstsykur kostaði sennilega líka eina krónu en þeir stærri af Haltukjafti-gerð kostuðu tvær krónur. En gamla krónan hélt svo sannarlega ekki verðgildi sínu í óðaverðbólgu áranna á eftir. Hún breyttist í létta flotkrónu. Henni var myntbreitt hundraðfalt sem ýtti undir enn meiri verðbólgu. Síðar var nýkrónan sett á flott og sökk enn dýpra. Hvað ætli ein lítil karamella kosti þá í dag um 40 árum síðar? Jú, þær kosta um 20-30 krónur stykkið samkvæmt innanheimilisheimildum. Þá á eftir að bæta við tveimur núllum vegna myntbreytingar sem gera tvö til þrjú þúsund krónur gamlar, takk fyrir. Þetta sýnir auðvitað hvað allt krónugildi er afstætt þegar kemur að framtíðinni. Hvað fæst þá fyrir þúsund krónur eftir 40 ár? Skyldi karamellan þá kosta þúsundkall? Hver veit? Verður hún kannski verðlögð í Evrum, Dollurum eða Norskum krónum?

Ég fór nú eiginlega að spá í þetta um daginn þegar EFTA-dómurinn féll um verðtryggðu lánin. Samkvæmt honum er það með öllu óviðeigandi að gera ekki ráð fyrir verðbótum ofan á vexti þegar greiðsluáætlun fram í tímann er gefin út. Svindl og prettir lánastofnanna kom í huga margra þegar um var rætt. En er endilega rétt í ljósi karamelluhagfræðinnar að það eigi alltaf að gera ráð fyrir verðbótum í greiðsluáætlunum? Það þarf kannski ekki að vera. Þegar til dæmis verðbætur 40 ára láns eru reiknaðar inn í áætlanir og eftirstöðvar skoðaðar eins og þær verða eftir 20 ár kemur sennilega fram að upphæðin hefur hækkað í krónum talið þrátt fyrir þrotlausar síhækkandi afborganir. Svo gæti því virst sem lánið gerði ekki annað en að hækka að raungildi um langa framtíð þegar raunin er sú að lánið lækkar. Þó maður skuldi sífellt fleiri krónur er ekki þar með sagt að maður skuldi fleiri karamellur.

Sjálfum finnst mér verðtygging í raun ekkert óeðlileg því hún tryggir að afborganir og eftirstöðvar séu í samræmi við almenna verðlagsþróun. Það mætti hinsvegar frekar herja á sjálfa vextina enda eru raunvextir um 5% æði mikið á 40 ára láni. En það sem máli skiptir í öllu svona er að þeir sem taka lán, stutt eða löng, geri sér grein fyrir því í hverju það felst til framtíðar og að sá sem tekur lán og sá sem veitir lán séu á sömu blaðsíðu.

Hraunfoss við sorpflokkunarstöð

Hraun flæðir víðar en á Íslandi. Á Hawaii er ekkert lát á gosinu á austustu eyju eyjaklasans, Big Island, sem hófst árið 1983. Eins og komið hefur stöku sinnum fram í fréttum ógnar hrauntunga nú smábænum Pahoa austarlega á einni, um 18 kílómetrum frá gígnum sem þunnt helluhraunið vellur upp úr. Ég skrifaði annars um þetta í síðasta mánuði en þá var mjó hrauntunga farin að sækja niður hlíðarnar ofan þorpsins. Síðan þá hefur hraunið vissulega sótt lengra fram en þó án þess að valda verulegum sköðum á mannvirkjum. Framrásin stöðvaðist síðan örskammt frá sjálfri byggðinni og aðalgötu bæjarins, sem þótti vel sloppið - í bili. En þótt framrásin hafi stöðvast hefur hraunið þó þykknað og nýir taumar brotist út til hliðanna. Síðastliðinn mánudag varð svo fyrsta íbúðarhúsið hrauninu að bráð en það er skammt frá sorpflokkunarstöð bæjarins (Transfer station) sem nú virðist bíða örlaga sinna.

Á eftirfarandi myndskeiði sést einmitt þegar hraunið hefur sloppið undir girðingu umhverfis stöðina og fossar niður á malbikið sem brennur undan hitanum. Þetta er svo sem enginn hraunfoss í ætt við þá sem sáust við Fimmvörðuháls en sjónarspilið er vissulega sérstakt.

 

Til nánari glöggvunar kemur svo hér kort af svæðinu. Hraunið er þarna teiknað inn með bleikum lit en nýjustu viðbætur með rauðum. Sjálft þorpið er efst til hægri. „Transfer stationið“ er þarna merkt inn og er greinilega í eldlínunni. Nýr taumur að ofan virðist síðan geta ógnað enn frekar samkvæmt kortinu.

 

 

Svo er auðvitað fínt að skoða ljósmynd af vettvangi úr lofti. Hér er horft upp eftir frá þorpinu og sést þar hvernig hrauntungan hefur stöðvast alveg við bæinn. Transfer station er þarna í reykjarmekkinum ofarlega fyrir miðju.

- - - -

Sjá einnig eldri færslu frá 25. október: Hraun ógnar byggð á Hawaii.

Nánari fréttir og kort frá Hawaiian Volcano Obsevatory: http://hvo.wr.usgs.gov/maps/
Myndir frá Hawaiian Volcano Obsevatory:
http://hvo.wr.usgs.gov/multimedia/index.php?newSearch=true&display=custom&volcano=1&resultsPerPage=20

 

 

 

Októberhitinn kominn á sinn stað

Nú eru 10 mánuðir liðnir af árinu og enn ein fjólubláa súlan hefur bæst við súlnaverk mitt yfir mánaðarmeðalhita í Reykjavík. Október reyndist vera fyrsti mánuður ársins sem ekki nær opinberum 30 ára meðalhita (bláu súlurnar) sem miðast við árin 1961-1990, en eins og flestir vita var það frekar kalt tímabil og varla brúklegt lengur sem viðmiðunartímabil. Síðustu 10 ár eru auðvitað nær okkur í tíma og tíðarfari (rauðu súlurnar) og því eru þær einnig hafðar til viðmiðunnar. Árið 2014 hefur merkilega hlýtt ár og alls hafa sjö mánuðir verið yfir 10 ára meðaltalinu. Ágúst var hinsvegar alveg í því meðaltali en júlí örlítið undir því. Ekki munar reyndar miklu nú í október því októbermeðaltal síðustu 10 ára er ekki mikið yfir kalda meðaltalinu 1961-'90.

 

Eins og áður sýna súlurnar lengst til hægri samanburð á árshitum. Kalda 30 ára meðaltalið er þar táknað með blárri súlu og síðustu 10 ár með rauðri. Tónuðu súlurnar sýna svo hvert árshitinn 2014 stefnir, eftir því hvort við miðum framhaldið við kalda 30 ára meðaltalið og hinsvegar við síðustu 10 ár. Þannig að, ef nóvember og desember verða í meðalhita síðustu 10 ára þá endar meðalhitinn 2014 í 5,85°C (nota hér tvo aukastafi því þetta er talan sem ég fékk) En ef þessir tveir mánuðir verða í kalda 30 ára meðaltalinu þá endar árið í 5,7°C. Hvernig sem fer verður árið talsvert hlýrra en 2013 (græna súlan) sem reyndist það kaldasta það litla sem af er öldinni, en þó ekkert sérlega kalt.

Til að ársmeðalhitinn 2014 falli niður í 5,0 stig þarf sögulega kulda það sem eftir er árs, en ekkert er ómögulegt. Það má geta þess að á hlýjasta 10 ára tímabili síðustu aldar 1932-1941 var ársmeðalhitinn 5,14 stig (samkvæmt mínum útreikningum). Árið 2014 á hinsvegar mun meiri möguleika á að ná 6,0 stigum. Metárið 2003 er eina árið í Reykjavík sem hefur náð því samkvæmt Veðurstofugögnum. Hlýjustu ár 20. aldar 1939 og 1941 voru bæði í 5,9°C en þar er alltaf smá samanburðaróvissa á ferð. Með nokkuð góðum hlýindum það sem eftir er árs gæti meðalhitinn 2014 verið á pari við þau eðalár og jafnvel gott betur.

Hér eru margar tölur og ýmis meðaltöl byggð á mismunandi forsendum og aldrei að vita nema þetta sleppi sæmilega villulaust í gegn. 

 

Hringurinn umhverfis Mt. Egmont

Á vefnum Earth Observaory sem er á vegum NASA fann ég um daginn þessa áhugverðu mynd sem tekin var úr gervitungli á flugi þess yfir Nýja Sjálandi. Þarna getur að líta eldkeiluna Mt. Egmont sem stendur í miðjunni á furðu reglulega hringlaga svæði sem er dekkra en landssvæðið allt þar í kring. Svæðið umhverfis eldfjallið er merkt Egmont National Park eða Egmont þjóðgarður. Fyrir utan eitt stórt útbrot á einni hlið hringsvæðisins er þetta eiginlega full reglulegt fyrirbæri til að geta verið náttúrulegt - eða hvað? Og hvað er þetta? Hraun, skógur, eða eitthvað annað – ummerki geimvera kannski? Nánar um það undir myndinni.

Jú, auðvitað er það mannskepnan sem kemur hér við sögu, náttúran kann ekki að búa til svona regluleg hringlaga svæði á yfirborði jarðar. Um aldamótin 1900 var sem sagt ákveðið vernda allt skógi vaxið svæði innan 10 kílómetra frá toppi fjallsins en það má gefa sér að eldfjallajarðvegurinn þarna sé sérlega næringarríkur og eftirsóttur fyrir hvers konar ræktun. Menn hafa sjálfsagt ekkert verið að spá í það þarna fyrir rúmum 100 árum hvort þetta sé fallegt eða ekki séð utan úr geimnum en svona lítur svæðið allavega út í dag 114 árum síðar.

Sé farið nær yfirborðinu sést þetta betur, með hjálp Google maps.

Ljósmyndin hér að neðan er þó kannski best. (Fengin af vefnum www.bellblock.co.nz)

Annars er um þetta eldfjall að segja að hæð þess er 2.518 metrar og á máli frumbyggja nefnist það Taranaki. Þetta þykir með allra reglulegustu eldkeilum jarðar og var reyndar notað sem staðgengill fyrir hið japanska Fuji-fjall í kvikmyndinni the Last Samurai. Þetta er virkt eldfjall sem bærði síðast á sér árið 1854 þegar hraungúll myndaðist sem átti síðar eftir að hrynja niður af toppi fjallsins. Nú er talið að minniháttar atburðir eigi sér stað að meðaltali á 90 ára fresti en búast megi við meiriháttar viðburðum á um 500 ára fresti sem gæti skapað hættu vegna gusthlaupa (Pyroclastic flow). Síðasti slíki atburður varð árið 1655, rúmum 10 árum eftir að fyrsti Evrópumaðurinn leit Nýja Sjáland fyrst augum. Landið var þó meira og minna óþekkt þar til Kapteinn Cook mætti á svæðið rúmri öld síðar en hann nefndi einmitt fjallið Mt. Egmont árið 1770 eftir helsta stuðningsmanni að leitinni að risastóra meginlandinu sem menn töldu þá að væri að finna sunnarlega á suðurhveli jarðar. 

- - - -

Heimildir:
http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=84536
http://en.wikipedia.org/wiki/Mount_Taranaki

Að lenda í Háskólaritgerð

Eins og þeir vita sem þekkja mína bloggsíðu, fjalla ég aðallega um himinn og jörð en alls ekki allt þar á milli. Og þar sem ég er svokallaður grafískur hönnuður þá á ég það til að útbúa mínar eigin myndir, kort og línurit til hliðar við það sem ég skrifa um. Eftir sjö ára bloggstarf er því komið talsvert magn af texta og myndum á veraldarvefinn sem maður ber einhverskonar ábyrgð á. Ég lendi til dæmis oft í því að ef ég gúggla einhver náttúrufyrirbæri, þá hitti ég sjálfan mig fyrir í stórum stíl. Þetta á sérstaklega við ef ég leita eftir myndum á gúgglinu. Sumar af þessum myndum öðlast öðlast jafnvel sjálfstætt framhaldslíf langt út fyrir það sem þeim er ætlað og úr samhengi við upphaflegt markmið.

Háskólaritgerðin
Fyrir stutt brá mér nokkuð í brún þegar ég var að fletta mig í gegnum Háskólaritgerð sem ég fann á netinu. Ritgerðin er eftir Daníel Pál Jónasson, dagsett í maí 2012 og nefnist: Hraunflæði á höfuðborgarsvæðinu Saga hraunflæðis á svæðinu á nútíma og kortlagning mögulegra farvega til byggða. Þetta er auðvitað hin merkasta ritgerð og vissulega á mínu áhugasviði. Ég ætla ekki að fara nánar út í efni ritgerðarinnar sem er upp á 106 síður (með öllu). Nema hvað þegar kom að bls. 84 í pdf-skjalinu þá kannaðist ég allt í einu við kort sem ég hafði gert á sínum tíma þegar ég var einmitt að velta fyrir mér hvað gerðist ef ógnarmikil gossprunga með miklu hraunrennsli opnaðist rétt utan við borgina, í bloggfærslu sem nefnist Heiðmerkureldar. Kortið mitt er birt þarna í ritgerðinni til að varpa ljósi á (misgóða) umræðu í fjölmiðlum og samfélagsmiðlum um hugsanlegar afleiðingar eldgoss í nágrenni borgarinnar. Ritgerðarhöfundur sýnir mér þó vissan skilning og nefnir að ég hafi alla fyrirvara á í sambandi við myndina. Upphaflegur tilgangur minn með þessari mynd var reyndar ekki sá að sýna hvað líklegt væri að gæti gerst, heldur öllu frekar sá að finna út hversu stór sprunga með hraunflæði þyrfti að opnast ofan byggðar svo að hraunrennsli næði að umkringja höfuðborgarsvæðið. Þetta var í framhaldi af umræðu vegna jarðskjálfta og landriss við Krísuvík en þá hafði jarðfræðingurinn og bloggfélagi vor Haraldur Sig. einmitt verið að fjalla um hættuna af mögulegu gosi út frá eldstöðvakerfi Krísuvíkur og bent á að sprungusvæði tengt því næði að Elliðavatni sem skapaði vissa hættu á hraunrennsli úr þeirri átt (sjá hér). Þessa atburðarrás langaði mig til að kanna betur og einnig hvað þyrfti til svo að hraun næði að umkringja höfuðborgarsvæðið - sem ég var þó allan tíman meðvitaður um að væri afskaplega ólíklegt.

Það sem kemur fram í Ritgerðinni varðandi þetta er eftirfarandi:

„8.1.3 Fréttaumfjöllun um nýlegt landris í Krýsuvík
…
Miklar umræður höfðu skapast á bloggsíðum og á Facebook í kjölfar frétta en þar höfðu ýmsir reynt að áætla hvar gos myndi koma upp og hvert það myndi renna. Emil Hannes Valgeirsson, grafískur hönnuður, hafði áætluð gossprungu eftir endilöngu höfuðborgarsvæðinu og um það bil í framhaldi af gossprungurein Krýsuvíkurelda í Krýsuvíkurkerfinu (2012). Var mynd hans (mynd 40) vægast sagt áhrifarík en henni var deilt á milli fjölda fólks á Facebook og meðal annars höfundi þessarar rannsóknarritgerðar. Emil tilgreindi í umfjöllun um myndina að líkurnar á atburðum á borð við þennan, að 10 kílómetra gossprunga opnist nærri Reykjavík, væru litlar og einnig að ólíklegt væri að gossprungan myndi ná svona langt í norðaustur. Sagði Emil enn fremur: „Ég vil hafa alla fyrirvara á þessu og vona að ég sé ekki að skapa óþarfa hræðslu eða koma einhverjum í uppnám.“ (Emil Hannes Valgeirsson, 2012).
Lesa má úr umfjöllun Emils og athugasemdum að hann gerði sér vel grein fyrir annmörkum kortsins. Eins var ekki víst að hann hafði ætlað myndinni þessa dreifingu sem hún hlaut á samskiptavefjum. Af dreifingunni má þó draga þá ályktun að myndræn framsetning getur valdið ótta og forvitni hjá fólki og því er þetta hraunflæðilíkan aðeins gagnrýnt og tengt umfjöllun um móbergsmyndanir í næsta kafla. Er ágætt að almenningur geri sér grein fyrir hættunni sem skapast geta af völdum eldgosa á Reykjanesi en mat á þeirri hættu þarf að vera stutt rökum.“

Ég get alveg tekið undir gagnrýni á þessa mynd mína og að svona myndræn framsetning geti orkað tvímælis og skapað óþarfa ótta. Kortið var vissulega teiknað af nokkurri fífldirfsku og af meira kappi en forsjá, en það er nú reyndar oft eðli bloggheima. Í ritgerðinni kemur fram í framhaldi af þessu að leiða megi líkur að því að fá, lítil eða engin eldgos hafi komið upp á svæðinu norðaustur frá Búrfell til Elliðavatns, síðustu tugi þúsunda ára. Einnig kom fram í umræðum við bloggfærslu mína að ólíklegt er að hraun gætu runnið milli Garðabæjar og Hafnarfjarðar vegna landsigs eftir að síðustu hraun fóru þar um fyrir nokkur þúsund árum.

Af fífldirfsku á Fimmvörðuhálsi
En það er meira í þessari ritgerð sem vakti sérstakan áhuga hjá mér og þá vindum við kvæði okkar í kross. Á bls 93 í ritgerðinni játar höfundur á sjálfan sig fífldirfsku við hraunjaðarinn þegar fjörið á Fimmvörðuhálsi stóð sem hæst. Hann birtir mynd af ferðamönnum við hraunkantinn og einnig sérstaka mynd af sjálfum sér haldandi á kampavínsflösku rétt fyrir framan glóandi hraunið. Þarna kannast ég einmitt við kauða því sjálfur var ég staddur þarna á sama stað á sama tíma ásamt fjölda annarra sem stóðu þarna rétt við glóandi hraunkvikuna sem hafði brotist fram úr hrauninu. Enginn gerði sér grein fyrir hættunni sem þarna skapaðist en stuttu síðar flúði fólk í ofboði þegar snjólagið undir hraunelfunni snöggsauð með sprengingum og látum. Til allrar lukku var það engum að fjörtjóni. Meðfylgjandi 3 myndir eru teknar úr ritgerðinni.

Ég bloggaði einmitt um þessa gosferð og þetta atvik á sínum tíma og birti myndir (sjá: Myndir af vettvangi). Í annarri bloggfærslu sem ég kallaði Goslokaskýrsla 1 birti ég svo mynd af tveimur fáklæddum sprelligosum við hraunkantinn, sem vöktu sérstaka athygli mína og viðstaddra og ekki að ástæðulausu. Sá til vinstri er greinilega téður höfundur ritgerðarinnar sem ég var að fjalla um. Fífldirfskan er þar með komin í hring.


Það er nú ekki illa meint hjá mér að vera tengja þetta saman með þessum hætti en ég stóðst ekki freistinguna. Ritgerð Daníels Páls er hinsvegar mjög áhugaverð og fræðandi. Í niðurlagi hennar eru talin upp ýmis atriði sem rannsaka þyrfti betur varðandi hættu og óþægindi vegna hugsanlegra eldsumbrota nálægt höfuðborgarsvæðinu enda full ástæða til, þótt stundum finnist mér fólk ofmeta hættuna þegar það talar um flóttaleiðir út úr borginni. Ég tel mig allavega vera nokkuð öruggan hér í Vesturbænum. 

Tengill á ritgerðina, Hraunflæði á höfuðborgarsvæðinu Saga hraunflæðis á svæðinu á nútíma og kortlagning mögulegra farvega til byggða http://skemman.is/handle/1946/11887

 

Mánaðar- og árshitasúluritið

Þá er komin ný uppfærsla af súluritinu yfir meðalhita mánaðanna í Reykjavík. Samskonar línurit hef ég birt nokkrum sinnum á árinu, eins og meiningin upphaflega var. Ég vissi auðvitað ekki fyrirfram hvernig hitafar ársins yrði en það hefur reynst mun hlýrra en árið í fyrra og gott betur. Sjö af mánuðum níu sem liðnir eru af árinu eru fyrir ofan meðalhita síðustu tíu ára, ágúst var alveg í meðaltalinu en júlí örlítið fyrir neðan. Allir mánuðirnir eru síðan vel fyrir ofan hið opinbera „kalda“ viðmiðunartímabil sem nær yfir árin 1961-1990.

Þetta má sjá á súluritinu þar sem fjólubláu súlurnar standa fyrir þá mánuði sem liðnir eru af árinu en til samanburðar eru bláu súlurnar sem sýna meðalhita mánaða út frá „kalda“ meðaltalinu 1961-1990. Þær rauðu sýna meðalhita síðustu 10 ára. Súlurnar fimm lengst hægra megin eru svo þarna til að spá fyrir um mögulega lokaútkomu ársins. Tónuðu súlurnar tvær sem þar eru, sýna hvert stefnir með árshitann í Reykjavík eftir því hvort restin verður annarsvegar í kalda meðaltalinu og hinsvegar í hinu mun hlýrra meðaltali síðustu 10 ára. Allra lengst til hægri er græn súla sem stendur fyrir meðalhitann í fyrra, 2013 (4,9°) sem var kaldasta árið í Reykjavík, það litla sem af er öldinni.

Nú ætti að vera ljóst að allt stefnir í hlýtt ár hér í Reykjavík og jafnvel eitt af þeim allra hlýjustu samkvæmt mínum útreikningum. Ef meðalhitinn það sem eftir er verður ekki nema í kalda meðaltalinu, þá endar meðalhitinn í 5,7 stigum og árið það þriðja hlýjasta á þessari öld. Ef meðalhitinn nær að halda í við 10 ára meðaltalið út árið þá verður meðalhitinn 5,9 stig sem er jafn meðalhitanum árið 2010 og tveimur öðrum árum á hlýindaskeiðinu á síðustu öld, 1939 og 1941. Aðeins árið 2003 væri þá hlýrra en þá var meðalhitin 6,1 stig. Við höfum þó í huga að dálítill óvissa háir samanburði milli þessara tveggja hlýindatímabila.

Ef hitinn heldur áfram að gera betur en 10 ára meðaltalið þá má alveg gæla við möguleikann á að árshitametið 6,1 stig frá 2003 verði jafnað – eða jafnvel slegið, en þá þarf reyndar að vera ansi hlýtt. Í versta falli gæti meðalhiti ársins þó kannski dottið niður í svona 5,4 stig sem er jafnt 10 ára meðaltalinu. En miðað við frammistöðu ársins það sem af er, bendir ekkert til þess að það sé að kólna svona yfirleitt. Nema hvað? Þegar þetta er skrifað að kvöldi 3. október er akkúrat komin slydda hér í Vesturbænum sem reyndar gengur fljótt yfir.

 

Hraunasamanburður

Það fer ekkert á milli mála að gosið í Holuhrauni er mikið hraungos sem ekki sér fyrir endann á. Fyrir nokkrum dögum var talað um að hraunmagnið væri orðið 0,5 ferkílómetrar og gæti það því líklega verið komið í 0,6 km3 þegar þetta er skrifað. Þetta er þó ekki mikið miðað við allra stærstu hraun sem hér hafa runnið. Allavega er alls ekki tímabært að tala um þetta sem eitt stærsta hraungos Íslandssögunnar eins og gert var í kynningu á sjónvarpsþætti sem sýndur var um daginn. Ég hef að gamni mínu tekið saman stærðir á stærstu hraungosum Íslandssögunnar og notast við heimildir sem ég fundið á netinu og ekki síst í bókunum Náttúruvá á Íslandi (NÁÍ) og Íslandseldum eftir Ara Trausta. Þetta er sjálfsagt ekki tæmandi listi yfir stærstu gosin því einhver gætu hafa farið framhjá mér eða eru hreinlega ekki nógu vel þekkt. Það verður líka að hafa í huga að þetta er bara samanburður á hraunmagni í gosum. Sum gos eru blandgos eða hrein öskugos og þau geta líka framleitt fyrnin öll af gosefnum. En hvernig stendur þá Holuhraun vorra daga í samanburðinum?

Hraun runnin fyrir landnám eru mörg hver afar stór og þá ekki síst stóru dyngjugosin sem runnu skömmu eftir ísöld. Stærst þeirra hrauna er Þjórsárhraunið sem rann fyrir 8700 árum. Stærðin er áætluð 25 km3 sem gerir það meðal allra mestu hraungosa á jörðinni eftir ísöld. Kvikan í því mun vera ættuð úr Bárðarbungukerfinu.

Eldgjárhraunið rann árið 934 þegar landið var nýnumið. Það gefur Þjórsárhrauni lítið eftir en stærð hraunsins er talin vera 18-19 km3 (NÁÍ) sem gerir það að stærsta hraungosi Íslandssögunnar. Uppruni þess er í Kötlukerfinu.
Skaftáreldar eru líka í þessum ofurflokki en þar er talað um hraunmagn upp á 15 km3 (NÁÍ). Skaftáreldahraun er ættað út Grímsvatnakerfinu og rann að hluta til yfir Eldgjárhraunið. Suðurgosbeltið er því sannarlega eldfimt svæði þegar svo ber undir.

Nokkuð stærðarbil er í þriðja stærsta hraungosið. Hallmundarhraun rann niður í Borgarfjarðarsveitir skömmu eftir 900. Stærð þess er talin 5-6 km3 (NÁÍ). Upptökin eru norðvestur af Langjökli en það eldstöðvakerfi er annars ekki mikið að trana sér fram dags daglega en á þó greinilega ýmislegt til. Frambruni heitir Bárðarbunguættað hraun sem rann frá Dyngjuhálsi á 13. öld eða fyrr. Stærðin er áætluð rúmir 4 km3 (NÁÍ) sem er feiknamikið út af fyrir sig. Önnur hraun runnin eftir landnám eru skaplegri að stærð og þá erum við farin að nálgast eitthvað sambærilegt við núverandi elda.

Hekla hefur margoft sent frá sér myndarlega hraunstrauma í bland við gjósku en ekki alltaf auðvelt að meta hraunstærðir, t.d. vegna yfirdekkunnar yngri hrauna. Alls eru 10 söguleg Hekluhraun metin 0,5 km3 eða stærri (NÁÍ). Þau stærstu eru talin 1,4 km3 um 1300 og 1,3 km3 árið 1766. Meiri vissa er um síðari tíma gos eins og á árinu 1845 þegar runnu 0,63 km3 af hrauni og í gosinu 1947 var hraunið 0,8 km3.

Ekki tókst mér að finna heimildir um fleiri gos sem eru stærri en Holuhraun í hraunmagni talið en það má þó nefna nokkur fleiri til samanburðar. Í stórgosinu við Veiðivötn árið 1480 kom aðallega upp gjóska vegna blöndunar við vötnin. Hraunin sem runnu náðu þó 0,4 km3. Svipað má segja um Vatnaöldugosið mikla árið 870 en þá féll landnámslagið fræga en hraunmagnið var ekki nema 0,1 km3. Bæði þessi gos eru tengd Bárðarbungueldstöðinni en vötnin sem trufluðu hraunframleiðsluna eru víst ekki nema svipur hjá sjón í dag miðað við fyrri tíð, nema kannski miðlunarlónin á Tungnársvæðinu.
Tröllahraun rann vestur af Vatnajökli í langvinnu gosi árin 1862-1864 er áætlað um 0,3 km3 að stærð. Það er einnig Bárðarbungutengt. Ekki gaus askjan þá frekar en fyrri daginn sem gefur okkur vonir um ekkert slíkt sé væntanlegt nú.

Kröflueldar samanstóðu af níu gosum á árunum 1977-1984 en samtals skiluðu þau hraunbreiðu upp á 0,25 km3. Úr Mývatnseldum á 18. öld varð til hraunbreiða af svipaðri stærð. Hraunmagnið í Heimaeyjargosinu var einnig um 0,25 km3 og í Surtseyjargosinu er talað um 0,4 m3 en stór hluti af því gæti verið móberg. Í goshrinunni á Reykjanesskaga á fyrstu öldum Íslandsbyggðar runnu fjölmörg hraun frá eldstöðvakerfunum þremur á skaganum. Ekkert þeirra er þó verulegu stórt en séu þau öll tekin saman er rúmmálið 1,8 km3 samkvæmt því sem kemur fram á ferlir.is (vitnað í Jón Jónsson 1978).

- - -
Samkvæmt þessari lauslegu samantekt má segja að Holuhraun það sem af er gosi sé í hópi meðalstórra hraungosa í stærri kantinum en þó furðu afkastamikið miðað við tímalengd og stærð gossprungu. Fyrir utan allnokkur Hekluhraun eru bara fjögur stykki af sögulegum hraunum stærri í ferkílómetrum og raunar miklu stærri. Við vitum þó ekki í dag hvað gosvirknin í Holuhrauni eigi mikið eftir. Kannski er langt liðið á mesta fjörið en kannski er þetta bara byrjunin.

Myndin sem fylgir er tekin að kvöldi 11. september, af vefmyndavél Mílu

 

Stóra sumarveðurmyndin 1986-2014

Af þeim veðurgrafíkmyndum sem ég hef sett saman þá er stóra sumarveðurmyndin sú margbrotnasta. Myndin sýnir með litaskiptingu hvaða daga sólin hefur skinið og úrkoma fallið í Reykjavík sumarmánuðina júní-ágúst samkvæmt mínum skráningum sem hófust þann 7. júní 1986. Litakvarðinn er sýndur undir myndinni en annars ætti þetta að skýra sig sjálft. Tölurnar hægra megin sýna skráða sólardaga í Reykjavík þegar lagðir hafa verið saman heilir og hálfir sólardagar. Samkvæmt tölunum sést að á sólríkum sumrum eru sólardagar nálega tvöfalt fleiri en á sólarsnauðum sumrum. Myndina birti ég fyrst eftir sólarsumarið 2012 en síðan hafa bæst við tvö sumur sem eru öllu sólarsnauðari og blautari en sumrin þar á undan. Nánari bollaleggingar eru undir myndinni. 

Nánari bollaleggingar: Allt fram til hinna síðustu ára má segja sumur með 25-35 sólardögum hafi verið normið. Sumarið 1991 þótti á sínum tíma einstaklega gott og þá skráði ég 38,5 sólardaga en þá var júní sérlega sólríkur. Árið 2004 kom svo fyrsta 40 sólardaga sumarið sem ég skrái en eftir það hafa fjögur bæst við. Síðustu tvö sumur voru því mikil viðbrigði fyrir okkur hér suðvestanlands. Hvað varðar fjölda sólardaga koma þau mjög álíka illa út og munar bara einum einu degi, sumrinu 2014 í óhag með 25,5 sólardaga. Þar af voru eiginlegir sólardagar 14 talsins en restin er uppsöfnuð af hálfum sólardögum. Við höfum svo sem upplifað sólarsnauðari sumur í Reykjavík en merkilegt er þó að engan almennilegan sólardag skrái ég á tímabilinu frá 8. júní til 28. júlí í sumar, eða í 51 dag. Þetta er næstum því met hjá mér en sumarið 1989 skráðist enginn heill sólardagur í 52 daga á tímabilinu 1. júlí til 20. ágúst. Annars er sumarið 1995 sólarminnsta sumarið á tímabilinu en einnig eru sumrin 1988, 1989 og 1992 ansi döpur.

- - - - 

Svo má líka skoða einstaka mánuði frá 1986. Samanburðinn hér að neðan er unninn upp úr Veðurstofutölum og snýst um sólskinsstundir og úrkomumagn. Athyglisvert er að öll jákvæðu metin eru frá árunum 2004-2012. Neikvæðu metin voru öll frá síðustu öld, þar til kom að sumrinu 2014. Úrkoman í júní síðastliðnum var sú mesta síðan samfelldar mælingar hófust árið 1920 en í júlí var úrkoman í Reykjavík sú mesta síðan 1984.

- - - -

Í lokin. September er ekki talinn með í þessu yfirliti þó hann sé talinn sumarmánuður. Mér finnst hann þó ekki vera eiginlegur sumarmánuður og það þýðir ekkert að kvarta yfir því auk þess sem varla er pláss fyrir fleiri mánuði í þessu knappa plássi.

Þá er komið að hafísnum

Eins og komið hefur fram í fréttum þá er hafísinn með meira móti nú í lok sumars miðað við það sem oft hefur verið á sama tíma hin síðari ár. Hafísútbreiðslan er reyndar mjög svipuð og í fyrra en mun meiri en hún var fyrir tveimur árum. Slík tíðindi eru fréttnæm út af fyrir sig en hvort þetta sé til marks um meiriháttar viðsnúning í útbreiðslu hafíssins er ekki gott að segja. Ísinn er enn í mun verra ástandi en hann var undir lok síðustu aldar, þrátt fyrir að tvær síðustu bræðsluvertíðir hafi verið með lakara móti miðað við tímabilið frá 2007. Hafísútbreiðslan sveiflast talsvert á milli ára. Hún var einstaklega lítil metsumarið 2012, reyndar svo lítil að þrátt fyrir um 60% aukningu íssins nú, þá er enn ekki hægt að tala um að ísinn hafi náð útbreiðslu sem þótti eðlileg fyrir 10 árum. Hinsvegar þýðir útkoman nú að það er ólíklegra en áður að hafísinn hverfi á Norður-Íshafi að sumarlagi á allra næstu árum. Einnig sýna undanfarin tvö sumur að hafísbreiðan getur braggast á ný eftir slæma útreið. Það virðist því ekki vera um að ræða neinn afgerandi örlagapunkt að ræða í hafísmagni eða “point of no return” upp á útlensku. Að minnsta kosti náði metbræðslusumarið 2012 ekki þeim punkti. En þá er að líta á ýmis kort og línurit sem ég ætla reyna að kjafta mig í kringum í miklu máli.

Þannig lítur hafísútbreiðslan út þann 15. september en litaskiptingin miðast við þykkt íssins. Kortið er frá Naval Research Labaratory: http://www7320.nrlssc.navy.mil/hycomARC/arctic.html. Helsta aukningin miðað við mörg síðustu ár er svæði í Austur-Síberíuhafi þar sem finna má þunna og gisna ísbreiðu í fjólubláum lit á kortinu sem nær suður fyrir 75°N. Ísinn á þessu svæði gæti þó enn verið að hörfa og gisna þrátt fyrir að sólin sé verulega farin að lækka á lofti. Einnig er talsvert mikill ís austur af Svalbarða sem er nýlunda miðað við fyrri ár og gott betur. Greinilegt er að norðanáttir hafa verið þarna ríkjandi sem hafa hrakið ísinn áfram. Það má þó hafa í huga að ísinn á þessum slóðum Atlantshafsmegin, er að megninu til kominn til að fara og á ekki afturkvæmt í partíið, venjulega leiðin liggur þó suður með Astur-Grænlandi en þar er reyndar ekki mikið um ís núna.

Svo er það gamli góði ísinn á Beauforthafi norður af vesturhluta Kanada en hann hefur þraukað ágætlega í sumar. Þangað vill gamli ísinn leita, jafnvel eftir nokkra snúninga um íshafið. Að þessu sinni býr svæðið vel af þeim talsverða ís sem lifði af sumarið í fyrra og meira mun væntanlega bætast í forðann eftir þetta sumar.
Á milli Kanadísku heimskautaeyjanna liggur hin svokallaða norðvestur-siglingaleið milli stóru úthafanna. Þar er allt lokað í ár fyrir stór flutningaskip en norðvesturleiðin er að öllu jöfnu mun erfiðari en norðausturleiðin norður fyrir Síberíu.

En þetta er ekki allt á einn veginn því að þessu sinni er einmitt mjög stórt opið hafsvæði norður af Síberíu í Laptev-hafi en þar nær opið haf norður fyrir 85°N sem einhvern tíma hefði þótt merkilegt. Ég hef reyndar minnst á það í fyrri pistlum í sumar að íssvæðin norður af Síberíu hefðu komið veik undan vetri, en þarna eru reyndar ríkjandi landáttir, öfugt við Ameríkuhlutann þar sem ísinn vill safnast fyrir, samanber rauðu og grænu litina á kortinu að ofan.

Samanburður
Það má bera saman hafísinn á milli ára með ýmsum hætti. Sum línurit sýna útbreiðslu, önnur flatarmál og enn önnur rúmmál ísbreiðunnar.

Á línuritinu hér er það flatarmálið sem ræður en þetta er hluti myndar af vefnum Cryosphere Today. Gula línan er 2014 sem á nú í harðri baráttu við árin 2013 og 2009 sem voru þarna nýbúin að ná sínum lágmörkum. Lágmarkið 2014 gæti því haft betur á næstu dögum ef lágmark ársins dregst á langinn. Vel kemur þarna fram hversu afgerandi 2012-lágmarkið var. Nokkuð bil er í næstu lágmök fyrir ofan núverandi lágmark en þar eru allt lágmörk frá árinu 2006 og fyrr, en línuritið nær aftur til ársins 1979 (elstu ártölin klipptust ofan af myndinni).

 

Á sömu síðu og línuritið er fengið er hægt að nálgast hafískort og bera saman hvaða tvær dagsetningar sem er aftur til 1979. Hér hef ég kosið að bera saman hafísinn þann 13. september 1994 fyrir 20 árum (vinstra megin) við útbreiðsuna sömu dagsetningu 2014 (til hægri). Varla er hægt að hafísinn hafi jafnað sig enda útbreiðslan mun minni í ár en þarna undir lok síðustu aldar.  

 

Ef við hinsvegar berum núverandi lágmark saman við metárið 2012 fæst önnur mynd eins og sjá má hér að neðan. Sumarið 2012 var einstakt og má segja að það hafi verið á undan sinni samtíð og varla samanburðarhæft. Reyndar var það sama sagt um sumarið 2007 sem einnig var mikið tímamótaár. Stökkin niður á við koma nefnilega annað slagið. Þess á milli er ísinn meiri og þá tala sumir um að hafísinn sé að jafna sig.

Kuldar eða eitthvað annað?
Það má velta fyrir sér hvað veldur meiri ís nú en t.d. fyrir tveimur árum. Sennilega er um einhverjar staðbundnar aðstæður að ræða á Norður-Íshafinu. Á kortinu hér að neðan er sýndur yfirborðs-sjávarhiti í heiminum sem frávik frá meðaltali.

Almennt er sjórinn mjög hlýr á norðurhveli, bæði í Atlantshafi og Kyrrahafi þannig að varla er um ræða allsherjar kólnun. Hlýr yfirborðssjór er öllu vandfundnari á suðurhveli og ekki bólar enn á þeim El Nino á Kyrrahafi sem sumir höfðu spáð að gæti skotið upp kollinum í ár, hvað sem síðar verður. Hér norður af Íslandi er sjávarhiti talsvert hár. Kaldan sjó á Norðurhveli er helst að finna norður af Barentshafi sem tengist meiri ís austur af Svalbarða. (http://www.esrl.noaa.gov/psd/map/clim/sst.shtml)

Það má kannski frekar skoða línurit yfir meðalhita 2014 á pólasvæðum norðan við 80°N til að fá einhverja skýringu. Frostmarkið er markað af bláu línunni en kvarðinn er annars í Kelvin. Græna línan er meðalhiti 1952-2002. (Myndin er fengin af hafísvef dönsku veðurstofunnar http://ocean.dmi.dk/arctic/meant80n.uk.php)

Samkvæmt þessu var töluvert minna frost á norðurslóðum fyrstu 3 mánuði ársins miðað við meðallag. Vorkoman lét hinsvegar aðeins á sér standa en það virðist skipta mjög miklu máli varðandi sumarbráðnun. Gott start gefur gæfumuninn en hinsvegar getur lægðargangur og skýjahula lækkað mjög meðalhitann þegar sólin er hæst á lofti seint í maí og í júní og það var einmitt tilfellið í ár. Hásumarið einkenndist síðan af hægum vindum á Norður-Íshafi sem þýðir lítið uppbrot á ísnum og þar með var lítið um vakir sem flýta fyrir bráðnun. Þegar sólin lét svo loksins almennilega sjá sig í ágúst var það eiginlega of seint því þá er hún farin að lækka það mikið á lofti að útgeislun hitans undir heiðum heimskautahimni er farinn að vinna á móti.

Tímabilið 2007-2012 á Norður-Íshafinu einkenndist af óvenjumikilli hafíssbráðnun sem varð til þess að ýmsir eygðu þann möguleika að ísbreiðan gæti svo gott sem horfið á örfáum árum. Jafnvel spáðu sumir því fyrir nokkrum árum að ísinn gæti jafnvel verið horfinn strax nú í ár, sem hann hefur greinilega ekki gert. Þetta voru þó bara spár sem sögðu til um möguleika í stöðunni en ekki fullyrðingar um að ísinn myndi hverfa á örfáum árum. Ef réttar aðstæður koma upp nokkur sumur í röð t.d. eins og þær voru sumarið 2012 eða 2007 þá gæti ísinn verið svo til horfinn síðsumars eftir svona 5-7 ár. Það er ómögulegt að spá fyrir um slíkt en möguleikinn ætti þó að vera fyrir hendi.

Það er annars merkilegt að árabilið 2007 til 2012 fer saman við röð sólríkra gæðasumra hér suðvestanlands en mjög misgóðs og sumarveðurs á austurhluta landsins sem og í Norðurhluta Evrópu. Þetta snérist við sumarið 2013 þegar hafísinn jókst á Norður-Íshafinu vegna mikils lægðargangs. Þá skein sólin norðan- og austanlands sem og í Norður-Evrópu en rigndi hér fyrir sunnan. Svipað var uppi á teningnum í ár. Þarna gæti verið eitthvað óljóst samræmi á milli sem ég kann ekki að skýra. Kannski er nóg að horfa bara til Esjunnar til að taka stöðuna í stóru málunum. Skaflinn þar hverfur varla í ár og gerði það alls ekki í fyrra sem voru mikil viðbrigði rétt eins og bakslagið á Norður-Íshafinu.

 

 

Holuhraun í Reykjavík

Til að geta áttað sig almennilega á stærð þess hrauns sem runnið hefur í Holueldum er betra að hafa einhverjar þekktar viðmiðanir. Best er þá að miða við sína heimabyggð og því hef ég hér sett saman sam-skalaða mynd sem sýnir (speglaða) útbreiðslu hraunsins að morgni 6. september samkvæmt mælingum Jarðvísindastofnunar. Lengd hraunsins, af kortum að dæma, ætti að vera um 11,5 kílómetrar sem þýðir að ef gossprungan væri við Rauðavatn þá væri hraunið um það bil að renna út í sjó vestur við Ánanaust eftir að hafa flætt eftir endilangri borginni. 

Hraunflæði á borð við þetta innan borgarinnar myndi að sjálfsögðu teljast til meiriháttar hamfara. Það mætti allavega  búast við umferðartruflunum á Miklubraut. Við þurfum þó ekki að óttast svona mikið hraunflæði innan borgarinnar. Mjög ólíklegt er að gossprunga opnist svona alveg við bæjarmörkin á þessum slóðum. En ef svo færi, yrði hraunflæðið örugglega ekki með þessum hætti enda er borgin mishæðótt. Elliðaárdalurinn myndi þó fyllast af hrauni en þaðan lægi leið hraunsins aðallega inn í Elliðaárvog og svo lengra út með sundum. Við gætum þá kannski sparað okkur byggingu Sundabrautar og lagt fínan veg yfir nýja hraunið ef hraunavinir verða ekki til of mikilla vandræða.

Það má síðan skoða raunhæfari möguleika á sambærilegu hraunrennsli að borginni, en á næstu mynd hef ég sett hraunið í réttum hlutföllum þannig að upptökin eru við Sandskeið rétt undir Vífilsfelli. Þetta svæði er eins og Reykjanesskaginn, í tímabundnum dvala og kannski komin tími á að það vakni, nema það sofi yfir sig.

Hér sjáum við að miðað við upptök við Sandskeið er hraunið nánast komið að Rauðavatni, eftir að hafa flætt niður Suðurlandsveginn. Hraunið er því komið að upptökunum á fyrri myndinni og lengist með hverjum klukkutíma eftir því sem gosinu miðar.

Upprunalega myndin sem ég vann eftir, er hér að neðan en þó er ég búinn að sneiða aðeins af henni. Þarna er Holuhraunið á heimavelli og það er það sem gildir. Hvort það verður kallað eitthvað annað en Holuhraun í framtíðinni veit ég ekki. Holuhraunshraun mætti kalla það eða einfaldlega bara Nýja hraunið sem er sjálfsagt heiti og dugar vel þar til það er storknað. Menn ættu að mínu mati að flýta sér hægt að skýra eitthvað sem er enn í myndun og ekki vitað hvernig mun koma til með að líta út.