Hvaða ís er landið okkar kennt við?

Nafnið Ísland er auðvitað langsvalasta landsheitið af öllum landaheitum, það er engin spurning og ekki virðist nafnið fæla útlendinga frá því að heimsækja „klakann“ eins og við köllum landið stundum. Hvað nafnið Ísland þýðir í raun og veru er hinsvegar sígilt álitamál enda hefur orðið ís æði margar skírskotanir til ýmissa átta. Ég veit svo sem ekki sjálfur sannleikann um tilurð heitisins Ísland en velti hér upp nokkrum möguleikum. Aðallega þó þremur sem hljóta að vera líklegastir.

1. Ísaland. Að landið sé kennt við vatn í frosnu formi er alltaf nærtækasta skólabókaskýringin enda er það beinlínis sagt í Landnámu að Hrafna-Flóki hafi gefið landinu nafnið Ísland þegar hann gekk á fjall og sá fullan fjörð af ís. Landnám Hrafna-Flóka mislukkaðist sem kunnugt er og hefur hann sjálfsagt talið þetta kuldalega nafn vera vel við hæfi. Hrafni-Flóki hafði komið sér fyrir við norðanverðan Breiðafjörð og af hæsta fjallinu þar fyrir ofan á hann að hafa séð þennan meinta ís. Reyndar þarf nú að ganga töluverðan spotta frá Breiðafirði til að mögulegt sé að sjá ís. Hann gæti þó hafa séð niður til Ísafjarðar ofan einhverri heiðinni eða kannski horft yfir Húnaflóa. Breiðafjörðurinn fyllist hins vegar ekki af ís nema í einstakri kuldatíð að hann hreinlega frjósi. En hvernig er það, átti ekki að vera svo hlýtt hér á landi á landnámsöld? Jöklarnir voru einnig ekki nema svipur hjá sjón og varla sjáanlegir á vestaverðu landinu þar sem Hrafna-Flóki hélt til. En hvað um það? Ísland er opinberlega kennt við ísinn og vissulega er hér snjór og klaki á veturna og stórir jöklar á fjöllum. Stöku sinnum fáum við líka hafísinn - sem kallaður hefur verið landsins forni fjandi. Og þá að næstu skýringu.

2. Ásaland. Hér er það hin guðdómlega skýring að landið sé kennt við hina fornu Ása sem Ásatrúin er kennd við. Ásarnir eða Æsirnir munu vera upprunnir lengst í austri samanber það sem Snorri skrifar í Heimskringlu:

Fyrir austan Tanakvísl í Ásíá var kallað Ásaland eða Ásaheimur, en höfuðborgin, er var í landinu, kölluðu þeir Ásgarð. En í borginni var höfðingi sá er Óðinn var kallaðr. Þar var blótstaðr mikill.

Tanakvísl eða Vanakvísl þessi, segir Snorri að renni í Svartahaf, svo menn átti sig á staðsetningunni en í dag nefnist fljótið Don. Sjálf heimsálfan Asía er samkvæmt þessu einnig kennd við Ásana og jafnvel einnig gjörvöll höfuðáttin "austur". Vestrið hét hinsvegar Európá sem Snorri segir að sumir kalli Eneá. Þessi útúrdúr gæti skipt máli því Herúlakenningin svokallaða gerir ráð fyrir því að við Íslendingar séum einhverskonar afkomendur norrænns þjóðflokks sem átti ríki eða þvældist um í austri allt frá fyrstu öldum og voru miklir og grimmir bardagamenn. Að lokum skiluðu þeir sér heim á fornar norrænar slóðir en voru þá svo óforskammaðir að vilja ekki lúta konungi að þeir höfðu sig á brott og stofnuðu goðaveldið Ásaland hér á enda veraldar.
Annars er ýmislegt tengt trúarbrögðum sem kennt við Ís-eitthvað. Ís-rael er auðvitað hið Guðs útvalda ríki á meðan erkióvinurinn játar ís-lam. Lengra aftur í sögunni var Ísis einn af guðum Egypta og kannski forfaðir allra Ís-ara heimsins. Guðsonurinn Jesú, bróðir okkar besti, er kannski einn af afkomendunum en það má sjálfsagt finna einhverja leið í tungumálafræðunum til að láta  orðið is- umbreytast í jes-. Ísland gæti því alveg staðið undir nafni sem land vors guðs og allra hinna líka.

3. Eyland. Við búum vissulega á eyju sem lengst af á fyrri tíð var afskaplega fjarri öllu gamni. Á ensku er eyja rituð sem island og samkvæmt því gæti Ísland verið eyja allra eyjanna og Íslendingar hinir einu sönnu eyjamenn. Ef við höldum áfram með enskuna þá má líka nefna orðið isolation eða einangrun en is-ið þar er væntanlega það sama og í is-land þannig að þetta is hlýtur að vera eitthvað sem er stakt, eitt og sér. Stakland gæti því verið sama merking og Ísland eða bara Landið eina.

Við getum líka brugðið fyrir okkur þýskunni í þessu samhengi og talað um Ausland sem merkir útland. Hvort það tengist meira lið 2 eða 3 veit ég ekki alveg en gæti tengst báðum. Samkvæmt eyja- og einangrunarkenningunni værum við hinir einu sönnu útlendingar eða útlagar. Í dönsku Andrésblöðunum heitir hið óræða fjarlæga land Langtibortistan sem er kannski sú mynd sem menn höfðu af Íslandi. Nafnið Langtibortistan vísar þó frekar í Asíulöndin sem áður tilheyrðu Sovétinu. Þá erum við reyndar ekki fjarri fornum ásaslóðum norður af Svartahafi þar sem íþróttamenn skauta nú á ísnum af miklu listfengi í sönnum Ólympíuanda.

- - - -

Meðfylgjandi gervitunglamynd er frá 2. febrúar 2009.

Fyrstu kafbátaferðirnar á Norðurpólinn

Einn liður í vopnakapphlaupi stórveldanna í kalda stríðinu var þróun kjarnorkuknúinna kafbáta sem gátu siglt mánuðum saman um heimsins höf án þess að koma upp að yfirborði. Með þessu opnuðust ýmsir möguleikar á hernaðarsviðinu, ekki síst á hinu svellkalda Norður-Íshafi því með því að leynast undir ísnum gátu kafbátar hlaðnir árásareldflaugum komist óséðir nær óvininum en áður. Siglingar kjarnorkuknúinna kafbáta á norðurslóðum sem hófust árið 1958 skiptu þó ekki síður máli í sambandi við þekkingu á heimskautaísnum. Ýmsar upplýsingar og myndir má finna um þessar fyrstu kafbátasiglingar á netinu. Þær upplýsingar geta þó verið villandi ekki síst þegar metingur um ástand hafíssins fyrr og nú kemur við sögu. Þar má t.d. nefna grein á vefnum Watts Up With That: Ice at the North Pole in 1958 and 1959 - not so thick og önnur á The Naval Hystory Blog. Hér á eftir er ætlunin að gera dálitla grein fyrir þessum fyrstu ferðum.

Fyrsta sögulega ferð kjarnorkukafbáts á Norðurslóðum var þegar USS Nautilius, fyrsti kjarnorkukafbáturinn sem smíðaður var, sigldi þvert yfir Norður-Íshafið undir ísinn, inn af hinu grunna og varasama Beringssundi og áfram til Atlantshafsins í águst 1958. Þetta var ekki bara fyrsta sigling yfirleitt yfir eða undir Norður-Íshafið heldur var þetta líka fyrsta sigling sem nokkurn tíma var farin að sjálfum Norðurpólnum á 90° norður. USS Nautilius hélt sig undir heimskautaísnum allan tímann en kom úr kafi norðaustur af Grænlandi eftir 2.940 kílómetra og 4 daga siglingu undir ísnum. Á heimleið var sigld að Íslandi og flaug skipstjórinn héðan til Bandaríkjanna (væntanlega frá herstöðinni í Keflavík). Meðfylgjandi er staðsetningarnóta USS Nautilius frá 3. ágúst 1958 þegar sjálfum Norðurpólnum var náð. Við heimkomuna til New York var skipverjum vel fagnað og heilmikið gert úr þessu ævintýri sem jók sjálfstraust Bandaríkjamanna í áróðursstríðinu við Rússa sem árið áður höfðu sent Sputnik 1. á braut um jörðu.

Strax á eftir USS Nautilius í sama mánuði árið 1958 fór annar Bandarískur kjarnorkukafbátur USS Skate sögulega ferð undir heimskautaísinn. Hann sigldi þó ekki þvert yfir Norður-Íshafið en fór þess í stað frá Atlantshafinu að Norðurpólnum fram og til baka um sundið milli Svalbarða og Grænlands. USS Skate sigldi undir norðurpólinn þann 11. ágúst 1958, eða aðeins viku eftir að USS Nautilius var þar á ferð. Alls kom USS Skate 9 sinnum upp að yfirborði Íshafsins í gegnum vakir sem opnast höfðu hér og þar á ísnum. Slíkar vakir má víða finna að sumarlagi á bráðnandi ísbreiðunni þegar hitastigið er ofan frostmarks og ísinn brotnar upp. Opnar vakir geta reyndar einnig myndast að vetrarlagi vegna hreyfinga íssins en sökum kulda frjósa þær mjög fljótlega saman aftur. Enga vök var þó að finna á sjálfum Norðurpólnum þegar Skate kom þar að og því varð ekki úr að hann kæmi upp á á yfirborði á sjálfum Norðurpólnum sumarið 1958.

Ýmsar myndir eru til af þessum leiðangri sem sýna kafbátinn ofansjávar á milli ísfláka, engin þeirra er þó frá sjálfum Norðurpólnum enda kom hann ekki upp þar. Meðfylgjandi mynd úr þessari ferð birtist í National Geography og var hún tekin þegar USS Skate kom upp að yfirborði á íslausri vök hjá rannsóknarstöðinni Alfa um 300 kílómetra frá pólnum.

 

Önnur ferð USS Skate undir heimskautaísinn var einnig söguleg því hún var farin um hávetur í mars árið 1959 þegar Norður-Íshafið er nánast ein samfelld íshella. Búið var að styrkja kafbátinn töluvert svo hann gæti brotist upp í gegnum allt að þriggja feta þykkan ís. Þann 17. mars 1959 var Norðurpólnum náð og þá vildi svo vel til að sprunga hafði myndast þar skömmu áður þannig að einungis tiltölulega þunnur nýfrosinn ís var á staðnum þrátt fyrir mikið frost. Með því að brjóta sér leið gegnum ísinn tókst USS Skate þarna fyrstum kafbáta að komast upp að yfirborði norðurpólsins og það um hávetur, sem er mikilvægt atriði því þar með var ljóst að hægt væri að beita kafbátum til árása frá Norður-Íshafinu á hvaða árstíma sem er.

Til eru ljósmyndir af þessum atburði sem sýna meðal annars áhöfn kafbátsins dreifa ösku heimkautafarans Sir George Wilkins sem lést haustið áður en árið 1931 hafði hann gert misheppnaða tilraun til að komast á Norðurpólinn með öllu frumstæðari kafbát sem nefndist Nautilius eins og fyrsti kjarnorkukafbáturinn enda vinsælt kafbátanafn og vísar í fræga sögu Jules Verne.

Rússar létu að sjálfsögðu ekki sitt eftir liggja og þróuðu einnig sína kjarnorkukafbáta og var sá fyrsti þeirra sjósettur árið 1958. Fjórum árum síðar, á þjóðhátíðardegi Íslendinga þann 17. júní 1962, náði hann að sigla undir ísinn að Norðurpólnum og koma þar upp að yfirborði. Eftir þá frægðarför var áhöfnin að sjálfsögðu heiðruð í bak og fyrir og báturinn skýrður Leninsky Komsomol.

Fjölmargar ferðir kafbáta hafa verið farnar að Norður-Íshafinu og Norðurpólnum síðan þessar fyrstu ferðir voru farnar en sem betur fer hefur enn ekki komið til eldflaugaáraása milli stórveldanna. Áhugi manna á Norðurslóðum snýst nú að verulegu leyti um bráðnun íssins og möguleika til sjóflutninga. Allur gangur er þó á því hvernig ástand íssins á Norðurpólnum er hverju sinni. Vakir geta myndast hér og þar óháð ástandi ísbreiðunnar í heild sinni. Þessi loftmynd hér að neðan hefur oft birst í netheimum og eins og skýrt kemur fram er hún tekin á Norðurpólnum 18. maí 1987 þegar einn Breskur og tveir Bandarískir kafbátar áttu þar stefnumót. Greinilega er ísinn nokkuð gisinn þarna og virðist einn báturinn fljóta á opinni vök eða allavega mjög þunnum ís - og sumarið rétt að byrja. Þetta er þó ekki það sem kalla mætti íslaus Norðurpóll enda er ísinn umlykjandi þarna allt um kring. Ómögulegt er að segja hvenær hægt verður að birta loftmynd af sjálfum Norðurpólnum að sumarlagi þar sem ekkert sést nema opið haf. Kannski verður það á næstunni og kannski ekki. 

- - - -

Nokkrar heimildir og ítarefni:

http://en.wikipedia.org/wiki/USS_Nautilus_(SSN-571)
http://en.wikipedia.org/wiki/USS_Skate_(SSN-578)
http://en.wikipedia.org/wiki/Soviet_submarine_K-3_Leninsky_Komsomol
http://www.john-daly.com/polar/arctic.htm
Submarine Trough the North Pole. Tímaritið NATIONAL GEOGRAPHY. Janúar 1959.

Efsta myndin í pistlinum er af USS Skate í vetrarferðinni árið 1959. Hún er sennilega þó ekki tekin á Norðurpólnum enda bendir birtan ekki til þess.

Reykjavíkurhiti og heimshiti

Það getur verið forvitnilegt að bera saman hitaþróun á einstökum stað eins og Reykjavík við hitaþróun jarðarinnar í heild. Slíkan samanburð setti ég upp á línuriti á sínum tíma en hér birtist ný útgáfa með splunkunýjustu tölum. Til að fá réttan samanburð er hitaskalinn samræmdur og ferlarnir því í réttum hlutföllum gagnvart hvor öðrum en taka má fram að Reykjavíkurhitinn er teiknaður út frá árshita á meðan heimshitinn er samkvæmt venju sýndur sem frávik frá meðaltali. Sjálfur hef ég stillt ferlana þannig af að núllið í heimshitanum er við 4,5 stig í Reykjavíkurhita. Það byggir reyndar ekki á neinum útreikningum en virðist þó vera nokkuð sanngjarnt, plús það að viðmiðunarlínurnar samnýtast. Út úr þessu kemur alveg fyrirtaks samanburðarmynd, svo ég segi sjálfur frá. Bollaleggingar eru fyrir neðan mynd.

Bollaleggingar:
Fyrir það fyrsta þá sést vel á þessari mynd hversu miklu meiri sveiflur eru í árshita milli ára í Reykjavík en á jörðinni í heild. Það er eðlilegt því Reykjavík er auðvitað bara einn staður á jörðinni og ræðst árshitinn því að verulegu leyti af tíðarfari hvers árs, t.d. því hvort kaldar eða hlýjar vindáttir hafa haft yfirhöndina á viðkomandi ári. Allt slíkt jafnast að mestu út þegar jörðin í heild á í hlut.

Talsverðar áratugasveiflur eru líka áberandi hér hjá okkur. Hlýja tímabilið á síðustu öld einkennist af mörgum mjög hlýjum árum sem eru langt fyrir ofan heimsmeðaltal þess tíma. Hitinn hér var þó mjög óstöðugur á þessu hlýja tímabili og á kaldari árunum sem komu inn á milli féll hitinn niður í það að vera nálægt heimsmeðaltalinu sem nær ákveðnum toppi árið 1944. Heimshitinn stendur síðan í stað eða lækkar ef eitthvað er þar til á seinni hluta 8. áratugarins á sama tíma og Reykjavíkurhitinn tekur dýfu niður á við og vel undir hækkandi heimshitann. Það er svo um aldamótin 2000 sem Reykjavíkurhitinn æðir upp fyrir heimshitann á ný og helst vel þar fyrir ofan þar til á síðasta ári, 2013, þegar ferlarnir krossast aftur. Ekki munar þó miklu þarna í lokin og má því segja að hitinn í Reykjavík á síðasta ári hafi verið nálægt því sem búast má við með hliðsjón af hlýnun jarðar, eins og þessu er stillt upp hér.

Í heildina hafa báðir ferlarnir legið upp á við. Reykjavíkurhitinn sveiflast mjög í kringum heimsmeðaltalið en í heildina virðist hitinn hér vera mjög nálægt hlýnun jarðar og tímabilið eftir 2000 er það hlýjasta bæði hér og á jörðinni í heild. Hitinn getur þó greinilega sveiflast mjög staðbundið hér hjá okkur án þess að það hafi teljandi áhrif á heimshitann. Hlýju tímabilin hér eru líka staðbundin hlýindi að mestu og má líta á þau sem tímabundin yfirskot að sama skapi og líta má á köldu sem undirskot miðað við heimshitann.

Hvað tekur við nákvæmlega er lítið hægt að segja um. Þróun hitafars jarðar næstu áratugi er þekkt hitamál og best að segja sem minnst. Eitt er þó víst að hitasveiflur jarðar verða ekki eins afgerandi og hér í Reykjavíkinni.

- - - - - -
Smáa letrið. Sú nýbreytni hefur verið tekin upp í tilraunaskini að birta athugasemdir eftir að þær hafa verið samþykktar af síðuhöfundi og því má búast við að ósæmilegar og óviðeigandi athugasemdir birtist alls ekki. Hvað er ósæmilegt og óviðeigandi er þó ekki alltaf auðvelt að meta og geta geðþóttaákvarðanir síðuhöfundar allt eins ráðið úrslitum. Væntanlega er þó ekki mikil þörf á athugasemdum við þessa bloggfærslu.

Hitamósaík fyrir Reykjavík árin 1971-2013

Í þessari fyrstu bloggfærslu ársins kemur uppfærð litaflatamynd sem byggir á hitafari allra mánaða í Reykjavík frá árinu 1971. Hráefnið er fengið af vef Veðurstofunnar og matreitt að hætti hússins. Hver mánuður fær sinn lit eftir hitaskalanum sem fylgir en til einföldunar eru einungis fjórir litir notaðir og táknar hver þeirra hitabil upp á fimm stig.

Ýmsu má velta fyrir sér þegar rýnt er í myndina en hún nær yfir tímabil sem einkennist af nokkuð köldum árum þar til fer að hlýna undir aldamótin 2000, síðan hlýjum árum sem öll eru yfir 5 stig í meðalhita þar til kom að síðasta ári sem rétt missti af 5 stigunum.

Það má sjá að fyrir aldamót voru það yfirleitt einn eða tveir sumarmánuðir sem náðu rauðum 10 stiga meðalhita í Reykjavík. Í tvö skipti, árin 1983 og 1992, náði enginn sumarmánuður 10 stigum. Eftir aldamót eru rauðu sumarmánuðirnir oftast þrír, árið 2010 urðu þeir fjórir en á síðast ári voru þeir bara tveir rétt eins og árin 2011 og 2001. Helst munar þarna um hvort júní komist í 10 stiga flokkinn eins og alloft er farið að gerast.
Bláum frostköldum mánuðum hefur fækkað mjög á síðustu árum. Tveir desembermánuðir á síðustu þremur árum eru þó bláir en nokkuð er liðið síðan fyrstu mánuðir ársins hafa verið bláir. Það gerðist síðast með herkjum í janúar og febrúar árið 2008. Apríl 1983 var mjög kaldur og er sá eini af vormánuðum sem ekki nær frostmarkinu í meðalhita.
Annars er misjafn hversu öruggir mánuðirnir eru um sinn lit. Maí vill til dæmis helst af öllu vera gulur en getur dottið niður í græna 0-5 stiga litinn. Það hefur þó ekki gerst síðan 1989. September vill einnig vera gulur en hefur þrisvar hoppað upp í þann rauða, það gerðist fyrst árið 1996 á því tímabili sem myndin nær yfir.

Látum þetta nægja og sjáum til hvernig nýtt ár spjarar sig.

Að þekkja Júpiter

Ég gef mig ekki út fyrir að vera mikill stjörnuþekkjari hvort sem talað er um næturhimininn eða kvikmyndabransann. Eitt má ég þó eiga, ég þekki alltaf Júpíter á lofti þegar ég sé hann - sem reyndar dugar oft vel og fær suma til að halda að ég sé stjörnufróður með afbrigðum.

Málið er eiginlega bara það að ef hvít stjarna, bjartari en aðrar er hátt á lofti á nætur- eða kvöldhimni þá má slá því föstu að um Júpíter er að ræða. Ekki getur verið um Venus að ræða því hann er alltaf frekar nálægt sólinni frá okkur séð eins og hver annar fylgihnöttur hennar. Sporbraut Venusar er nefnilega fyrir innan sporbraut jarðar sem þýðir að Venus rís alltaf eða sest nálægt sólbjarmanum. Ekki getur heldur verið um Mars að ræða því hann er rauðleitur en ekki hvítur. Síríus, sem er ansi björt, kemst aldrei hátt á loft enda tilheyrir hún eiginlega suðurhveli himins og bara svona rétt kíkir yfir húsþökin eða fjallsbrúnir.

Hinn mikli Júpíter er þá bara eftir og hann getur verið allstaðar þar sem reikistjörnur geta á annað borð verið eins og gildir reyndar um þær reikistjörnur sem eru fjær sólinni en jörðin. Sporbrautir þeirra eru utan við sporbraut Jarðar og þær geta því verið andspænis sólinni frá okkur séð en líka í sömu átt og sólin allt eftir því hvar þær eru staddar á sporbraut sinni. Nú háttar svo til að Júpiter er nokkurn vegin í gagnstöðu við sól sem þýðir að Júpíter kemur upp í norðaustri þegar sólin sest í suðvestri. Hann tekur svo völdin hátt á suðurhimni um nóttina þegar sólin er lengst ofaní norðurkjallara en sest svo í norðvestri þegar sólin kemur upp í suðaustri núna í skammdeginu. Júpíter er einmitt líka bjartastur þegar hann í gagnstöðu við sól enda er hann þá næst okkur og snýr um leið allri sólbakaðri hlið sinni að okkur. 

Þegar tunglið er fullt, eins og þessa dagana, þá er það auðvitað í góðum félagsskap með Júpíter enda bæði í gagnstöðu við sól. En máninn er snar í snúningum og verður kominn víðs fjarri Júpíter eftir nokkra daga um leið og hann fær á sig meiri skugga uns hann hverfur okkur sjónum. Þegar Júpíter er kominn hinumegin við sólu getur hann verið í félagsskap með Venusi í eða við sólarbjarmann en þó ekki alveg eins bjartur enda komin lengra í burtu en áður. Svo er bara spurning hversu mikið við fáum til að njóta stjarnanna í þessu tíðarfari. Það rofar þó alltaf eitthvað til á milli lægða. Myrkrið vantar ekki.

- - - -

Júpiter ofan við tunglið, aðfaranótt 19. desember 2013. Yfir öllu má sjá hluta af rosabaug. Allt að gerast!

 

 

Kort yfir tíðni eldinga á jörðinni

Það er ekki oft sem fólk hrekkur upp við eldingar hér á landi eins og gerðist þegar háværri eldingu sló niður í loftnet á þaki Hótels Sögu í næsta nágrenni við mig hér í vesturbænum, eldsnemma í morgun. Mikið haglél gekk þá yfir en hávaðinn í eldingunni kom fram sem tvær öflugar sprengingar þétt á eftir hvor annarri án þessar þó að nokkrar drunur fylgdu með, sem skýrist kannski að því hversu nálægt eldingunni sló niður.

Ísland er afskaplega eldingalétt land. Að vetrarlagi verða eldingaveður gjarnar í mjög óstöðu éljalofti þegar kalt er í háloftunum eins og núna en einnig geta eldingar fylgt skörpum kuldaskilum eða kröftugu skúraveðri á sumrin. Aðra sögu er að segja um flest önnur byggð ból hér á jörðu. Í mörgum löndum eru svona atburðir daglegt brauð og fólk kippir sér lítið upp við að allt leiki á reiðiskjálfi vegna eldinga. Á heimskortinu hér að neðan sést tíðni eldinga á allri jörðinni en miðað er við fjölda eldinga á ári á hvern ferkílómetra. Um kortið þarf annars ekki að hafa mörg orð annað en að landið okkar (efst til vinstri) kemst varla á blað og erum við þar í ágætum félagsskap með Grænlendingum og mörgæsum Suðurskautslandsins.

 

Elding raskaði talstöðvarsambandi

Spáð í árshitann í Reykjavík

Hitafar ársins 2013 hefur verið dálítið sérstakt fram að þessu. Árið byrjað mjög hlýtt í Reykjavík og var meðalhiti fyrstu tvo mánuðina samanlagt sá hæsti sem mælst hefur frá 1964. Síðan hefur heldur sigið á ógæfuhliðina og enginn mánuður náð meðalhita síðustu 10 ára en samanlagt hefur meðalhitinn frá því í mars verið nálægt kalda viðmiðunartímabilinu 1961-1990. Meðalhitinn í nýliðunum október var 4,2°C sem er rétt undir þessu kalda meðaltali. Allir mánuðir síðan í mars hafa líka verið kaldari en sömu mánuðir í fyrra. 

En hvert stefnir? Verður árið 2013 skilgreint sem kalt ár í Reykjavík eða verður það nálægt meðallagi - mun það jafnvel flokkast sem hlýtt ár miðað við meðallag þegar allt kemur til alls? Þá er líka spurning hvaða meðaltal á að miða við. Á að miða við allra síðustu ár eða lengra tímabili? Núverandi viðmiðunartímabil 1961-1990 er ekki gott því það hittir allt of illa á kalda tímabilið illræmda og síðustu 10-12 ár eru það hlý að varla er hægt að stóla á að þau hlýindi haldi áfram ótrufluð. Til að skoða þetta nánar koma hér hitameðaltöl nokkurra tímabila.

4,31°C  mv. 1961-1990 (núverandi 30 ára viðmiðunartímabil)
4,74°C  mv. 1931-2012 (öll ár frá 1931)
4,83°C  mv. 1983-2012 (síðustu 30 ár)
4,95°C  mv. 1931-1960 (hlýja 30 ára tímabil 20. aldar)
5,54°C  mv.  2003-2012 (síðustu 10 ár)

Til að skilgreina hvað mætti kalla hlýtt ár, út frá útreikningum hér að ofan, mætti alveg miða við töluna 5,0 og segja að allt fyrir ofan það sé hlýtt. Meðalhlýtt ár gæti síðan verið á bilinu 4,3–5,0 en allt þar fyrir neðan gæti því flokkast sem kalt. Alvöru köld ár í Reykjavík fara síðan vel niður fyrir 4 stig en kaldast var árið 1979 þegar meðalhitinn var ekki nema 2,9 stig. Mjög hlý ár nálgast 6 stigin og það allra hlýjasta var árið 2003 sem náði 6,1 stigi.

Hvert stefnir árshitinn 2013?
Það sem af er ári er meðalhitinn í Reykjavík 5,8 stig og tveir vetrarmánuðir eftir. Það þýðir samkvæmt mínum útreikningum og viðmiðunum að:

- ef hitinn þessa síðustu tvo mánuðina verður í samræmi við viðmiðunartímabilið 1961-1990, þá endar árshitinn í 4,88 stigum - eða 4,9°C sem væri þá í mjög góðu meðallagi en um leið fyrsta ár aldarinnar sem ekki er hlýtt.

- ef hitinn þessa síðustu tvo mánuðina verður í samræmi við meðaltal síðustu 10 ára, þá endar árshitinn í 5,07 stigum - eða 5,1°C sem er svipað og árið 2005 og myndi sleppa inn sem enn eitt hlýja árið á þessari öld.

- ef hinsvegar hitinn verður í algjörum toppi þannig að báðir mánuðirnir jafni hlýjustu mánuðina frá 1930 (6,1°C nóv. 1945 og 4,5°C des. 2002) þá nær meðalhitinn að hífa sig upp í 5,7°C sem væri vissulega mjög hlýtt en um leið afskaplega ólíklegt.

- ef síðan ekkert nema fimbulvetur væri framundan þannig að báðir mánuðirnir jöfnuðu köldustu mánuðina frá 1930 (-1,9°C nóv 1996 og -3,7°C des 1973) þá félli meðalhiti ársins niður í 4,3°C sem reyndar er sami árshiti og á viðmiðunartímabilinu 1961-1990 – eða hinu opinbera meðaltali. En það er nú reyndar líka afskaplega ólíklegt.

Miðgildið í þessum útreikningum er 5,0 stig. Væri það hlýtt ár, kalt eða í meðallagi? Það fer eftir viðmiðunum. Kannski má telja ágætt úr þessu ef meðalhitinn í Reykjavík nær yfirleitt 5 stigum í ljósi þess hve hlýja suðræna loftið hefur verið gjarnt á að halda sig annarstaðar en hjá okkur síðustu mánuði enda skiptir ekki litlu máli hvaðan loftið yfir okkur kemur.

Þetta var svokölluð veðurnördabloggfærsla.

Hver er heimsins stærsta eyja í vatni á eyju í vatni á eyju?

Landafræði snýst gjarnan um hvar sé að finna stærstu fyrirbæri náttúrunnar, svo sem stærstu vötnin, hæstu fjöllin, lengstu árnar o.s.frv. og auðvitað líka nöfnin á hverju fyrir sig. Hér fer á eftir dálítil vatna- og eyjalandafræði sem vissulega snýst um hið stærsta og mesta en þó með öðrum hætti en venjulega. 

STÆRSTA EYJAN OG STÆRSTA VATNIÐ. Grænland er stærsta eyja í heimi en Kaspíahaf er stærsta vatn í heimi samkvæmt skilgreiningu. Dveljum ekki lengur við það.

STÆRSTA VATNIÐ Á EYJU. Vestan við Grænland er hin hrjóstruga eyja Baffinsland sem er stærsta eyja Kanada og fimmta stærsta eyja í heimi. Þar eru mörg vötn og eitt þeirra er stærsta stöðuvatn á eyju í heiminum, Nettilling lake.

STÆRSTA EYJAN Í VATNI. Lake Huron er hið næst stærsta af vötnunum miklu milli Bandaríkjanna og Kanada og þriðja stærsta ferskvatnsvatn heims. Þar er líka að finna Kanadísku eyjuna Manitoulin Island sem er stærsta eyja í heimi í vatni.

STÆRSTA EYJA Í VATNI Á EYJU. Næst förum við suður í hitabelti Asíu og erum komin til Súmötru - stærstu eyju sem tilheyrir Indónesíu eingöngu, og sjöttu stærstu eyju í heimi. Á Súmötru er Toba vatn og í því vatni er stór eyja sem nefnist Pulau Samosir og mun vera stærsta eyja í heimi sem er í vatni á eyju.

STÆRSTA VATN Á EYJU Í VATNI. Aftur förum við til Kanadísku eyjarinnar Manitoulin í Lake Huron. Ekki nóg með að hún sé stærsta eyjan á vatni, heldur er þar líka að finna Lake Manitou sem er stærsta vatn á eyju í vatni. En svo er meira:

STÆRSTA EYJA Í VATNI Á EYJU Í VATNI. Vestan við Lake Manitou er Lake Mindemoya og þar er dálítil nafnlaus eyja sem er hvorki meira né minna en stærsta eyja í vatni á eyju í vatni í heiminum.

 

STÆRSTA VATN Á EYJU Í VATNI Á EYJU. Luzon er nafnið á stærstu eyju Filippseyja. Skammt þar suður af höfuðborginni Manilla er stór askja gamallar risaeldstöðvar með stöðuvatni er nefnist Lake Taal. Í því vatni er allstór eldfjallaeyja með gíg fullum af vatni er nefnist Crater Lake sem myndaðist í eldgosi árið 1911. Það er stærsta vatn í heimi á eyju í vatni á eyju.

Í Crater Lake er síðan lítil eyja sem kölluð er Vulcan Point og er hún

STÆRSTA EYJA Í VATNI Á EYJU Í VATNI Á EYJU Í HEIMINUM.

 

Þarna sést umrædd smáeyja Vulcan Point í Crater Lake á Filippseyjum

- - - - -

Heimildir: http://www.elbruz.org/islands/Islands%20and%20Lakes.htm

Kortin eru unnin upp úr Google Maps

 

 

Fata Morgana

Í sjónvarpsþáttunum Merlín er farið yfir sögu Arthúrs konungs og eilífa baráttu hans við hina rammgöldróttu hálfsystur sína sem þráir ekkert heitara en að setjast sjálf í hásæti drottningar í konungsríkinu Kamelot. Þrátt fyrir vopnafimi sína og harðskeitta riddara hringborðsins er við ramman reip að draga í þessari baráttu við myrkraöflin og staðan vonlaus frá upphafi ef ekki nyti við skósveinsins og laumugaldramannsins Merlín sem iðulega bjargar Arthúri með kyngikrafti sínum úr launsátri.

Þessi vafasama hálfsystir, Morgana, umbreyttist til hins verra eftir lát föður þeirra og undi því illa að Arthúr settist í konungssæti þar sem hann hélt áfram baráttu föður síns gegn fólki af galdrakyni. Það styttist í endalokin í sjónvarpsþáttunum og má vera að þá komi sælueyjan Avalon við sögu þar sem allt vex og dafnar með sjálfbærum hætti í eilífum friði.

Þessar fornu sagnir um Arthúr konung og allt þetta lið eru sveipaðar miklum og fornum ævintýraljóma og enginn veit með vissu hvar þetta Kamelot á að hafa verið eða hvort eitthvað í líkingu við það hafi yfirleitt verið til. Böndin berast þó að Bretlandi eftir að hernámi Rómverja lauk á 5. öld. Arthúr gæti sjálfur hafa verið kominn af Rómverjum og hann gæti hafa verið maðurinn á bak við sigur innfæddra gegn innrásarher Saxa. Sögurnar áttu það til að breytast með tíð og tíma og ýmsu blandað saman héðan og þaðan. Hin goðsagnakennda Morgana hefur lengi verið þekkt og var hún nefnd á nafn á 12. öld sem Morgan Le Fay sem ríkti ásamt systrum sínum á Avaloneyju (Eplaeyju) þar sem þær lögðu stund á lækningalist.  Þar líknaði Morgana sjálfum Arthúri konungi eftir lokabardaga sinn. Hvernig hún átti síðan eftir að verða hin vonda hálfsystir Arthúrs í seinni tíma útgáfum skal ég ekki segja um nema hún hafi alltaf verið það. Allt er þetta mjög snúið.

Hitt er svo annað mál að sjálf Morgana tengist hinu þrönga Messína-sundi milli Ítalíu og Sikileyjar á þann hátt að þar er nefnt eftir henni fyrirbæri það sem við köllum hillingar sem munu vera mjög algengar þar suðurfrá yfir sjóndeildarhringum. Ítölum hefur af einhverjum ástæðum þótt við hæfi að kenna þetta við töfra Morgönu eða Fata Morgana - kannski með einhverri tilvísun í töfraeyjuna Avalon.

Ef við förum út í hillingafræði þá fara málin ekki síður að vera snúin. Mirage mun vera heildarheitið yfir svona fyrirbæri á ýmsum erlendum tungum og er þá átt við ýmiss konar afbökun þess sem við sjáum þegar hitahvörf í lofti koma við sögu, aðallega þó neðst við sjóndeildarhring.

Svona hillingar geta ýmist komið fram vegna hitauppstreymis og kulda.
Í hitauppstreymi einkennast hillingar af speglun himinsins niðri við jörð rétt undir sjóndeildarhring og eru gjarnan mjög óstöðugar og hálfpartinn dansandi, og þá koma fram þessir pollar eins og gjarnan virðast sjást í fjarska á malbikuðum vegum og eyðimörkum.
Hillingar eru líka algengar á köldum svæðum eins og t.d. yfir ísbreiðum norðurhjarans og yfir sjávarflötum á köldum og stilltum dögum. Við þær aðstæður myndast sjónræn upplyfting og geta fyrirbæri þá birst okkur sem í raun ættu að vera undir sjóndeildarhring. Við þekkjum það á landi þegar fjöllin á Snæfellsnesi rísa upp úr öllu valdi með miklum þverhníptum klettabeltum neðst. Þessar hillingar eru stöðugar enda er kalda loftið neðst ekki á hreyfingu upp, ekki frekar en það gerir venjulega.

Þær hillingar sem kallaðar eru Fata Morgana eiga hinsvegar við flóknustu tegundir hillinga og samanstanda bæði af upplyftingum og speglunum og geta komið fram bæði á heitum og köldum svæðum. Fjöll, hús og skip í fjarska geta þá virst svífa í lausu lofti yfir sjóndeildarhring og stundum jafnvel á hvolfi. Draugaskipið Hollendingurinn fljúgandi er jafnvel talið geta hafa verið svona fyrirbæri en það fley var dæmt til að sigla um heimsins höf án þess að komast nokkru sinni að höfn.

Við sem erum af Tinnakynslóðinni þekkjum auðvitað hina óútreiknanlegu Fötu Morgönu samanber eyðimerkurævintýri hinna háleynilegu Skafta og Skapta í bókinni Svarta gullið þar sem þeir urðu hvað eftir annað fyrir barðinu á "Morgunfötunni" sem ætíð tókst að leika á þá. Hvort um sé að ræða rétta skilgreiningu á Fata Morgana er þó spurning miðað við það sem ég hef reynt að finna út hér að ofan.

- - - - -

Meðal heimilda:
http://en.wikipedia.org/wiki/Morgan_le_Fay
http://en.wikipedia.org/wiki/Fata_Morgana_(mirage)

 

Árlegt hafíslágmark á norðurhveli og hafíshámark á suðurhveli.

Eins og venjulega í september hefur hafísinn náð sínu árlega lágmarki á Norðurhveli og fer héðan í frá vaxandi uns vetrarhámarki verður náð um það bil í mars. Á næstunni mun hið gagnstæða eiga sér stað á Suðurhveli, þar sem hafísinn stefnir í sitt árlega vetrarhámark, hafi það ekki þegar náð því. Lítil hætta er því á hafísskorti á jörðinni um langa framtíð enda ekki sumar á báðum pólum samtímis.

NORÐURHVEL
Eins og komið hefur fram þá var hafísbráðnun á norðurslóðum nokkuð frá sínu besta þetta sumarið enda voru aðstæður allt aðrar en til dæmis í fyrra þegar bráðnunin sló öll fyrri met. Nýliðið sumar á Norður-Íshafinu einkenndist af köldum lægðum með tilheyrandi skýjahulu og vindum sem dreifðu úr ísnum frekar en að pakka honum saman. Lítið af ísnum barst þó að aðalundankomuleiðinni austur af Grænlandi en í staðinn safnaðist hann fyrir í miklum mæli á hafsvæðunum norður af Kanada og Alaska þar sem hann varðveitist vel, að minnsta kosti fram á næsta sumar.

Á þeim svæðum sem snúa að Atlantshafinu var bráðnunin öllu meiri og má alveg tala um einstaklega lítinn ís á þeim hluta. Vegna lægðargangsins mynduðust einnig stór svæði innan ísbreiðunnar með mjög gisnum ís sem náðu upp undir sjálfan Norðurpólinn og munaði reyndar ekki miklu að vangaveltur mínar fyrr í sumar um íslausan Norðurpól yrðu að veruleika, en þar átti ég við að stórt íslaust svæði næði að myndast á sjálfum Norðurpólnum á 90° norður. Í yfirliti frá Bandarísku hafísstofnuninni frá 4. september var reyndar minnst á 150 ferkílómetra íslaust svæði sem opnaðist á 87° norður, en svo stórt íslaust svæði hefur ekki áður sést svo norðarlega á gervihnattaöld.

Kortin hér að ofan koma frá sjálfum Bandaríska sjóhernum og sýna áætlaða ísþykkt 19. september metárið 2012 og nú árið 2013. Eins og sjá má er talsverður munur milli ára. Sumarið 2012 pakkaðist ísinn þétt saman miðsvæðis, en nú í sumar er eins og ísinn hafi reynt að forðast sjálfan Norðurpólinn.


Ýmsar aðferðir má nota til að bera saman ástand íssins fyrr og nú. Á línuritinu hér að ofan sést hvernig árstíðasveiflan í flatarmáli hefur þróast frá því gervihnattamælingar hófust árið 1979 (af síðunni The Cryosphere Today). Ég hef teiknað inn nokkurskonar leitnilínur en þannig má sjá að vetrarhámörkin hafa dregist saman á tímabilinu um ca. 1 milljón ferkílómetra sem eru svo sem engin ósköp.

Öllu meira afgerandi er þróunin á sumarlágmörkunum sem hafa dregist saman að minnsta kosti um 2 milljónir ferkílómetra samkvæmt þessu. Sumarið 2007 var mikið tímamótaár og varð kveikjan af allskonar vangaveltum um að skammt gæti verið í íslaust Norður-Íshaf að sumarlagi. Sumarið 2012 bætti svo um betur og sást þá vel hversu viðkvæmur ísinn var orðinn og ljóst að nokkur slík sumur í röð gætu nánast gert út af við ísinn að sumarlagi. En sumarið 2013 var alls ekki þannig sumar og sýndi um leið að ísinn getur líka jafnað sig. Talað hefur verið um á fréttamiðlum að útbreiðsla ísinn hafi aukist um 60% frá því í fyrrasumar. Það getur vel verið, en hafa skal í huga að auðvelt er að auka í prósentum það sem lítið er. 60% aukning milli sumarlágmarka fyrir 30 árum hefði t.d. verið mjög erfið.

SUÐURHVEL
Stundum sést kvartað yfir því að hafísþróunin á Suðurhveli fái ekki sömu athygli og Norðurheimskautið þannig að hér kemur samskonar línurit fyrir þann hluta. Á suðurskautinu er meginland hulið jökli sem ísinn hringast umhverfis. Þarna er árstíðasveiflan meiri - ísinn hverfur að mestu á sumrin en vex upp úr öllu valdi að vetrarlagi enda fátt sem hindrar útbreiðsluna til norðurs. Þarna hefur ísinn heldur verið að aukast sem ýmsum þykir skjóta skökku við í hlýnandi heimi en þróunin er þó ekki nærri því eins afgerandi og á Norðurhveli og afleiðingarnar ekki sambærilegar.


Þótt það sjáist ekki á þessari mynd þá hafði útbreiðsla hafíssins á Suðurhveli í ágúst ekki mælst meiri en nú í ár. Vetrarhámarkið nær þó ekki met-toppnum frá í fyrra þegar kemur að flatarmáli en á þó kannski enn möguleika.
Það að ísinn á Suðurhveli fari lítillega vaxandi en ekki minnkandi virðist hafa valdið mönnum heilabrotum. Líklegasta skýringin nú til dags og það sem nýlegar rannsóknir styðja, eru öflugri vindar en áður umhverfis Suðurskautslandið, en vestanvindarnir sem þar eru ríkjandi stuðla einmitt að færslu íssins til norðurs samkvæmt lögmálum.

Ef einhver vill kenna auknum kuldum þarna suðurfrá um aukinn hafís þá er það varla aðalástæðan að þessu sinni, því Suðurskautslandið hefur undanfarna mánuði einmitt verið sá staður á jörðinni þar sem "hlýjast" hefur verið miðað við meðallag. Kaldan blett er þó að finna undan ströndinni sem liggur að Kyrrahafinu. Þetta má sjá á hitakortinu hér (frá NOAA) sem sýnir frávik frá meðallagi síðustu 90 daga.

- - - -

Þakka þeim sem lásu þennan pistil sem birtist á 6 ára afmælisdegi bloggsíðunnar. Kannski er þetta bara orðið gott í bili.

Splunkunýjar og nánari hafísfréttir frá hálærðum Bandarískum sérfræðingum er að finna á vef NSIDC National Snow & Data Center.