Um flekaskil og jarðskjálfta hér og þar

Eftir jarðskjálftann á Haiti hefur verið fjallað um ákveðinn skyldleika milli þessara staða með tilliti til jarðskjálftavirkni. Ísland og Haiti eiga nefnilega það sameiginlegt að vera á jaðri Norður-Ameríkuflekans sem rekur í vestur. Brotahreyfingin í Haiti-skjálftanum er einnig svipuð því sem gerist í Suðurlandsskjálftum þar sem um er að ræða svokallað sniðgengi sem liggur frá vestri í austur. Norðvesturhluti Íslands sem er á Norður-Ameríkuflekanum rekur í vestur, á meðan Suður- og Austurland er á hinum risastóra Evrasíufleka sem rekur í austur. Haiti hinsvegar liggur á suðurmörkum Norður-Ameríkuflekans og tengist Karíbahafsflekanum sem færist í gagnstæða stefnu í austur. Að vísu er þetta dálítið flóknara á Haití, flekaskilin þar eru tvöföld vegna þess að þarna er örsmár aukafleki sunnan megin-flekamótana og það var í rauninni hliðarhreyfing í honum sem ollu skjálftanum. Ég fer ekki nánar út í það en bendi hinsvegar á það sem eldfjallafræðingurinn Haraldur Sigurðsson skrifaði um skjálftann á sinni bloggsíðu (sjá hér).
Það er ekki hægt að skilgreina jarðskjálftann á Haiti sem risaskjálfta þótt tjónið hafi orðið óskaplegt. Sú tegund húsa sem þar er að finna eru sennilega að verstu sort með tilliti til öflugra jarðskjálfta. Þeir hafa nefnilega byggt sín steinsteypuhús fyrst og fremst til að verjast fellibyljum en ekki hugað að almennilegum járnabindingum og því fór sem fór. Nú er talað um að skjálftinn hafi verið 7 á Righter sem er svipað og mest getur orðið á sniðgengisbeltunum á Íslandi þ.e. á Suðurlandsundirlendinu og úti fyrir Norðurlandi. Stærstu skjálftar á jörðinni verða hins vegar á stöðum þar sem tvær plötur mætast þannig að önnur platan fer undir hina. Skjálftinn sem olli flóðbylgjunni á Indlandshafi var af þeirri gerð og um 9 á Richter sem er eiginlega það mesta sem er í boði, þótt Richterskvarðinn ná upp í 10.

Skjálftar á Íslandi
Jarðfræðilega hefur Ísland mikla sérstöðu og er eiginlega einstakt fyrirbæri enda eini staðurinn á jörðinni þar sem gliðnun á milli tveggja fleka á sér stað á þurru landi, kannski fyrir utan einhverjar smáeyjar. Á gliðnunarsprungum eru tíðir jarðskjálftar en þeir verða ekki mikið stærri 6 á Righter enda nær mikil spenna ekki að hlaðast þar upp. Öflugasti skjálftinn sem fundist hefur í Reykjavík á síðustu 100 árum náði þó 6,3 stigum. Hann reið yfir árið 1929 og átti upptök sín við Brennisteinsfjöll á Reykjanesskaga.
Ástæðan fyrir sniðgengjunum við suður- og norðurland er sú að inn til landsins hefur rekhryggurinn færst til austur frá meginhryggnum því væntanlega vill hann tengjast heita reitnum sem er undir landinu á slóðum Bárðarbungu. Sá heiti reitur er talinn vera á mjög hægri siglingu lengra í austur miðað við flekaskilinn. Nákvæmara er þó að segja að flekaskilin séu í heildina að færast í vestur því að heiti reiturinn er víst alltaf fastur á sínum stað.

Suðurlandsskjálftarnir árið 2000 og 2008 voru sem betur fer ekki stærri en 6,6 stig og ekki víst að skjálftar verði mikið stærri þar sem þeir áttu upptök sín. Nógu stórir voru þeir nú samt. Ölfusskjálftinn sem var vestast, var um 6,2 stig en skjálftarnir geta orðið stærri eftir því sem austar dregur á sniðgenginu við Suðurland, þar sem jarðskorpan þykknar eftir því sem fjær dregur flekamótunum við Reykjanesskaga, eða vestara gosbeltinu. Það má gera ráð fyrir að síðustu Suðurlandsskjálftar hafi verið af sömu stærðargráðu og Suðurlandskjálftarnir sem urðu seint á 19. öld, nema sá austasti árið 1896 sem er áætlaður 6,9 stig. Hinsvegar kom sá stærsti allnokkrum árum eftir hrinuna á 19. öld eða árið 1912 og átti upptök sín austast á skjálftabeltinu vestur af Heklu. Sá skjálfti var fyrsti Suðurlandskjálftinn sem var mældur á jarðskjálftamæli, mældist 7,0 á Richter. Hann fannst í öllum landshlutum og olli auðvitað miklu tjóni, sérstaklega á bæjum á Rangárvöllum.

Miðað við að í þessari síðustu hrinu á Suðurlandi hefur ekki orðið skjálfti austar en í Holtunum er varla hægt að segja annað en að einn eða fleiri stórskjálftar hljóti að bíða síns tíma austast á Suðurlandsbrotabeltinu. Þeir gætu þá orðið nálægt 7 á Richter, eða svipaðir að stærð og Haitiskjálftinn.

Stórir skjálftar við norðanvert landið virðast ekki ganga yfir í sambærilegum hrinum eins og á Suðurlandi. Brotabeltið er tvöfalt á Norðurlandi og liggur það syðra útfrá Skjálfanda en það nyrðra út frá Öxarfirði. Þarna verða ekkert minni skjálftar en á Suðurlandi. Heilmikið tjón var í Kópaskersskjálftanum árið 1976 sem mældist 6,3 á Ricther og frægur og jafnstór er Dalvíkurskjálftinn sem reið yfir árið 1934. Öllu stærri var skjálftinn árið 1963 sem kenndur er við Skagafjörð. Hann mældist 7,0 á Richter en olli ekki alvarlegu tjóni. Upptök hans voru norður af firðinum. Sama má segja um stærsta skjálftann sem mældur hefur verið við Ísland. Sá reið yfir fyrir 100 árum, þann 22. janúar árið 1910 og mældist 7,1 á Richter. Upptök hans voru út af Axarfirði, en sá skjálfti olli ekki teljandi tjóni.

Læt þetta nægja af skjálftatali að sinni og vona að hér sé nokkuð rétt farið með staðreyndir.

- - - - -
Upplýsingar um helstu skjálfta á Íslandi fékk ég úr samantekt Páls Einarssonar í bókinni Veður á Íslandi í 100 ár og einnig eru ýmsar upplýsingar í þessari grein hér: Jarðskjálftarnir miklu á Suðurlandi 17. og 21. júní, 2000 eftir Ragnar Stefánsson, Gunnar B. Gunnarsson og Pál Halldórsson.

Athugasemdir

[Sigurður Þór Guðjónsson, 20.1.2010 kl. 23:13]

Skjálftinn í Brennisteinsfjöllum varð 23. júlí 1929.

[Emil Hannes Valgeirsson, 20.1.2010 kl. 23:46]

Þar náðirðu mér. Búinn að laga.

Talandi um ártöl þá eru Suðurlandsskjálftarnir á 19. öld sagðir hafa verið árið 1893 í bókinni Veður á Íslandi í 100 ár, en ekki árið 1896 eins kemur fram allstaðar annarstaðar.

[Jónas forvitni (IP-tala skráð) 21.1.2010 kl. 11:42]

Hvad thola byggingar á Íslandi mikinn skjálfta án thess ad skemmast?  8 á Righter?  (ný steinsteypuhús)

[haraldur Sigurðsson (IP-tala skráð) 21.1.2010 kl. 12:21]

Það er vel viðeigandi að bera saman sniðgengin á Haíti og á Íslandi, eins og þú hefur gert. En munurinn er gerð skorpunnar. Hún er öllu þykkari á Haítí. Einnig er nokkur þjöppun frá N-S í Haíti sem eykur spennuna í skorpunni. Fínt Íslandskort!

[Emil Hannes Valgeirsson, 21.1.2010 kl. 12:38]

Já ætli jarðskorpan sé ekki frekar þunn á Íslandi auk þess að vera mjög ung.

En það er spurning hvað ný steinsteipuhús þola stóran skjálfta. Hús hér eru auðvitað byggð til að þola stærstu skjálfta sem hér geta orðið, þau eiga allavega ekki að hrynja jafnvel þó að þau skemmist mikið.

[Guðmundur Jónsson, 21.1.2010 kl. 21:04]

Hús þola almennt ekki jarðskjálfta sama hve vel þau eru byggð nema í einhverju skilgreindu samhengi við fjarlægð frá upptökum, tíðni og stæðr skjálftans. það er því ekki hægt að fulyrða að eitthvað hús þoli X stóran skjálfta.

Takk fyrir þessa skemtilegu samnatekt Emil.