Þegar Nansen reyndi að komast á Norðurpólinn

Fyrir stuttu las ég alvöru spennusögu um tilraun Norska heimskautafarans Fridjof Nansen til að komast á Norðurpólinn fyrstur manna. Bókin sem er rituð upp úr dagbókarskrifum Nansens kom út hér á landi 1962 undir heitinu Í ís og myrkri. Þar er rakið frækið ferðalag Nansens og félaga hans frá því þeir yfirgáfu leiðangurskipið Fram til að komast á Norðurpólinn og þar til þeir snéru heim aftur til Noregs.

Upphaflegu hugmyndina að leiðangrinum fékk Nansen eftir að Bandaríska leiðangursskipið Janette fórst í ísnum norður af Síberíu og fannst aftur mölbrotið við Svalbarða árið 1881 eftir að hafa rekið í ísnum þvert yfir Norður-Íshafið. Hugmynd Nansens var sú að með því að smíða nógu sterkt skip mætti láta það reka alla leið á Norðurpólinn og enda ferðina á Svalbarða eins og skipið Janette áður. Fáir höfðu trú á þessu uppátæki í fyrstu en svo fór að hið sögufræga pólskip Fram var smíðað og sjósett árið 1892. Eftir mikinn undirbúning hófst leiðangurinn þann 24. júní 1893 og 20. september kom skipið að þeim stað á 78° N, sem Janette hafði farist. Þaðan var haldið í norður þar til ísinn stöðvaði siglingu og hófst þá rekið.

Nýtt plan. Ekki gekk allt eins og áætlað var því Fram miðaði lítt áleiðis og náði ekki 80° N fyrr en 22. mars 1894. Skipsmönnum varð svo í framhaldinu smám saman ljóst að Fram myndi ekki reka að pólnum og fór Nansen þá að plana nýja og djarfa áætlun um að yfirgefa skipið og breyta leiðangrinum í tveggja manna skíðagöngu- og hundasleðaferð á norðurpólinn. Pólfararnir myndu síðan koma sér sjálfir til Svalbarða með viðkomu á hinu lítt kannaða Franz Jósefslandi. Fram átti hinsvegar að klára sitt ferðalag í gegnum ísinn, enda ekki um annað að ræða og ef áætlanir gengju eftir áttu skipverjar svo að hitta leiðangursmenn á Svalbarða að ári liðnu. Um borð í Fram voru allar græjur til að setja saman útbúnað samkvæmt þessu nýja plani að ógleymdum hundum sem nóg var af um borð.

Pólferðin. 14. mars 1895 yfirgaf Nansen skipið Fram ásamt félaga sínum Hjalmari Johansen, sem varð fyrir valinu vegna reynslu sinnar af hundasleðum. Þeir félagar fóru um á gönguskíðum og voru feikna vel búnir til langdvalar á ísnum, þrír sleðar voru drekkhlaðnir vistum, skotfæri voru með í för og einnig tveir húðkeipar til siglinga á opnu hafi síðar í ferðinni. 660 kílómetrar voru til áfangastaðar á pólinn og þurfti sú ferð að ganga vel ef þeir ætluðu að ná til baka fyrir sumarbráðnum íssins.

Fljótlega kom í ljós að þessi ganga yrði erfið vegna endalausra íshryggja sem þeir þurftu að klöngrast yfir með allt hafurtaskið. Frostið var yfirleitt um 40 stig en var þó ekki til meiri óþæginda en þeir áttu von á. Eftir mikið erfiði þurfti Nansen að viðurkenna ósigur í baráttu sinni við Norðurpólinn vegna þess hve ferðinni miðaði seint en það sem gerði útslagið var að ísinn rak í gagnstæða stefnu frá pólnum. Næst pólnum komust þeir þann 7. apríl, að 86,14° N en svo langt norður höfðu engir menn komist áður.

Bakaleiðin. Nansen og Johansen settu nú stefnuna á Franz Jósefsland í suðri en það voru mjög lítt kannaðar slóðir á þessum tíma. Vel gekk í fyrstu en þegar á leið byrjuðu torfærurnar á ný, veður fóru að versna og dagleiðirnar urðu styttri. Sleðahundunum 28 talsins fækkaði smám saman og var hver hundur sem örmagnaðast hafður sem fóður handa þeim sem eftir lifðu. Það var reyndar með ráðum gert því þeir gerðu alltaf ráð fyrir að enda ferðalagið hundslausir. Fyrir hundana var þetta því algert hundalíf.
Ekki var þeim að ósk sinni að ná landi í maímánuði eins og planið gekk út á. Töfin jók mikið á vandræðin þegar ísinn fór sífellt meir að brotna upp vegna vorkomunnar og stundum var um algera ófærð að ræða vegna krapa. Staðarákvarðanir voru líka allar komnar úr skorðum og um tíma var ferðalagið orðið æði tvísýnt. Það var svo ekki fyrr en í byrjun ágúst að þeir römbuðu loks fast land á einni af nyrstu eyjum hins kalda Franz Jósefslands, stuttu eftir að síðasta hundinum hafði verið lógað.

Vegna þess hve áliðið var sumars ákvað Nansen að þeir skildu hafa vetursetu á eyjunum. Þeir veiddu rostunga og ísbirni sér til matar og hlóðu sér frumstætt steinhýsi þar sem þeir höfðust við í miklum fábreytileika allan veturinn 1895-96. Um jólahreingerningu hefur Nansen þetta að segja í dagbók sinni:

Sunnudagur 22. desember. Var lengi að ganga úti í gærkvöldi, meðan Johansen sá um stórþvott vegna jólanna hér í kofanum; hann var að mestu fólgin í að skafa öskuna úr eldstæðinu, safna bein- og kjötúrgangi og fleygja því út, og höggva síðan ísinn, sem frosið hefur með alls konar úrgangi og óhreinindum og myndaði þykkt lag á gólfinu, svo heldur var orðið lágt undir loft inni.

Óvænt leiðarlok. Nansen og Johansen héldu loks ferð sinni áfram í maí 1886 eftir ýmsar endurbætur og saumaskap á útúrslitnum útbúnaði. Sjálfir voru þeir orðnir æði villimannslegir í útliti, síðskeggjaðir og svartir í framan. Þeir áttu von á erfiðu ferðalagi til Svalbarða ýmist á skíðum eða siglandi á húðkeipunum og gátu ekki annað en vonað að leiðangurskipið FRAM myndi klára sína frosnu ferð um ísinn, en af skipsfélögum sínum höfðu þeir auðvitað ekki haft neinar spurnir né öðru í heiminum yfirleitt.

Franz-Jósefs eyjaklasinn er stór um sig víða samfrosinn allt árið og þann 19. júní höfðu þeir ekki enn lagt eyjarnar að baki. Þann dag gerðust hinsvegar þau undur þarna í heimskautavíðáttunni að þeir römbuðu á menn sem höfðust þar við í góðu yfirlæti. Þar var á ferð leiðangur undir stjórn breska landkönnuðarins Frederick Jackson. Auðvitað urðu þarna fagnaðarfundir þar sem menn þóttust þekkja deili hver á öðrum og mörgu var frá að segja. Nansen og Johansen ákváðu að halda ekki áfram tvísýnu ferðalagi sínu til Svalbarða en fengu í staðinn far með Bretunum sem skutluðu þeim með birgðaskipi sínu til Vardö í Norður-Noregi. Þegar þangað var komið þann 13. ágúst 1896 gat Nansen notað þá nýjustu tækni að senda símskeyti til allra þeirra sem biðu í von og óvon og sagt frá giftusamlegri heimkomu þeirra félaga. Skömmu síðar bárust svo þær fréttir að skipið Fram væri komið fram heilt á húfi. Það hafði borist með ísnum eins og til stóð alla leið til Svalbarða frá ströndum Síberíu, nema bara án viðkomu á pólnum. Framundan voru miklir fagnaðardagar í Noregi og Fridjof Nansen gerður að þjóðhetju sem aðalmaður og skipuleggjandi af þessu ævintýri öllu saman.

Hér hef ég sett lauslega inn leiðangur Nansens og ferð skipsins Fram á árunum 1893-1896. Myndin í grunninum er af hafíssíðunni The Cryosphere Today og sýnir stöðu hafíssins þann 15. desember 2010. Á sumrin er talsvert minni hafís undan ströndum Síberíu.

- - - -

Ferðalög á Norðurslóðir voru auðvitað allt annað mál á þessum dögum fyrir meir en hundrað árum. Norður-Íshafið var lítt þekkt svæði, veðurspár voru engar að hafa og ekki gátu menn nýtt sér dásemdir gervitungla til að vita hvar þeir voru staddir, hvað þá að láta þyrlu sækja sig þegar allt var er komið í óefni. Þótt Nansen hafi ekki komist á pólinn þá átti reynslan úr þessari ferð eftir að nýtast vel í leiðangri Amundsen sem komst fyrstur manna á Suðurpólinn árið 1911. Það var hinsvegar Robert Peary sem náði fyrstur manna á norðurpólinn árið 1909 en að vísu hefur það afrek stundum verið dregið í efa.

Athugasemdir

[Sigurpáll Ingibergsson, 18.12.2010 kl. 21:30]

Ég á alltaf eftir að klára þessa bók.

Kortið hjá þér er glæsilegt. Mér fannst vanta almennilegt kort í bókina. Ég hafði ekki nógu góða tilfinningu fyrir þessu ferðalagi. Eina kortið er á innanverðri kápunni. Nú skil ég ferðalag skipsins Fram miklu betur.

Annars er ekki annað hægt að dást af þrautseigju þessara landkönnuða. Úr hverju voru þessir menn eiginlega gerðir?

[Emil Hannes Valgeirsson, 18.12.2010 kl. 22:12]

Það er rétt hjá þér, í bókinni vantar eiginlega útskýringar á þessu ferðalagi og heildarkort. Það hefði t.d. mátt gera í inngangi sem er enginn í bókinni. Dagbókin stendur þó fyrir sínu, en kannski eru þar fullnánar lýsingar á öllum ísbjarnar og rostungsdrápunum.

[Ólafur Eiríksson, 19.12.2010 kl. 00:39]

Fín færsla og flott kort Emil. Las þessa bók fyrir nokkrum árum. Ógleymanleg lesning um ótrúlega menn.