Um Öræfin og þegar höfundur landrekskenningarinnar kom til Íslands

Já ég las Öræfin eftir hann Ófeig og það sem meira er, ég komst léttilega í gegnum hana og hafði gaman af. Ekki nóg með það, að lestri loknum var ég á því að þetta væri einhver besta bók sem ég hafði lesið. Tíminn mun þó leiða í ljós hvort um stundarhrifningu hafi verið að ræða. Þetta er allavega hin merkasta bók sem og allt í kringum hana og gæti verið uppspretta að ýmsum bloggfærslum hjá mér. Eitt af því sem ég staldraði við og fannst merkilegt í Öræfabókinni er þar sem fjallað er um Alfred Wegener, veðurfræðing og höfund flekakenningarinnar, þar sem hann á að hafa verið staddur á Þingvöllum ásamt landmælingamanninum Kafteini Koch. Ef satt er hefur sú stund hefur verið örlagarík fyrir Wegener og vísindin, eða eins og segir orðrétt í bókinni á bls 88:

„Wegener uppgötvaði jarðflekana þegar hann stóð á Þingvöllum á snakki með Koch og horfði í Almannagjá, þeir voru að ræða kristnitökuna árið 1000 sem þarna fór fram, og aðskilnaðinn á milli heiðinna og kristinna manna, þá blöstu flekaskilin við Wegener og hugmyndin um flekakenninguna vaknaði í huga hans.“

Eins og gengur og gerist í skáldsögunum þá veit maður ekki alltaf hvað satt er og hvað er skáldað. Öræfabókin er orðmörg bók og full af útúrdúrum um ýmislegt sem tengist misvel sjálfri sögunni. En skildi það vera satt að gjárnar á Þingvöllum hafi gefið dr. Wegener hugmyndina að sjálfri flekakenningunni, eða er þetta bara saklaust skáldaleyfi?

Það er reyndar vitað að Dr. Wegener kom til Íslands árið 1912, ári eftir að hann kynnti landrekskenningu sína. Hann var þá hér staddur að undirbúa leiðangur yfir Grænlandsjökul ásamt áðurnefndum félaga sínum Koch og fleirum. Í Grænlandsleiðangrinum sem farinn var 1912-1913 notuðu þeir íslenska hesta og var það ferðalag mikil þrekraun fyrir alla. Fyrir Grænlandsleiðangurinn var farin æfingaferð á Vatnajökul og munu þeir Kogh og Wegener hafa farið þangað yfir hálendið norður frá Akureyri þar sem leiðangursskip þeirra beið. Kogh þessi er reyndar stórt nafn í landmælingasögu Öræfasveitar og skipar stóran sess í Öræfabókinni. Er eiginlega einn af miðpunktum sögunnar og örlagavaldur. Hann hafði verið skipaður af danska herforingjaráðinu 10 árum áður til að mæla upp og kanna Öræfin vegna kortagerðaverkefnisins sem þeir dönsku stóðu fyrir. Hann hafði þá einmitt notað hesta til jöklaferða og á þeim ferðum urðu til örnefni eins og Hermannaskarð og Tjaldskarð. Ferðir kafteins Koghs eru síðan fyrirmynd söguhetjunnar í Öræfabókinni sem hélt til Íslands og á jökulinn með hesta og koffort mikið sem innihélt allan búnað og bækur auk þess að vera hans íverustaður.

En aftur að Wegener. Hann fór sem sagt í æfingaferð suður yfir Norðurhálendið og upp á Vatnajökul árið 1912. Það var ári eftir að hann setti fram landrekskenningu sína sem enginn tók mark á, enda vantaði í hana öll áþreifanleg sönnunargögn önnur en þau að strandlengjur landanna sitt hvoru megin við Atlantshafið pössuðu furðu vel saman á landakortum. Allir hugsanlegir rekhryggir voru faldir neðansjávar en þar fyrir utan þótti alveg óhugsandi að heilu meginlöndin gætu færst til sundur og saman. Þau gátu hinsvegar risið eða sokkið í sæ, eins og menn trúðu langt fram eftir 20. öld og kennt var í skólum fram undir 1980 samkvæmt minni eigin reynslu.

En þá að annarri bók sem er Hálendið eftir Guðmund Pál Ólafsson. Þar er einmitt sagt frá því á bls. 358 þegar Dr. Wegener og félagar fóru yfir hin eldbrunnu svæði Norðurhálendisins áleiðis að Vatnajökli. Þar hefði mátt halda að Wegener hefði einmitt átt að finna sönnunargögn sem styddu hans umdeildu flekakenningu. En svo fór ekki, því samviskusamur leiðsögumaður þeirra íslenskur, var einmitt svo gjörkunnugur landinu að hann gat vísað þeim leið án nokkurra farartálma í formi gliðnunarsprungna sem töfðu gátu för að jöklinum. Í bókin Hálendið segir:

„Í Ódáðahrauni var þessi snillingur staddur á slíkum rekhrygg en allt of góðir leiðsögumenn hafa eflaust valið bestu leiðina um hraunið. Hann sá aldrei sprungukerfi Ódáðahrauns og áttaði sig ekki á að hann var staddur á eina hryggjastykki Norður-Atlantshafs ofansjávar sem flekakenning hans byggðist á. Að öllu líkindum hefði saga jarðfræðinnar verið önnur ef Wegener hefði fetað hina fornu Biskupaleið eða lent í ógöngum Veggjastykkis. Þá hefði kenning hans líklega aldrei verið kaffærð í hartnær hálfa öld.“

Í Hálendisbók Guðmundar Páls er hinsvegar ekkert talað um upplifum Dr. Wegeners á Þingvöllum áður en hann setti fram flekakenningu sína árið 1911, hvað þá að hann hafi fengið hugmyndina að henni hér á landi eins og kemur fram í skáldsögu Ófeigs og ekkert yfirleitt um að hann hafi komið til Íslands fyrr en árið 1912. Maður veit þó ekki hvað er satt og rétt. Annað hvort var Ísland einmitt kveikjan að flekakenningunni eða þá að hann hafi í Íslandsferð sinni einmitt farið á mis við það sem vantaði til að styðja kenningar hans, sem voru langt á undan sinni samtíð. Báðar útgáfur sögunnar eru góðar en ég hallast þó frekar að því að í skáldsögu Ófeigs sé sannleikanum aðeins hnikað til í þágu skáldskaparins.

Athugasemdir

[Ágúst H Bjarnason, 8.2.2015 kl. 10:03]

Takk fyrir fróðlegar pistil Emil.

Ekki má gleyma stöplinum sem Wegener reisti í Garðabæ 1930 til að staðfesta landrekskenninguna.

http://www.mbl.is/myndasafn/mynd/38887/

http://www.gardabaer.is/mannlif/menning/utilistaverk/

http://www.mbl.is/frettir/innlent/2000/11/30/steinstolpi_wegeners_i_gardabae_endurbaettur/

https://foursquare.com/v/alfred-wegener-pillar/4dd0141e183899ddfafc3afb/photos

[Emil Hannes Valgeirsson, 8.2.2015 kl. 11:36]

Já þetta er merkilegur stöpull sem ég hef ekki séð áður. Wegener hefur reist hann skömmu áður en hann varð úti í seinni Grænlandsleiðangri sínum. Hefur líklega komið hér við á undan eins og í fyrri Grænlandsferðinni.

[Doddi (IP-tala skráð) 8.2.2015 kl. 18:10]

Mig langar aðeins til að benda á örlítinn miskilning varðandi Wegener og flekakenninguna. Það tengist líka hugtökunum tilgáta og kenning sem í daglegu tali hafa sömu merkingu en ólika merkingu innan vísindanna.

Landrekskenningu Wegeners var hafnað á sínum tíma þar sem kenningin stóðst ekki skoðun. Wegener taldi meginlöndin skríða á hafsbotninum sem við vitum í dag að er rangt. Það er því ekkert út á vísindamenn að setja sem höfnuðu kenningunni. Tilgáta Wegeners var í sjálfu sér rétt, en það er rétt að taka fram að hann var ekki fyrstur manna til þess geta sér þess til að meginlöndin hreyfðust kannski lárétt en ekki lóðrétt.

Flekakenningin sem í dag er samþykkt sem skýring á hegðun jarðskorpunnar er ekki smíð Wegeners heldur kemur til af mörgum uppgötvunum eftir seinni heimsstyrjöld og kenningin sjálf er líklegast sett fram á sjötta eða sjöunda áratug síðustu aldar en verður auðvitað ekki strax viðurkennd og því í sjálfu sér ekkert stórkostlega óeðlilegt að ennþá hafi verið að kenna "gömlu jarðfræðina" um 1980.

Mig grunar einnig að höfundur bókarinnar (Ófeigur?) færi í stílinn og eigni Wegener meira en hann á skilið þegar hann segir Wegener hafa uppgötvað flekana. Ég leyfi mér að efast um að Wegener hafi sjálfur notað hugtakið fleka (plötur) og það kom örugglega ekki fram fyrr en eftir heimsstyrjöldina síðari þegar vísindamenn fóru að taka saman hnattrænt jarðskjálftakort.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 8.2.2015 kl. 18:11]

Það virðist útbreiddur misskilningur að Almannagjá sé sýnilegt merki um landrekið. Flekaskilin eru ekki á Þingvöllum og Þingvellir í heild eru á Ameríkuflekanum. Almannagjá er landsig sem og botn Þingvallavatns.

[Doddi (IP-tala skráð) 8.2.2015 kl. 19:23]

Þessi misskilningur sem þú svo kýst að kalla er svo útbreiddur að hann er í mjög mörgum kennslubókum þar sem umfjöllunarefnið er flekaskil. Í þessu tilfelli er þetta skólabókardæmi þannig að afstætt sígur annar flekinn og hinn rís er þeir reka í sundur.

Þingvellir eru bara skólabókardæmi um þetta. Þetta er eins augljóst og hugsast gæti.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 8.2.2015 kl. 19:48]

Ég var ónákvæmur en átti við að Þingvellir eru ekki á flekaskilum Ameríku og Evrópu. Þingvellir eru landsig vegna gliðnunar og sigdældin eru á virku elgosa og sprungusvæði.

[Emil Hannes Valgeirsson, 8.2.2015 kl. 20:45]

Sögur geta verið miklu betri ef menn horfa fram hjá ströngustu nákvæmni og það held ég að eigi við um báðar þær frásagnir sem ég vitnaði í.

Wegener er oft eignaður heiðurinn af landrekskenningunni þótt hann hafi aldrei verið nálægt því að skilja þau öfl og þann mekkanisma sem þar liggur að baki. Hann gerði þó tilraun til þess. En þar sem hann áleit að meginlöndin skriðu ofan á hafsbotninum þá hefur hann ekki gert sér grein fyrir því að jarðskorpuflekarnir gætu legið saman á gliðnunarhryggjum eins og reyndin er á miðju Atlantshafinu. Samkvæmt hans hugmyndum gat hver fleki því ekki innihaldið bæði úthafsskorpu og meginlandsskorpu. Það er því spurning hvort það hefði breitt nokkru fyrir hann að sjá íslenskar gliðnunarsprungur nema það hefði kannski einmitt hjálpað honum að komast að sannleikanum um gliðnunarhryggi sem ástæðu landreks í stað þeirrar útskýringar sem hann kom með sem byggði á floti meginlandsskorpu ofaná úthafsskorpu. Hinvegar var þeirri hugmynd almennt hafnað að hreyfing meginlanda gæti verið lárétt. Mér virðist sem okkar vísindamenn hafi til dæmis ekki útskýrt tilurð Íslands útfrá landrekskenninginni fyrr en kringum 1970 eða upp úr því.

Og hvort sem Almannagjá og Þingvellir séu dæmi um flekaskil milli Ameríku og Evrópu eða ekki finnst mér ekki vera aðalatriði en er kannski frekar skilgreiningaratriði. Mér finnst allt í lagi að segja útlendingum að þar sjá þeir flekaskil Ameríku og Evrópu enda tengjast sprungurnar, gliðnunin og sigið þar, beint eða óbeint hinum mikla Atlantshafshrygg milli Evrasíu- og Norður-Ameríkuplötunar. Það má flækja málið með einhverjum míkró-Hreppafleka en í stóra samhenginu er það óþarfi.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 8.2.2015 kl. 21:00]

Hehe, já "míkró-Hreppafleki" er nærri lagi en auðvitað tengist þetta flekahreyfingunni í heild.

[Ómar Ragnarsson, 9.2.2015 kl. 00:05]

Jarðvísindamenn sem ég hef rætt við telja Hreppaflekann sjálfstæða einingu sem hvorki tilheyri Ameríku né Evrópu. Besti staður í heimi til að sjá sköpun Íslands er í Gjástykki, þar sem á einum stað er gjá, sem myndaðist 1984 við það að jörðin gliðnaði og upp úr sprungunni vall hraun, sem breiddi úr sér, nýtt Ísland. 

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.2.2015 kl. 00:44]

Já, nema hvað Hreppaflekinn er bara pínulítil arða á milli tveggja meginfleka sem eru svo stórir að þeir ná báðir að Kyrrahafi til sitthvorrar áttar. Auk þess sem hann er eiginlega bara stundarfyrirbæri á meðan flekaskilin eru að ákveða hvar þau eiga að liggja. Hreppaflekinn er þó líklegri til að fylgja Vesturlandinu þegar fram líða stundir ef sú þróun heldur áfram að flekaskilin færist til austurs.

[Brynjólfur Þorvarðsson, 9.2.2015 kl. 07:13]

Skáldsögur eru auðvitað bara skáldsögur og óþarfi að lesa of mikið úr því.

Ég er sammála Gunnari, gjárnar við Þingvelli gefa ekki endilega til kynna gliðnun og ég á erfitt með að sjá að landssigið þar sé "vegna gliðnunar", væri ekki nær að tala um einhvers konar öskjumyndun? Eru aðrir staðir á landinu þar sem svona stór landspilda hefur sigið svona mikið, aðeins vegna gliðnunar?

En sprungurnar yst á Reykjanesinu (þar sem túrsitabrúin er t.d) er varla hægt að skýra nema með gliðnun.

[Emil Hannes Valgeirsson, 9.2.2015 kl. 11:24]

Það er rétt skáldsögur eru skáldsögur. Í sumum skáldsögum er þó fjallað um raunverulegar persónur og þegar eitthvað er fullyrt um þær getur verið forvitnilegt að skoða hvað af því er skáldskapur og hvað ekki.

En dæmigerðar öskjumyndanir eiga sér stað yfir kvikuhólfum í miðju eldstöðvakerfa en það á tæpast við um Þingvelli. Næsta megineldstöð þarna er Hengill sem gæti orsakað gliðnunina við Þingvelli þegar kvika er á ferðinni í jarðskorpunni. Svipað hefur einmitt átt sér stað nú yfir kvikuganginum sem liggur að Holuhrauni.

[Doddi (IP-tala skráð) 9.2.2015 kl. 11:39]

Hér er mynd úr kennslubók i jarðfræði. Menn geta skoðað "landsigið" í þessu samhengi.

http://mynda.vaktin.is/image.php?di=04HF

Flekarekið veldur "gliðnun" út frá sér til hliðar við miðjuna. Veit ekki hvort þetta er það sem jarðfræðingar kalla bókahillutektóník, en finnst það ekki ólíklegt.

[Doddi (IP-tala skráð) 9.2.2015 kl. 11:42]

[Gunnar Th. Gunnarsson, 9.2.2015 kl. 13:16]

"Á Suðrlandi jagast flekarnir hvor framhjá öðrum en á Þingvöllum færast þeir í sundur og spilda á milli sígur."

http://www.thingvellir.is/nattura/flekahreyfingar.aspx