Á Heklu í Eldgosi

Oft hef ég hugsað út í hvernig það væri að vera staddur á Heklutindi og fá þær fréttir að eldgos væri yfirvofandi í fjallinu. Ætti maður einhverja möguleika á að koma sér úr hættunni eða er voðinn algerlega vís ef við gerum ráð fyrir að fyrirvarinn sé aðeins hálftími svo maður miði við tilkynninguna sem lesin var upp í útvarpinu fyrir síðasta gos árið 2010?

Látum okkur nú sjá. Hugsunin gengur út á að ég sé einn uppi á Heklu með litla vasaútvarpið, sem í þessu tilfelli eins og í öðrum fjallaferðum er sjálfsagt öryggistæki. Nú heyri ég tilkynningu um að Hekla sé að fara gjósa innan skamms og ekki um annað að ræða en að koma sér burt eins fljótt og auðið er. En nú eru góð ráð dýr, hvert ætti maður að fara?

Aðaluppgönguleiðin á Heklu liggur meðfram háhryggnum úr norðaustri og sama leið er farin til baka. Þessi leið er hinsvegar alveg banal ef eldgos er í vændum því í flestum Heklugosum gýs meðfram háhryggnum - jafnvel eftir endilöngum hryggnum sem liggur í stefnuna suðvestur-norðaustur. Til að komast sem fyrst úr hættusvæði kemur því vart annað til greina en að fara stystu leið niður brattann þvert á hrygginn og vona það besta. Þá er spurningin hvort betra sé að fara niður vestur- eða austurhliðina (réttara sagt norðvestur- eða suðausturhliðina). Sú ákvörðun gæti ráðist af vindátt því feiknamikið öskufall fylgir upphafsfasa Heklugosa þannig að í austanátt ætti að vera betra að fara niður austanmegin en vestanmegin í vestanátt.
En þessar tvær Hekluhliðar eru ekki jafn hættulausar. Í síðustu gosum hafa mikil hraun runnið niður austanmegin og sú hlið getur því að sama skapi verið mjög ógreiðfær á köflum þegar mikið liggur við. Einnig hlýtur að vera talsvert meiri hætta á lenda beinlínis í hraunstraumi þarna austanmegin eða króast af milli tveggja strauma, sem er ekki gott. Tala nú ekki um ef gosrás opnast þarna í hlíðinni eins og gerðist í gosinu 1991.
Með þetta í huga er ákveðið að halda niður vesturhlíðina til norðvesturs jafnvel þótt vindátt sé óhagstæð. Sennilega er hægt að finna góða leið niður þarna megin og best ef hægt væri að hlaupa niður snjóskafl eða einhverja slétta skriðu. Álitlegt er að stefna á Litlu-Heklu sem er dágóður stallur í hlíðinni norðvestanmegin, um tvo kílómetra frá toppnum og ef allt gengur að óskum er maður kominn langleiðina þangað þegar ósköpin byrja.
Ef við gerum ráð fyrir hefðbundinni byrjun þá hefst gosið með sprengingu í toppgígnum en síðan rís gosbólsturinn sífellt hærra á loft og verður orðinn ógnvænlegur á skömmum tíma. Sennilega gerist ekkert meira í bili nema að bólsturinn breiðir úr sér, þekur sífellt stærra svæði himinsins og dimmur skuggi leggst yfir landið. Síðan koma hættulegar sendingar að ofan, fallandi molar og bombur lenda allt í kring og svo kemur sjálf askan og með henni fer skyggnið niður í ekki neitt. Þá er eins gott að dúða höfuðið eins og mögulegt er, setja á sig skíðagleraugu og verja öndunarfærin.Talsverð hætta er þarna líka á einhverskonar hlaupum niður fjallshlíðina með brennheitum gufum sem engin leið leið er að hlaupa undan eða jafnvel gusthlaupum þegar mökkurinn fellur niður eins og í Vesúvíusi á sínum tíma, nema bara í smærri stíl. Slíkt gerði algerlega út af við mann.

Fyrstu hraunin fara í framhaldinu að renna hratt niður hlíðarnar þegar sjálfur eldurinn kemur upp og gossprungan lengist eftir háhryggnum. Þarna er ómögulegt að vita fyrirfram hvernig hlutirnir haga sér. Gosrásir geta opnast hvar sem er umhverfis fjallið og hraunin runnið hvert sem er. Hér er þó allavega gott að vera kominn að Litlu-Heklu og meta stöðuna. Hraunin ættu ekki að renna akkúrat þangað nema gosrás opnist einnig akkúrat þar. Sé maður ekki algerlega áttavilltur, sturlaður eða slasaður er stefnan tekin áfram niður á við í norð-vestur þar sem við tekur greiðfær leið um hraunlítil svæði til norðurs og svo bara áfram og áfram í þeirri von að maður komist úr mesta mekkinum. Eftir 9-10 kílómetra þrautagöngu gæti maður náð að veginum að Landmannaleið eða farið meira til vesturs yfir erfiðara landslag og komið að Landveginum suður að Búrfelli og bíða þess að verða bjargað.

- - - -
Þessi atburðarás er auðvitað bara hugarburður og miðast við það sem ég þekki eða get ímyndað mér. Fjallgöngur eru orðnar mikið sport hér á landi og ef fyrirvaralítið gos hefst á miðjum sumardegi er frekar líklegt að einhverjir séu á fjallinu. Ég hef einu sinni gengið á Heklu. Það var sumarið 1990 en í byrjun næsta árs hófst eitt af þessum algerlega óvæntu gosum í Heklu. Á seinni stigum þess fór ég í útsýnisflug og tók þá þessa mynd sem sýnir suðausturhlíðina og síðasta lífsmarkið í gosinu þarna í neðri hlíðunum. (Efri myndin er tekin af vefmyndavél Mílu, 17. júní, 2012)

Flugvöllur á Bessastaðanesi

Öðru hvoru kemur upp umræða um framtíðarstaðsetningu Reykjavíkurflugvallar. Í þeirri umræðu er algerlega horft fram hjá því að í höfuðborgarsvæðinu miðju er til staðar marflatt, ónotað landsvæði á stærð við það sem fer undir Reykjavíkurflugvöll í dag. Hér er ég að tala um Bessastaðanes á Álftanesi en þangað hafa fáir komið og margir vita jafnvel ekki að yfirleitt sé til. 

Á meðfylgjandi mynd hef ég teiknað inn flugvöll með þremur flugbrautum sem eru jafnlangar þeim sem eru í dag og stefnan er svipuð. Vegtengingar hef ég einnig sett inn en með þeim fæst ný leið í miðbæinn frá suðurbyggðum sem tengist hinni breiðu Suðurgötu í Reykjavík. Til að trufla ekki skipa- og skútuumferð geri ég ráð fyrir göngum undir Skerjafjörð, þannig að flott skal það vera. Með þessum akbrautum þyrftu menn ekki að keyra í gegnum hlaðið hjá Forsetanum sem áfram ætti að geta sinnt sínum störfum án ónæðis. Aðflugsleiðir sýnast mér vera nokkuð hagstæðar þarna því lítið er um byggð allra næst flugvellinum og ekki er lengur flogið yfir miðbæ Reykjavíkur.

Sjálfsagt hefur þessi kostur verið skoðaður í þeim úttektum sem gerðar hafa verið og af einhverjum ástæðum hefur hann ekki átt upp á pallborðið. Kannski hafa Álftnesingar ekki viljað flugvöll þarna en það sveitarfélag er að vísu ekki til lengur. Kannski þykir þetta vera of nálægt forsetanum eða fuglum, en kannski er málið að svæðið er ekki í eigu borgarinnar – ólíkt Hólmsheiðinni, en sá staður held ég að henti betur föngum en flugvélum. Þetta mun þó auðvitað kosta sitt og auðvitað hefur enginn efni á þessu. Það má samt alveg ræða þetta enda held ég að vitlausari hugmyndir varðandi flugvöllinn hafi komið upp.

 

Listræn veðurkort

Eins og sönnum veðuráhugamanni sæmir þá fylgist ég reglulega með hinum ýmsu veðurkortum sem kalla má fram á veraldarvefnum. Á Wetterzentralnum má t.d. dæmis fá mikið úrval veðurkorta sem gefa góðar vísbendingar um það sem koma skal. Inn á milli vill hinsvegar bregða svo við að veðurkortin gerast æði skrautleg og engu líkara en að verið sé að boða meiri ragnarök en nokkur fordæmi eru fyrir í mannkynsögunni. Af fenginni reynslu hef ég þó komist að því að lítill fótur er fyrir slíkum dómsdagspám. Líklegri skýring snýst sennilega um að ofurtölvurnar séu enn að matreiða úr hráefninu en það er helst upp úr miðnætti sem hamagangurinn hefst. En nú er ég ekki bara veðuráhugamaður, því sem grafískur hönnuður er ég að sjálfsögðu líka áhugamaður um myndlist og myndræn form allskonar, akkúrat eins og þessi brengluðu veðurkort eru. Sennilega getur þetta þó varla flokkast sem myndlist, þótt flott sé. Til þess vantar listamanninn og listrænan tilgang í upphafi og varla er þetta hönnun því til þess vantar praktíkina. En hvað um það, nú er Hönnunarmars og því læt ég hér þrjú kort flakka sem sýna aðstæður á norðurhveli á listrænan hátt, dagana 14. 16. og 20. mars Spárnar voru gerðar 14. mars og birtust á sínum tíma á þessari slóð: http://www.wetterzentrale.de/topkarten/fsavnnh.htm

 

 

Hafístíðindi um hávetur

Nú má fara að velta sér upp úr stöðu hafíssins á norðurslóðum en þar er ýmislegt að gerast þessa dagana. Um þetta leyti árs er útbreiðsla hafíssins á norðurhveli í hámarki eins og sést á meðfylgjandi línuriti sem sýnir árstíðasveiflur í flatarmáli íssins allt aftur til 1979. Það er ekki alveg hægt að fullyrða að hámarki vetrarins hafi verið náð en það ætti þó varla að fara mikið ofar en þarna sést.

Vetrarhámarkið að þessu sinni sætir reyndar engum sérstökum tíðindum og er í samræmi við mörg síðustu ár og bara lítið eitt lægra en algengast var undir lok síðustu aldar. Væntanlega verða ekki róttækar breytingar á hafísútbreiðslu að vetraralagi á næstu árum jafnvel þótt eitthvað hlýni. Þróunin á sumarlágmarkinu er hins vegar öllu meira afgerandi og verulega farið að styttast í núllið miðað við það sem áður var. Sumarið í fyrra sló einmitt öll fyrri met með afgerandi hætti eins og þarna sést. Í ofanálag bætist svo að ísinn er þynnri en áður sem aftur skýrir hvers vegna sífellt meira bráðnar að sumarlagi. Línuritið er af síðunni The Cryosphere Today.

Næst koma hér tvær yfirlitsmyndir ættaðar frá Bandaríska sjóhernum og sýna þær útbreiðslu og áætlaða þykkt íssins. Sú til vinstri er staðan þessa dagana en myndin til hægri sýnir metlágmarkið í fyrra og allt það mikla opna haf sem þá myndaðist. Eins og sést á vetrarmyndinni þá er ísinn mun þykkari (og eldri) Ameríkumegin heldur en Síberíumegin. Þykkasti ísinn sleikir strendur Kanadísku heimskautaeyjanna og er þar mun þykkari en á pólnum sjálfum sem átti ekki mjög langt í að vera íslaus síðasta sumar. Myndina setti ég saman upp úr kortum sem finna má á þessari síðu: http://www7320.nrlssc.navy.mil/hycomARC/arctic.html en þar hægt að finna ýmsar myndir aftur í tímann og gif-hreyfimyndir.

 

Mikið uppbrot á ísnum undanfarið
Vegna hinnar miklu sumarbráðnunar undanfarin ár og sérstaklega síðasta sumar þá er sífellt stærri hluti ísbreiðunnar ungur ís sem er mun viðkvæmari en sá sem lifað hefur og dafnað árum saman. Þetta hefur glögglega komið í ljós núna undanfarið því undir lok febrúarmánaðar fór viðkvæmur fyrsta árs ísinn að brotna upp á stórum svæðum í Beuforthafi norður af Alaska. Uppbrot íssins á þessum slóðum er þó ekki endilega einsdæmi enda tengist þetta ríkjandi hringhreyfingu íssins þarna undir enska heitinu Beufort Gyre sem hefur að undanförnu fengið aðstoð sterkra vinda og öflugrar hæðar nálægt norðurskautinu. Þeim sem fylgjast með hafísmálum þykir þetta þó vera óvenju mikið svona um háveturinn. Hér má reyndar nefna að ég skrifaði einmitt bloggfærslu um það þegar þetta gerðist í fyrra, en þá var reyndar komið fram í apríl. Sjá: Ísinn mölbrotnar á Norður-Íshafinu

Þetta mikla uppbrot og hreyfing sem komin er  á ísinn gæti verið vísbending um hvað í sé vændum næsta sumar. Það mun koma í ljós síðar því enn er þarna hörkufrost og sprungurnar eru fljótar að frjósa á ný, þó ekki nái það að bæta fyrir skaðann. Ísinn er ekki eins fastur fyrir og áður og þolir mun verr sterka vinda sem gerir hann viðkvæmari fyrir sumarbráðnun. Það kom reyndar í ljós síðasta sumar þegar öflug lægð rótaði upp í ísbreiðunni og átti sinn þátt í að flýta fyrir met-sumarlágmarkinu. Kannski fáum við enn eitt metlágmarkið næsta sumar og kannski nær norðurpólinn því að vera tímabundið skilgreindur sem íslaust svæði í fyrsta skipti síðan menn fóru að fylgjast svona náið með heimskautaísnum. Þetta verður bara að koma í ljós – það eru möguleikar í stöðunni en alls engin vissa.

- - - -

Í lokin fyrir þá sem treysta ekki bloggskrifum áhugamanna kemur hér ítarlegra opinbert yfirlit frá Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni (NSIDC): http://nsidc.org/arcticseaicenews/

 

Eitt orð eða tvö?

„Málkenndin er í tómu tjóni“ var sagt í Morgunblaðsfrétt á dögunum. Kannski eru það ekki ný tíðindi. Eldri kynslóðir hafa sjálfsagt alla tíð talið sig tala betra mál en uppvaxandi ungdómurinn. Í þessari Morgunblaðsfrétt var aðallega verið að fjalla um samsett orð og óvissuna sem þjakar marga um hvenær á að skrifa err í samsettum orðum samanber fermingaveisla eða fermingarveisla en eins og við vitum sem erum komin af fermingaraldri þá hljótum við að skrifa fermingarveisla með erri ef um er að ræða eina fermingu og ekki fermast börnin tvisvar.

Annað og stærra mál í sambandi við samsett orð snýst um hvenær orð eru yfirleitt samsett. Ég er sjálfsagt ekki einn um að hafa tekið eftir að aukin losung er að komast á þau mál og jafnvel í virðulegum fjölmiðlum má sjá samsett nafnorð slitin í sundur samanber: Matvöru verslun, málara meistari og dómsmála ráðherra svo maður skáldi nokkur dæmi. Kannski eru þetta einhver áhrif frá enskunni sem fylgir ekki eins sterklega þeirri íslensku hefð að slengja saman nafnorðum, jafnvel í löngum röðum samanber þetta fræga dæmi:

Vaðlaheiðarvegavinnuverkfærageymsluskúraútidyralyklakippuhringur

en ekki:
Vaðlaheiðar vegavinnu verkfæra geymsluskúra útidyra lyklakippuhringur

eða jafnvel:
Vaðla heiðar vega vinnu verk færa geymslu skúra úti dyra lykla kippu hringur

Við steypum þó ekki nafnorðum saman í öllum tilfellum. Við skrifum Íslandssaga í einu orði en þegar orðaröðin snýst við er það saga Íslands. Þarna virðist ráða ferðinni svona almennt séð að ef eignarfallsorðið er nefnt á undan þá er orðið samsett en er annars í tvennu lagi samanber einnig: skipsvél og vél skipsins. Reyndar er alls ekki alltaf um að ræða eignarfall á fyrra orðinu, eins og haustlitir og flugvél en þá má grípa til þeirrar viðmiðunnar að ef fyrri hlutinn helst óbreyttur í beygingunni, þá er orðið samsett, sbr. hestöfl, hestöflum, hestafla.

En svo kemur vandamál því í áðurnefndri frétt, birtist þessi mynd af nokkrum öndvegisritum heimsbókmenntanna en þar má meðal annars sjá Egils sögu og Laxdæla sögu í tveimur orðum. Í fljótu bragði hefði ég haldið að þessi heiti ættu að vera í einu orði eins og í tilfelli Egilsstaða en svo ef maður hugsar um Egils Appelsín skilur maður þetta betur. En þó ekki alveg. Þarna virðast ráða gamlar hefðir.

Einnig má svo nefna tilfelli þegar eignarfallsorð með greini eru notuð í fyrra orðinu eins og tíðkast gjarnan í dönsku en sést hér helst í hátíðlegra máli. Haföldur er eitt orð á meðan hinar hátíðlegu hafsins öldur eru tvö orð enda kominn greinir á fyrra orðið. Öldur hafsins eru líka tvö orð enda eignarfallið á seinna orðinu. Öldurhús er auðvitað eitt orð en svoleiðis hús eru sennilega kennd við eitthvað annað en haföldur þótt gestir slíkra húsa geti gerst óstöðugir og farið að stíga ölduna. Annars eru reglur og venjur um eitt orð eða tvö ekki einfalt mál og ekki tel ég mig vera neitt íslenskuséní þannig að í staðin fyrir að fabúlera meira um þetta er best að vísa bara í auglýsingu um íslenska stafsetningu þar sem fjallað er um eitt orð eða tvö.

 

„Málkenndin er í tómu tjóni“