Allskonar hitasveiflur

Allt stefnir í að 2016 verði hlýjasta árið á jörðinni frá upphafi beinna mælinga. Stór ástæða þessara hlýinda er mjög öflugt El Nino ástand á Kyrrahafinu sem náði hámarki síðasta vetur en vissulega leggjast hlýindin samfara því ofaná almenna hlýnun jarðar vegna aukinna gróðurhúsaáhrifa af mannavöldum sem sér ekki fyrir endann á. Hvernig sem það fer allt saman þá er ekkert launungarmál að hitasveiflur hafa einkennt sögu jarðar frá upphafi en sú saga geymir bæði miklu hlýrri og kaldari tímabil en við búum við í dag.

Ýmsar langtíma- og skammtímaástæður eru fyrir því að hiti jarðar er ekki alltaf sá sami og koma þar við sögu allskonar náttúrulegar aðstæður og sveiflur af ýmsum toga. Það er einmitt það sem ég hef reynt að taka saman hér á eftir eftir minni bestu getu í stuttu máli og raðað eftir tímalengd.

Milljarðar ára. Aldurstengd virkni sólar sem nú er miðaldra sem sólstjarna. Orka sólar hefur aukist á æviskeiði hennar og verður svo áfram  sem þýðir að jörðin á eftir að verða of heit til að halda uppi lífi. Óðaútþensla  á sér stað eftir aðra 5 milljarða ára og mun hún þá gleypa innstu reikistjörnurnar. Eftir að sólin hefur lokið æviskeiði sínu fellur hún saman og verður að hvítum dverg. Heljarkuldi verður þá framvegs á jörðinni, lifi hún af umskipti sólarinnar.
Milljónir ára. Jarðsögulegar ástæður. Rek meginlanda veldur ýmsum breytingum ekki síst vegna áhrifa á hafstrauma. Þá skiptir einnig máli hvernig og hvort meginlöndin liggja að pólunum eða nálægt miðbaug. Síðasta stóra breytingin í þessa veru er tenging Norður- og Suður-Ameríku með Panamaeyðinu fyrir nokkrum milljónum ára en í kjölfar þess breyttust hafstraumar, jökulís fór að myndast á pólunum og í framhaldi af því, ísaldartíminn með vaxandi jökulskeiðum.
Þúsundir ára. Afstöðusveiflur jarðar gagnvart sólu eða hinar svokölluðu Milancovitch-sveiflur sem ganga yfir á tugþúsundum ára eða meir. Braut jarðar sveiflast á milli þess að vera regluleg eða sporöskjulaga á um 100 þúsund árum. Halli jarðar sveiflast til og frá á 41 þúsund árum og pólveltan er 21 þúsund ára skopparakringlusveifla sem ræður því hvort norður- eða suðurhvel er nær jörðu t.d. að sumarlagi. Samspil þessara sveiflna hafa skipt miklu máli á síðustu ármilljónum vegna þess hversu tæpt er að ísaldarástand ríki á norðurhveli eða ekki. Staðan er hagstæð núna enda erum við á hlýskeiði á milli jökulskeiða.
Áratugir/Aldir. Óreglulegur breytileiki í virkni sólar. Gæti útskýrt kuldaskeið á borð við litlu ísöld og ýmis hlýskeið á sögulegum tímum. Mannfólkið getur fundið fyrir slíkum breytingum á æviskeiði sínu. Sólin var með öflugara móti á síðustu öld en teikn eru á lofti um minni virkni á næstu áratugum. Breytileikinn í heildarvikni sólar er þó ekki nema eitthvað um 0,1%
Áratugir. Ýmsar sveiflur í virkni hafstrauma en alls óvíst er hversu reglulegar þær eru. Hér við land hefur verið talað um AMO sem er nú í hlýjum fasa en gæti snúist yfir í neikvæðan eftir einhver ár. Einnig eru uppi hugmyndir um slíkar áratugasveiflur í Kyrrahafinu og víðar.
10-13 ár. Reglulegar sveiflur í virkni sólar og tengjast sólblettahámörkum, oftast talað um 11 ára sveiflu. Um þessar mundir er niðursveifla og sólblettalágmark framundan sem gæti haft lítilsháttar áhrif til kólnunar.
1-7 ár. ENSO-sveiflurnar í Kyrrahafi, þ.e. El Nino og La Nina sem hafa víðtæk veðurfarsleg áhrif víða um heim. Ekki reglulegar sveiflur en búast má við að kalda eða hlýja ástandið komi allavega upp einu sinni á um það bil sjö ára tímabili. Mjög öflugt El Nino ástand er að baki sem á stóran þátt í því að meðalhiti jarðar hefur ekki mælst hærri en á þessu ári og jafnframt er nokkuð ljóst að meðalhiti næsta árs á jörðinni verður eitthvað lægri.
12 mánuðir. Árstíðasveiflan hin eina sanna og sú sveifla sem algerlega er hægt að stóla á. Orsakast af halla jarðar og göngu jarðar umhverfis sólu á rúmum 365 dögum.
Dagar. Óreiðuheimar veðursins koma hér við sögu en lúta þó sínum fjölmörgu lögmálum. Meðalhiti jarðar sveiflast þannig lítillega frá degi til dags eftir því hvernig vindar blása. Svæðisbundinn breytileiki er auðvitað mun meiri og gjarnan eru hlýindi á einu svæði ávísun á kulda annarstaðar.
24 klukkutímar. Þessi síðasti liður snýst um að jörðin snýst um sjálfa sig og sólin því ýmist ofan eða neðan sjóndeildarhrings á hverjum stað með tilheyrandi dægursveiflu. Þetta gildir þó ekki við pólana þar sem sólin er nánast jafn hátt á lofti innan hvers sólahrings.

Ofan á þessar sveiflur bætast við allskonar atburðir sem hafa áhrif til kólnunar eða hlýnunar til lengri eða skemmri tíma og má þar nefna eldgos og árekstra loftsteina. Sumir atburðir hafa verið örlagaríkir og leitt til varanlegra breytinga og fjöldaútdauða dýrategunda sem kunnugt er. Gróðurhúsaáhrif hafa alltaf verið mjög mismikil í gegnum tíðina og oft meiri en þau eru í dag. Breytingar á magni gróðurhúsalofttegunda hafa þó fram að þessu verið afleiðing breyttra aðstæðna af ýmsum fyrrnefndum ástæðum en ekki frumorsökin sjálf. Spurning er þá hvernig skal skilgreina nútímann. Lifnaðarhættir mannsins hér á jörðinni eru stundum skilgreindir sem ein af stóru náttúruhamförunum sem ekki sér fyrir endann á. Aukin gróðurhúsaáhrif fá þar mestu athygli enda er hinn mikli eldsneytisbruni nútímamanna atburður sem á sér ekki fordæmi og mun óhjákvæmilega leiða til hlýnunar jarðar næstu áratugi eða aldir. Sú hlýnun verður þó alltaf eitthvað trufluð eða mögnuð af þeim náttúrulegum atriðum sem hefðu átt séð stað hvort sem er.

Botninum náð á Norðurslóðum

Nú bendir allt til þess að hinu árlega hafíslágmarki hafi verið náð á Norður-Íshafinu. Þetta er allt eftir bókinni því september er mánuðurinn þegar viðsnúningurinn á sér stað en þá taka kuldarnir völdin með lækkandi sól og kólnandi sjó. Þar með lýkur bráðnun sumarsins og nýr ís fer að myndast. Hafíslágmarkið í september er þannig ágætis viðmiðunarpunktur til að bera saman ástand íssins á milli ára. Það er einmitt það sem hér verður gert en ég hef einmitt fylgst með hafísnum í allnokkur ár af sérviskulegum áhuga.

Sumarlágmarkið 2016 má sjá hér á línuritinu sem að grunni til er frá Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni NSIDC. Borin er saman hafísútbreiðsla síðustu 10 ára ásamt meðaltali áranna 1981-2010. Samkvæmt þessu er lágmarksútbreiðslan 2016 sú næst lægsta frá upphafi, örlítið undir tímamótalágmarkinu 2007. Önnur ár, fyrir árið 2007, eru ekki sýnd enda eru þau víðs fjarri botnbaráttunni. Hvað útbreiðslu varðar þá hefur þetta ár verið nokkuð sérstakt. 2016-ferillinn kemur inn í myndina mun neðar en önnur ár enda var hafísútbreiðslan að loknum síðasta vetri óvenju lítil sem auðvitað vakti ýmsar væntingar - eða áhyggjur. Hafísinn tórir þó enn að loknu þessu sumri og er nokkuð yfir metlágmarkinu mikla frá 2012 hvað útbreiðslu varðar. Stór ástæða þess er hversu skýjað var á Norður-Íshafinu þegar sólin var hæst á lofti nú í sumar, ólíkt því sem var sumarið 2012 og það skiptir máli.

Útbreiðsla hafíssins segir þó ekki nema hluta sögunnar. Hafísbreiðan var nefnilega óvenju gisin á mjög stórum svæðum undir lok sumars og náði þetta gisna svæði alveg norður að sjálfum Norðurpól og hefur varla sést annað eins. Á hinn bóginn voru lífseigir útnárar í hafísbreiðunni sem meðal annars ollu því að siglingaleiðin norður fyrir Síberíu var lengi að hreinsast almennilega. Einnig var þrálátur armur sem teygði sig langleiðina að Beringssundi og slitnaði að lokum í einhverja parta. Ástæðan fyrir þessari skellóttu ísbreiðu er væntanlega hinn mikli lægðagangur þarna í sumar sem rótaði mikið í ísnum. Hinsvegar var minna um vinda frá suðri sem venjulega þjappa ísnum meira saman. Allt þetta gerir það að verkum að sjálf útbreiðslan verður frekar mikil miðað við það litla ísmagn sem er til staðar. Allt önnur staða var til dæmis metárið 2012 þegar það sem eftir lifði var samanþjappað í einum pakka eins og sést á samanburðarmyndunum hér að neðan.

Í framhaldi af þessu vert að skoða framhaldið. Næstu vikur og mánuði þegar vetur leggst yfir, mun allt Norður-Íshafið og nærliggjandi hafssvæði frjósa saman samkvæmt venju. Ísinn mun þá einnig streyma suður með allri austurströnd Grænlands. Hámarki útbreiðslunnar verður svo væntanlega náð í mars og viðsnúningur hefst með bráðnun á jaðarsvæðum íssins. Næsta bræðslusumri fylgist maður svo auðvitað með og aldrei að vita hvað þá gerist. Ástand íssins er reyndar þannig að við réttar veðuraðstæður gætu orðið meiri aföll á ísnum en áður hefur sést. Tíðarfar sumarsins 2016 var ekki þannig, en það má velta fyrir sér hvað hefði gerst ef veðuraðstæður sumarsins 2012 hefðu endurtekið nú í ár. Þ.e. hið fullkomna bræðslusumar. Ísinn er nefnilega nánast á barmi algers hruns. Hinsvegar sýndi það sig eftir árið 2012 að ísinn getur líka verið fljótur að jafna sig. Útbreiðsla íssins árið 2013 var til dæmis furðu mikil eftir afhroðið 2012. En hvað um það. Æstustu hafísnördar eru strax farnir að horfa til sumarsins 2017 og geta varla beðið.

- - -

Heimildir mínar eru héðan og þaðan. Myndirnar sem fylgja eru að grunni til fengnar frá:

National Snow and Ice Data Center: http://nsidc.org/arcticseaicenews/

University of Bremen: http://www.iup.uni-bremen.de:8084/amsr2/

Af hafísbræðslumálum á Norður-Íshafinu

Um miðjan maí, þegar ég tók síðast stöðuna á ísnum á Norður-Íshafinu, þá velti ég upp þeim möguleika að minni hafís yrði þar nú í lok sumars en áður hefur sést á vorum dögum. Þetta var ekki sagt að ástæðulausu enda var hafísútbreiðslan síðastliðið vor, eftir hlýjan vetur, sú lægsta sem sést hefur og munaði talsverðu. Árið 2016 hafði því talsvert forskot á fyrri metár þegar kom að upphafi sjálfrar sumarbráðnunarinnar í Norður-Íshafinu. Til að grípa til samlíkingar þá var ástandið eitthvað svipað því að keppandi í 100 metra hlaupi fengi að starta nokkrum metrum framar en keppinautarnir. En þetta forskot fór þó fyrir lítið því segja má að bræðslusumrinu 2016 hafi hlekkst illa á í byrjun enda var forskotið orðið að engu um miðjan júní. Veðurfarslegar skýringar á þessu lélega starti var lægðargangur með óhagstæðum vindáttum og skýjahula sem hindraði sólbráð. Bræðslusumarið 2016 fékk því vindinn í fangið og sá vart til sólar til að byrja með. En sumarið 2016 náði sér loksins á strik þarna í norðri og síðan þá hefur bráðnun hafíssins haldið vel í við skæðustu keppinautana. Þetta má sjá á línuritinu yfir útbreiðsluþróun hafíssins þar sem árið 2016 er borið saman þau ár sem hafa náð lægstu útbreiðslu í lok sumars og þar er sumarið 2012 í sérflokki eins og sjá má á þessu Japans-ættaða línuriti.

Framhaldið er stór spurning eins og venjulega. Hefur sumarið 2016 það sem til þarf til að slá út metárið 2012 í lágmarkútbreiðslu? Á hafískortunum hér að neðan frá Bremen-háskóla eru þessu tvö ár borin saman í útbreiðslu og þéttleika á sömu dagsetningunni 19. júlí. Dreifing íssins er greinilega mismunandi milli þessara ára. Lægðargangurinn hefur vissulega haldið áfram í sumar en eftir því sem á líður þá skilar slíkur lægðarangur af sér tættari ísbreiðu sem verður sífellt viðkvæmari, þótt sjálf útbreiðslan dragist hægar saman. Gulgræni liturinn sýnir einmitt hversu gisin ísbreiðan er nú í sumar á stórum svæðum allt upp að sjálfum norðurpólnum, miðað við sumarið 2012. Þegar þarna var komið við sögu sumarið 2012, átti þó sjálf ofurlægðin eftir að herja á svæðið en sú lægð gerði eiginlega út af við þann hluta íssins sem lá norður af Alaska og Austur-Síberíu.

Til frekari glöggvunar kemur svo í lokin, önnur ísmynd í eðlilegri litum sem sýnir einnig stöðuna þann 19. júlí sl. en sjálfur hef ég bætt inn mörkum ísbreiðunnar í lok metsumarsins 2012. Greinilega þarf mikið að hverfa á næstu vikum ef eitthvað álíka á að gerast nú í ár.

Miðað við hvað ísinn er tættur og gisinn á stórum svæðum þá gætum við mögulega endað með tvískipta eða skellótta ísbreiðu í lok sumars, sem væri sérstakt. Freistandi finnst mér reyndar að segja að í ljósi bágs ástands ísbreiðunnar almennt, þá gæti bræðslusumarið 2016 mögulega átt óviðjafnanlegan endasprett og skapað ný viðmið þegar upp verður staðið, jafnvel opið hafssvæði á sjálfum Norðurpólnum, sem mér er stundum hugleikið.

Linkur á ýmis línurit og hafískort: https://sites.google.com/site/arcticseaicegraphs/

Allt til reiðu fyrir sumabræðsluna miklu í Norður-Íshafinu

Sumarið er framundan á norðurslóðum með tilheyrandi bráðnun á ísbreiðunni. Við vitum ekki hvernig það mun nákvæmlega ganga fyrir sig en miðað við hvernig liðinn vetur hefur verið þá er alveg óhætt að gæla við þann möguleika að minni hafís verði þar í lok sumars en áður hefur sést á vorum dögum. Allt mun það þó ráðast af veðuraðstæðum næstu mánuði þannig að best er að fullyrða sem minnst.

Það sem skiptir hins vegar máli nú er að nýliðinn vetur var óvenju hlýr þarna upp frá sem þýðir að hafísinn náði ekki að þykkna eins mikið og hann gerir venjulega yfir vetrartímann. Sjálf útbreiðsla hafíssins hefur einnig verið með allra lægsta móti í allan vetur og í samræmi við það var árlegt vetrarhámark hafíssins það lægsta sem mælst hefur. Vorið hefur líka farið snemma af stað og allt sem bendir til þess að útbreiðslan nú um stundir sé sú lægsta miðað við sama tíma hin fyrri ár - allavega síðan 1979 er farið var að mæla með nákvæmum hætti með gervitunglum. Að vísu hefur eitthvað bilunarvesen í gervihnattarbúnaði verið að hrjá eftirlitsaðila, aðallega Bandaríska, en það sem virkar bendir þó allt til óvenju lítillar útbreiðslu hafíssins nú í upphafi bræðsluvertíðar. Þetta má til dæmis sjá á þessu línuriti sem byggir á gögnum frá JAXA-stofnuninni japönsku. Rauða línan stendur, eins og sjá má, fyrir það sem liðið er af árinu 2016. Gula línan er árið 2012 þegar sumarbráðnunin sló öll fyrri met.

Til frekari glöggvunar er auðvitað bráðnauðsynlegt að líta á hafískort og hér koma því tvö samanburðarkort frá NSIDC. Kortið til vinstri sýnir útbreiðslu og þéttleika íssins þann 12. maí 2012 sem var einmitt vorið fyrir metbráðnunarsumarið mikla það ár. Til hægri er svo staðan þann 12. maí, árið 2016.

Í fljótu bragði er kannski enginn ógurlegur munur á þessum kortum. Norður-Íshafið er auðvitað þakið ís á þeim báðum en þarna eru þó atriði sem skipta máli. Á 2016-kortinu er til dæmis ísinn að mestu horfinn á Beringshafi milli Alaska og Síberíu og ísinn orðinn lélegur inn af Beringssundinu sjálfu. Merkilegt er svo hið myndarlega íslausa svæði norður af nyrstu ströndum Kanada við Beaufort-haf en það bendir til þess að ísinn sé kominn á hreyfingu og farinn að brotna upp mun fyrr en venjulega sem gæti skipt máli fyrir framhaldið.

Þetta íslausa svæði við Beaufort-haf er þó ekki endilega tilkomið vegna hlýinda þar undanfarið heldur frekar vegna mjög staðfastrar hæðar sem ríkti þar nálægt, mestallan aprílmánuð. Vindar umhverfis hæðina náðu sem sagt að koma ísnum af stað, og viðhalda réttsælis snúningi á stórum hluta ísbreiðunnar. Um leið stuðluðu vindar að færslu íssins að sundinu milli Svalbarða og Grænlands þar sem mikið af sleppur út úr prísundinni svipað og sjá má á myndinni hér að neðan sem sýnir hreyfingu íssins einn dæmigerðan dag seint í apríl.

Þetta mikla uppbrot og tilfærsla á hafísnum má greinilega sjá á gervitunglamyndum. Svona mikið opið haf þarna norður af Kanada og Alaska er óvenjulegt þetta snemma árs en tilfærsla íssins á þessum slóðum er annars vel þekkt fyrirbæri, nema hvað að á veturna frjósa allar vakir næstum jafnóðum. Þessi opnun gerist þó á viðkvæmum tíma núna, ofaná allt annað. Myndin hér er að neðan er frá NASA og sýnir hið íslausa haf við Beaufort-haf en Ísland er þarna með til að sýna stærðarhlutföll.

Svo er bara að sjá til hvert framhaldið verður. Lágmarksmetið frá 2012 gæti alveg verið í hættu í lok sumars miðað við aðstæður nú. Það þykir vænlegt til ísbráðnunar að sólin skíni sem mest á þessum slóðum á meðan hún er sem hæst á lofti. Hlýtt loft úr suðri þarf svo að hafa góðan aðgang að Norður-Íshafinu til að hjálpa til við bráðnunina. Reyndar er einmitt hlýtt loft á ferðinni þessa dagana eins og svo oft í vetur. Síðasta myndin er kort sem sýnir áætluð hlýindi miðað við meðallag, þann 13. maí. Ef þannig hlýindagusur halda áfram í sumar er útlitið ekki bjart fyrir hafísinn.

 

Orustuflugvélin í Grænlandsjökli

Fyrir nokkru sá ég þessa skopteikningu í netheimum þar sem komið er inn á áhugaverða sögu bandarískrar orustuflugvélar á stríðsárunum sem þurfti að nauðlenda á Grænlandsjökli þar sem hún átti eftir að hverfa í jökulinn uns hún fannst aftur áratugum síðar. Skopið í myndinni felst í að benda á það sem mörgum kann að þykja ankannalegt að á sama tíma og Grænlandsjökull er sagður vera að bráðna vegna hnattrænnar hlýnunar, þá skuli flugvél sem lendir á jöklinum og skilin þar eftir, geta grafist niður ein 268 fet í jöklinum. "Damn this Global Warming!!" eins og pirraður gröfumaðurinn, segir í myndatexta.

Misskilningurinn og það sem í raun er skoplegt við þessa mynd er þó að í henni endurspeglast viss fáfræði í grundvallaratriðum jöklafræða. Það er þó kannski ekki endilega við teiknarann að sakast. Skopmyndir eru auðvitað meira upp á grínið frekar en raunveruleikann. Það er þó ekki víst að allir þeir sem kunna að meta húmorinn, átti sig á vitleysunni og telja myndina ágætis innlegg sem gagnrýni á meinta hnattræna hlýnun af mannavöldum.

Málið með jökla er að allt sem skilið er eftir á hábungu þeirra, grefst niður með tímanum, jafnvel þótt jökullinn fari minnkandi. Á efri hluta jökla er safnsvæði þeirra og þar hleðst hvert snjólagið ofan á annað með hverjum vetri. Jökullinn hækkar þó ekkert endilega og getur jafnvel lækkað en það fer eftir hversu mikið bráðnar á móti á leysingarsvæðunum sem liggja nær jökuljaðrinum og er þá talað um jákvæðan eða neikvæðan jöklabúskap. Flugvélin sem þarna lenti á sínum tíma ofan á hábungu Grænlandsjökuls gat því ekki annað en grafist niður og borist áfram með jöklinum sem skríður undan eigin fargi og hefði birst að löngum tíma liðnum á leysingarsvæðinu einhversstaðar í skriðjökli, illa kramin auðvitað. En það átti reyndar ekki við um þessa flugvél. Henni var nefnilega bjargað og flogið á ný!

Saga flugvélarinnar, sem hlotið hefur nafnið Glacier Girl og er að gerðinni Lockheed P-38 Lightning, er annars sú að árið 1942 var ákveðið að ferja mikinn fjölda Bandarískra stríðsflugvéla til Bretlands og var það liður í innrásarplönum bandamanna í Frakkland á þeim tíma (sem átti eftir að frestast um tvö ár). Alls voru 920 flugvélar sendar yfir hafið í þessari aðgerð og lá leiðin yfir Grænland og með viðkomu á Reykjavíkurflugvelli að sjálfsögðu. Ekki voru allar af hinum smærri vélum gerðar til slíks ferðalags en það þótt nokkuð gott að alls skiluðu sér 882 flugvélar á leiðarenda. Mestu afföllin voru reyndar um miðjan júlí '42 þegar alls átta flugvélar, sem flugu saman í hóp, þurftu að nauðlenda á Grænlandsjökli vegna eldsneytisskorts eftir að hafa snúið við vegna veðurs áður en þær náðu til Reykjavíkur. Í hópnum voru sex P-38 vélar og þar á meðal vélin sem fjallað er um hér. Auk þeirra voru tvær stærri B-17 vélar sem margir kannast við undir viðurnefninu Fljúgandi virki (Flying Fortress) en þær voru betur búnar siglingatækjum og fóru því fyrir fluginu. Öllum flugmönnum var að lokum bjargað eftir mikinn barning á jöklinum.

Eftir því sem leið frá stríðslokum fór áhugi manna á gömlum flugvélum frá stríðsárunum að aukast enda eftirspurnin meiri en framboðið. Þá var smám saman farið að huga að vélunum átta sem nauðlent höfðu og skildar voru eftir á Grænlandsjökli sumarið 1942. Fyrstu leitartilraunir voru gerðar árið 1977 en það var ekki fyrr en árið 1988 sem vísbendingar um flugvélarnar fundust með aðstoð íssjár og reyndust vélarnar liggja dýpra í jöklinum en menn höfðu áætlað og auk þess um tveimur kílómetrum frá upphaflegum lendingarstað enda jökullinn á stöðugri hreyfingu. Árið 1990 var gerður út leiðangur og boruð hola niður að því sem fundist hafði og reyndist það vera önnur B-17 vélanna en hún reyndist þegar til kom of illa farin til að reyna að ná henni upp.

Tveimur sumrum seinna, árið 1992 eða 50 árum eftir nauðlendinguna, var gerð önnur tilraun og þá komu menn niður á nokkuð heillega P-38 vélina á 268 feta dýpi (82 metra) og skemmst frá því að segja að vélinni var náð upp með því að flytja hana upp í bútum og flutt þannig til Bandaríkjanna þar sem vélin var gerð upp og komið í flughæft ástand með miklum glans. Til að auka veg flugvélarinnar enn meir var árið 2007 gerð tilraun til að fljúga henni þá leið til Bretlands sem upphaflega var áætluð árið 1942. Það gekk þó ekki betur en svo að vélin þurfti að nauðlenda á flugvelli á Labradorskaga vegna vélarbilunar og ferðinni að lokum aflýst. Samkvæmt heimildum er henni haldið í flughæfu ástandi og treður gjarnan upp á flugsýningum í Bandaríkjunum við góðan fögnuð viðstaddra.

Þegar til kom varðveitti jökullinn flugvélina sem aldrei náði leiðarenda. Hinar flugvélarnar sjö sem einnig lentu á jöklinum halda væntanlega áfram að grafast dýpra niður í Grænlandsjökul og leifar þeirra munu skila sér úr jöklinum í fyllingu tímans, alveg óháð því hvernig Grænlandsjökull mun spjara sig í hlýnandi heimi, hversu skoplegt sem það nú er.

Uppgerða orustuflugvélin Lockheed P-38 Lightning "Glacier Girl" á flugi.

- - -

Heimildir og ljósmyndir:
http://www.damninteresting.com/exhuming-the-glacier-girl
https://en.wikipedia.org/wiki/Glacier_Girl

 

Hvernig kemur Esjan undan vetri? Myndasyrpa

Esjan kemur misjafnlega undan vetri milli ára rétt eins og stjórnmálamenn. Mánudaginn 4. apríl skartaði fjallið sínu fegursta og sólargeislarnir gerðu sitt til að vinna á snjósköflum liðins vetrar. Þetta var líka kjörinn dagur til að taka hina árlegu samanburðarmynd af Esjunni fyrstu vikuna í apríl. Fyrsta myndin var tekin í aprílbyrjun 2006 og eru myndirnar því orðnar 11 talsins og koma þær allar hér á eftir í öfugri tímaröð, ásamt upplýsingum hvort og þá hvenær allur snjór hefur horfið úr Esjuhlíðum. Það má sjá greinilegan mun á milli ára. Til dæmis var Esjan alhvít um þetta leyti í fyrra í kuldalegri tíð en öllu minni var snjórinn árið 2010 enda hvarf snjórinn óvenju snemma það sumar.

Undanfarin þrjú sumur hefur Esjan ekki náð að hreinsa af sér alla snjóskafla frá borginni séð og var reyndar nokkuð fjarri því í fyrra. Það út af fyrir sig minnkar líkurnar á að Esjan nái að verða alveg snjólaus í ár því undir snjóalögum þessa vetrar lúra enn skaflar sem sem urðu eftir síðasta sumar. Núverandi skaflar eru auk þess sæmilega massífir að sjá þannig að nú reynir á sumarið ef allur snjór á að hverfa fyrir næsta vetur. En þá eru það myndirnar.

 

Vetrarhitamósaík

Veturinn sem nú er að baki var ekkert sérlega hlýr í borginni og reyndar bara frekar kaldur miðað við flesta vetur þessarar aldar. Þó var það þannig að almennilegar frosthörkur gerðu lítið vart við sig, að minnsta kosti hér í Reykjavík og vegna skorts á hlýindaköflum að auki var þetta frekar flatneskjulegur vetur í hitafari miðað við það sem oft gerist. Þetta má sjá mósaíkmyndinni sem byggð er á eigin skráningum og sýnir hitafar yfir vetrarmánuðina nóvember-mars í Reykjavík allt aftur til ársins 1989. Myndin er einfölduð þannig að í stað stakra daga er meðalhitinn tekinn saman nokkra daga í senn. Að venju miða ég við dæmigerðan hita yfir daginn en tölurnar lengst til hægri er hinsvegar reiknaðar út frá opinberum mánaðarhitatölum Veðurstofunnar. Ég veit að almennt telst nóvember ekki til vetrarmánaða en finnst þó sjálfum betra að hafa hann með.

Í heildina þá sést ágætlega hvernig veturnir fóru að verða hlýrri upp úr aldamótum með áberandi fleiri hlýindaköflum um hávetur og að sama skapi færri kuldaköstum. Veturinn 2002-2003 er afgerandi hlýjastur (3,2 stig) en kaldast var veturinn 1994-1995 (-1,0 stig). Síðustu tveir vetur eru frekar svipaðir upp á hitafar að gera en greinilegt er að hlýindaköflum um hávetur hefur fækkað miðað við það sem var fyrir nokkrum árum. Við fengum þó ágætan vikuskammt af hlýindum núna í mars sem gerði alveg út af við snjó og klaka í borginni.
Best finnst mér að segja sem minnst um hvort hlýindi síðustu ára séu að baki. Þau hlýindi voru óvenjuleg hvað sem öðru líður og því ekkert óeðlilegt að það kólni eitthvað hér hjá okkur. Það er þó dálítið sérstakt að við höfum alveg farið á mis við þau miklu hlýindi sem einmitt hafa einkennt norðurhluta jarðar þennan vetur. En það getur alltaf breyst.

- - - -
Það má annars velta sér upp úr tíðarfarinu og bera saman við fyrri ár á ýmsan hátt. Í næstu færslu verður það einnig gert. Þar er um að ræða einn fastasta árlega fastalið þessarar síðu. Föstustu lesendur vita kannski hvað átt er við.

 

Heimsmet í hafísleysi

Nú er sá tími ársins sem hafísinn í norðurhöfum ætti að vera í sínu árlega hámarki og því tilvalið að skella í smá stöðuyfirlit. Áður en komið er að sjálfum hafísnum er þó ágætt að kíkja á hitafarið sem hefur lengst af í vetur einkennst af talsverðum hlýindum yfir Norður-Íshafinu eins og sjá má á kortinu sem sýnir frávik frá meðalhita síðustu 90 daga. Þrátt fyrir rauða litinn er samt hörkufrost þarna uppfrá. Munurinn er þó sá að hörkufrostið er öllu mildara en venjulega og Norður-Íshafið er eftir sem áður algerlega hulið hafís. Vegna "hlýindanna" ætti ísinn hinsvegar að þykkna eitthvað minna þennan vetur sem gæti haft sitt að segja þegar kemur að sumarbráðnuninni.

Útbreiðslu íssins um þessar mundir má sjá hér á kortinu. Það sem helst einkennir stöðuna núna er mjög lítill ís umhverfis Svalbarða og norður af Barentshafi en þar spila inn í hin miklu hlýindi sem verið hafa á norðurslóðum í vetur. Reyndar hefur ísinn varla náð að norðurströndum Svalbarða í vetur sem er eiginlega mjög spes. Ísinn hefur einnig haldið sig víðsfjarri Íslandsströndum í vetur. Vindáttir í Grænlandssundi hafa verið okkur hagstæðar en almennt er þó ekki mikill liðssafnaður af hafís til staðar til að herja á okkur og liðsauka ekki að vænta miðað við vígstöðuna norðar. Hinsvegar vill svo til að hafísinn hefur náð sæmilegri útbreiðslu miðað við meðallag á svæðum sem eru fjærst Norðurpólnum. Þar á ég við hafssvæðin vestur af Nýfundnalandi og einnig alveg hinumegin, við Okhotskhaf sem liggur á milli Kamtsjatkaskaga og Japanseyja, en það er reyndar sá staður á norðurhveli sem kaldastur hefur verið í vetur, miðað við meðallag. Ástandið á sjálfu Norður-Ísahafinu skiptir þó mestu máli þegar bræðsluvertíðin að sumarlagi hefst enda mun flestallt annað bráðna fljótt örugglega fyrri part sumars.

Samanlagt hefur útbreiðsla hafíssins á Norðurhveli verið með minnsta móti allt frá áramótum og stundum sú lægsta miðað við síðustu 10 ár, eins og sést á línuritinu frá NSIDC. Brúna línan stendur fyrir árið 2016 en meðalútbreiðsla áranna 1981-2010 er sýnd með grárri línu. Lægsta hámarksútbreiðsla sem mælt hefur var reyndar í fyrra en það er ekki alveg útséð með hámarkið í ár þegar þetta er skrifað. Enn er þó möguleiki að hámarkið verði lægra í ár. Það er þó tæpt vegna norðanátta við Svalbarða þessa dagana en þær hafa reyndar verið sjaldgæfar í vetur.

Reyndar eru til ýmsir mælikvarðar í sambandi við hafísinn og það mætti lengja þessa bloggfærslu með því að tala um þykktarmælingar og flatarmálsmælingar sem reyndar segja svipaða sögu og útbreiðslan. Það má þó nefna eitt met sem klárlega var sett í vetur en það var í febrúar þegar samanlagt flatarmál hafíssins á suður- og norðurhveli mældist það minnsta frá upphafi nákvæmra gervitunglamælinga 1979. Slíkt met er eiginlega bara hægt að setja í febrúar þegar hásumar er á suðurhveli og hafísinn þar er minnstur. Að þessu sinni fór það svo að sumarísinn á suðurhveli var með minna móti eftir nokkurra ára hlé og þegar það fór saman við óvenjulitla febrúarútbreiðslu á norðurhveli var metinu náð. Það má kannski kalla þetta "heimsmet í hafísleysi" en ég viðurkenni að það er heldur mikil æsifréttamennska að setja það í fyrirsögn. Línuritið er hluti af stærra línuriti af síðunni Cryosphere Today og nær þar alveg aftur til 1979, sem breytir þó ekki metinu.

Myndir og heimildir:
http://www.esrl.noaa.gov/psd/map/images/rnl/sfctmpmer_90b.rnl.html
http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/
http://nsidc.org/arcticseaicenews/

 

Svakalega hlýtt yfir jörðinni í febrúar

Ég minntist eitthvað á það í lok janúar að fróðlegt yrði að sjá hvernig gervitunglamælingar á hita jarðar myndu bregðast við El-Nino ástandinu í Kyrrahafinu. Nú eru tölur fyrir febrúarmánuð komnar í hús og niðurstaðan er skýr: Stórt stökk upp á við og svo mikið reyndar að enginn mánuður, frá upphafi gervitunglamælinga árið 1979, mælist með meira frávik frá meðalhita. Þetta má sjá á línuritinu sem sýnir þróun hitans í neðri hluta lofthjúps en samkvæmt gervitunglamælingum UAH (University of Alabama in Huntsville) mældist febrúar 0,83°C yfir meðallagi. UAH er annar tveggja aðila sem framkvæmir svona gervitunglamælingar. Hinir aðilarnir koma frá Kaliforníu og skammstafast í daglegu tali RSS (Remote Sensing System). Þeir hafa einnig birt sínar febrúartölur og er þær reyndar enn hærri eða +0,97°C.

Fram að þessu höfðu hlýindi fyrri hluta árs 1998 borið höfuð og herðar yfir aðrar uppsveiflur og gnæft yfir allt annað eins og illsigranlegur hraundrangi sem minnir útlitslega á þann sem finna má í Öxnadal. Nú er hins vegar kominn annar toppur, enn hærri. Spurning er síðan hvort toppnum sé náð í ljósi þess að það var aprílmánuður sem toppaði árið 1998. Það er þó vel mögulegt að toppnum sé náð núna en óvenjumikil hlýindi á norðurslóðum eiga sinn þátt að hlýindum að þessu sinni og hefur hafísinn einmitt fengið að kenna á því. Sumir binda þó vonir við komandi La Nina ástand sem óhjákvæmilega tekur við næsta vetur og ljóst að hitaferillinn skilar sér þá aftur niður – jafnvel niður fyrir núllið.

Nú er það svo að vantrúarmönnum um hlýnun jarðar af mannavöldum, hefur verið tíðrætt um að ekkert hafi hlýnað á jörðinni í einhver 18 ár. Sú fullyrðing hefur einmitt verið rökstudd útfrá niðurstöðum gervitunglaathugana á vegum UAH og RSS sem ber nokkuð vel saman nú um stundir. Það eru einmitt 18 ár síðan síðasta stóra uppsveifla var í hitagögnum þessara aðila og eins og nú kom sú mikla uppsveifla í kjölfar mjög öflugs El Nino ástands í Kyrrahafinu. Hitatoppurinn núna kemur því ekki á óvart. Það má segja að fastlega hafi verið búist honum enda búið að vera öflugt El Nino ástand undanfarið og vitað að hiti í neðri hluta lofthjúps er mjög næmur fyrir þessum El Nino/LaNina sveiflum í Kyrrahafinu. 18 ára pásunni í þessum gagnaröðum er allavega lokið, hvað sem síðar verður.

Um áreiðanlega gervitunglagagna umfram hefðbundnar mælingar á jörðu niðri má alltaf deila enda er eitthvað gert af því. Þær gagnaraðir sem byggja á mælingum á jörðu niðri sýna heldur meiri hlýnun eftir 1998 og samkvæmt þeim var árið 2015 afgerandi hlýjasta árið. Gervitungl mæla ekki hitann við yfirborð jarðar en leggja í stað þess áherslu hitann í 1 til 8 km hæð. Þetta er því alls ekki sama loftið sem er verið að mæla. Báðar aðferðirnar segja þó sína sögu en eiga vissulega báðar við sín vandamál að stríða, þurfa leiðréttinga við og eru sífellt í endurskoðun. UAH gagnaröðin sem nú er í notkun heitir t.d. Version 6,0 beta5. Það má koma fram að umsjónarmenn hennar eru þekktir sem vel volgir efasemdamenn um hlýnun jarðar af mannavöldum og eru því í mismiklum metum eftir því hver dæmir. Síðasta stóra endurskoðunin kom fram í fyrra og er ennþá í prufukeyrslu. Í þeirri endurskoðun var hiti síðustu ára lækkaður dálítið þannig að hlýnunin eftir 1998 varð nánast engin. UAH gagnaröðin varð þar með líkari RSS gagnaröðinni sem einmitt sýndi litla eða enga hlýnun eftir 1998. Teikn eru þó á lofti um að RSS-menn séu að uppfæra sína gagnaröð í átt til meiri hlýnunar eftir 1998 og þá meira í áttina að athugunum á jörðu niðri. Þeir sem taka saman gögn um þróun hita yfirborðs jarðar hafa einnig gengið í gegnum sínar endurskoðanir og þá gjarnan í átt til meiri hlýnunar, eins og tilfellið var á síðasta ári (t.d. NASA-Giss, NOAA og HadCrud). Sjálfsagt hafa menn sínar ástæður fyrir þessum endurskoðunum. Í tilfelli gervitunglamælinga eru menn til dæmis að glíma við misgömul og misáreiðanleg gervitungl í þessum nákvæmisvísindum (sbr. greinargerð frá Roy Spencer hjá UAH: Version 6.0 of the UAH Temperature Dataset Released og þessi tilkynning frá RSS: Release of RSS V4.0 TMT and TTT Air Temperature Data)

En flækjum þetta ekki meira. Hlýjasti mánuður í sögu gervitunglamælinga er nýliðinn febrúar – og úr því að þeir hjá UAH segja það þá hlýtur það að vera rétt. Niðurstöður athugana á jörðu niðri liggja fyrir síðar í mánuðinum.

Best að enda þetta á myndinni hér að neðan frá honum Bob Tisdale þar sem borin er saman hitaþróun jarðar frá 1979 til janúar 2016 samkvæmt athugunum gervitungla og yfirborðsmælinga. (Ath. hér er febrúar 2016 ekki kominn inn)

Þyngdarbylgjur og stórir framtíðaratburðir

Fréttir af hinum dularfullu þyngdarbylgjum hafa verið nokkuð áberandi í kjölfar þess að vísindamönnum tókst í fyrsta skipti að greina slík fyrirbæri með þar til gerðum hátæknibúnaði og staðfesta þar með kenningar Einsteins um tilvist þeirra. Best er að segja sem minnst sjálfur hvers konar fyrirbæri þessar þyngdarbylgjur eru. Það er þó ljóst að þær myndast þegar tvö massamikil fyrirbæri að snúast um hvort annað eða sameinast þannig að gárur myndast á þyngdarsviðinu og þar með einnig á tímarúmið. Áhrif þyngdarbylgja sem skella á okkur eru samt varla nokkur, nema hvað tíminn ætti ýmist að hraða eða hægja á sér rétt á meðan bylgjurnar ganga yfir, en þó alveg án þess þó að við tökum eftir því.

Upphaflegi atburðurinn sem olli umræddum þyngdarbylgjum eru ekkert nýskeður. Þar var líklegast um að ræða tvö svarthol sem snúist hafa um hvort annað þar til þau sameinuðust en sá lokasamruni framkallaði einmitt mesta útsláttinn á þyngdarsviðinu. Þetta mun hafa gerst víðsfjarri í okkar eigin Vetrarbraut fyrir um 1.300 milljörðum ára, sem er nálægt einum tíunda af aldri alheimsins. Til samanburðar má líka hafa í huga að aldur sólkerfisins og jarðarinnar er um 4.600 milljarðar ára. Samruni svartholana er örugglega hin merkilegasti atburður en þó sennilega nokkuð hversdagslegur á alheimsvísu. Svartholin hafa væntanlega bæði orðið til þegar mjög massamiklar sólstjörnur féllu saman í fyrndinni. Okkar sól mun á sama hátt einnig falla saman í fjarlægri framtíð en hún er þó ekki nógu stór til að mynda svarthol. Hún dugar þó í þéttan hvítan dverg sem getur orðið afar langlífur, svo fremi að hann verði ekki einhverju svartholinu að bráð á ævi sinni.

Öllu stærri atburðir í framtíðinni
Næstum allt sem við sjáum með góðu móti á stjörnuhimninum tilheyrir okkar stjörnuþoku – Vetrarbrautinni, eða því sem upp á ensku er kallað "the Milky Way". Vetrarbrautin er í raun okkar heimur og inniheldur nokkur hundruð milljarða sólstjarna sem snúast allar um eina miðju og það tekur sinn tíma. Umferðartími sólar er til dæmis um 240 milljón ár. Það sem heldur öllu saman í Vetrarbrautinni og allt snýst um, er gríðarstórt svarthol sem staðsett er í miðjunni og heldur öllu kerfinu saman, svipað og sólin gerir í okkar sólkerfi í smærri skala. Sama gildir líka um þær ótal stjörnuþokur sem til eru af ýmsum gerðum í hinum ofurstóra alheimi - þær innihalda líka risasvarthol, eftir því sem best er vitað.

Okkar stjörnuþoka á nágranna sem er Andromeda. Hún er heldur stærri en Vetrarbrautin en þó í sama stærðarflokki og í miðju hennar er einnig svarthol. Mjög stórt svarthol, auðvitað. Þvermál Vetrarbrautarinnar er um 180 þúsund ljósár en þvermál Andromedu er um 220 þúsund ljósár. Fjarlægðin á milli þeirra er um 2.500 þúsund ljósár (2,5 milljón) sem þýðir að fjarlægðin til Andromedu er rúmlega fjórtánfalt þvermál Vetrarbrautarinnar. Málið er hinsvegar að bilið milli þessara tveggja stjörnuþoka er stöðugt að minnka. Andromeda er sem sagt á leið til okkar á hraða sem nemur 110 kílómetrum á sekúndu og það stefnir í árekstur!

Við getum þó verið róleg. Árekstur Vetrarbrautarinnar og Andromedu mun ekki eiga sér stað á meðan við lifum því það verður ekki fyrr en eftir 3.750 milljón ár sem talið er að Andromeda verði komin upp að Vetrarbrautinni. Hér má aftur rifja upp að sólkerfið okkar um 4.600 milljón ára. Áreksturinn verður þó ekkert sérlega snöggur og það fyrsta sem gerist er að stjörnuþokurnar tvær fara eiginlega í gegnum hvor aðra á milljónum ára og fjarlægast svo á ný. Við þetta riðlast algerlega öll uppbygging í báðum stjörnuþokunum þannig að sólstjörnurnar fara allar meira og minna á tvist og bast. En þetta er bara byrjunin, því þegar stjörnuþokurnar hafa náð áttum eftir fyrsta stefnumótið fara þær aftur að dragast hvor að annarri uns þær ná endanlega að rugla saman reitum og gjörvallur stjörnuskarinn fer að snúast um miðju sem samanstendur að tveimur risasvartholum sem snarsnúast hvort um annað, nokkur þúsund milljónum ára eftir fyrsta stefnumótið.

Ekki er talin hætta á að sólin og sólkerfið verði fyrir nokkru hnjaski af þessum völdum enda óralangt á milli sólstjarna. Hitt er þó verra fyrir Jörðina að eftir 5000 milljón ár, meðan á sameiningarferli Andromedu og Vetrarbrautarinnar stendur, verður Sólin stödd á því þroskaskeiði að hún fer að þenjast út. 

Jörðin er þá fyrir allnokkru orðin algerlega líflaus pláneta og svipuð og Venus er nú, en lífvænlegur hluti sólkerfisins hefur flust til ytri pláneta sólkerfisins eða fylgitungla þeirra. Það er alveg öruggt að Merkúr og Venus verða gleyptir og bræddir upp af Sólinni þegar hún hefur þanist út.Mjög líklegt þykir að Jörðin hljóti sömu örlög og mögulega einnig Mars þegar Sólin hefur náð sinni hámarksstærð sem rauður risi eftir svona 8000 milljón ár. Eftir það snarfellur hún saman aftur og endar sem hvítur dvergur, helmingi massaminni en hún er í dag og jafnvel minni en Jörðin okkar. Smám saman kólnar svo þessi hvíti dvergur og breytist í svartan kaldan dverg á óralöngum tíma.

En aftur að sameiningu Vetrarbrautarinnar og Andromedu. Svartholin gríðarstóru sem tilheyrðu hvorri stjörnuþoku verða æ nærgöngulli hvort við annað í sínum óða hringdansi og svo fer að lokum að þau fallast í faðma og sameinast í eitt ennþá stærra risasvarthol. Sameiningin er þá fullkomnuð. Ómögulegt að vita hvort eitthvað meiriháttar sjónarspil verður þessu samfara, enda eru svarthol ekki mikið fyrir að láta bera á sér, enda eru þau líka svarthol. Þyngdarbylgjurnar sem verða til við þennan lokasamruma er hins vegar annað mál. Maður getur rétt ímyndað sér að þær verði á allt öðrum skala en þyngdarbylgjur þær sem menn voru að mæla nú á dögunum, með hárfínustu nákvæmni. Þær þyngdarbylgjur urðu til vegna sameiningar tveggja vesælla svarthola fyrrum sólstjarna sem varla er orðum á gerandi miðað við þau ógnarstóru svarthol sem munu sameinast þegar Vetrarbrautin og Andromeda rugla saman reitum. Kannski munu einhverjar viti bornar verur í fjarlægri framtíð ná að mæla eitthvað af þeim og taka saman um það lærðar skýrslur.

Fyrirhugaðan árekstur og sameiningu Vetrarbrautarinnar og Andromedu má sjá hér í lifandi mynd:

 

Meðal heimilda má nefna athyglisverðu síðu af Wikipediunni þar sem farið er yfir það helsta sem mun gerast í heiminum í langri framtíð:

https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_far_future