Gengið eftir vegg Hadríanusar á Englandi

Þegar Rómverska heimsveldið var í sem mestum blóma snemma á 2. öld náði veldi þeirra meðal annars til stórs hluta Bretlandseyja. Framan af gilti það sama þar og víðar að útmörk, eða landamæri ríkisins, voru ekki alltaf í föstum skorðum vegna sífelldra tilrauna Rómverja til aukinna landvinninga eða utanaðkomandi árása óvina. Þetta breyttist hinsvegar í valdatíð Hadríanus keisara árin 117-137 því með valdatíð sinni vildi hann treysta sem mest innviði ríkisins og auka stöðugleika þess með varanlegri landamærum. Einn liður í þessum áherslum var að reisa myndarlegan landamæravegg á Bretlandseyjum lítið eitt sunnan við núverandi mörk Englands og Skotlands. Meðfram veggnum voru settar öflugar varðstöðvar og fjölmennar herbúðir til að halda í skefjum keltneskum þjóðflokkunum í norðri, nánar tiltekið Piktum, sem þá byggðu Skotland. Veggurinn hélt vel og markaði útmörk ríkisins á þessum stað allt þar til halla fór undan fæti og Rómverjar hófu að yfirgefa svæðið árið 410. Undantekning var þó þegar Antóníus, næsti eftirmaður Hadríanusar, ákvað að halda lengra í norður og hóf að reisa nýjan vegg álíka norðarlega og Glasgow er í dag. Það var hinsvegar feigðarflan og hörfuðu Rómverjar fljótlega aftur að fyrri landamærum við rammgerðan vegg Hadríanusar.

Veggur Hadríanusar stendur að hluta til enn í dag þótt hvergi sé hann í upprunalega ástandi. Heillegastur er hann á miðhlutanum þar sem hann liggur um strjálbýl heiðarsvæði en hann er hinsvegar alveg horfinn á þéttbýlli láglendissvæðum við báða enda, þar sem eru borgirnar Newcastle í austri og Carlisle í vestri. Veggurinn var víðast hvar um 2-3 metra breiður og eitthvað meira á hæðina þannig að óhemjumikið grót þurfti í mannvirkið. Útveggirnir voru úr tilhöggnu grjóti sem auðvitað var tilvalið að endurnýta í seinni tíma mannvirki í gegnum aldirnar, svo sem kastala, kirkjur og klaustur. Það var í raun ekki fyrr en um miðja síðustu öld að talað var um að varðveita það sem eftir var af veggnum mikla og fyrir 20 árum var hann settur á heimsminjaskrá UNESCO sem eitt heillegasta landamæramannvirki frá dögum hins forna Rómaveldis.

Svo maður beini sögunni að manni sjálfum þá hef ég lengi en þó óljóst vitað um tilvist þessa veggs. Einhverntíma síðasta vetur vorum við hjónin að skoða kort af Bretlandseyjum af Google Maps og beindist þá athyglin að vegg Hadríanusar. Þá kviknaði sú hugmynd hvort ekki væri tilvalið að ganga meðfram veggnum eða þar sem hann hafði legið. Reyndar var það ákveðið á staðnum með báðum greiddum atkvæðum án þess að vita hvort það væri hentugt eða yfirleitt gert. Nánari eftirgrennslan leiddi þó í ljós að töluvert er um að gengið sé eftir þessari leið. Sumir fara þá í nokkura daga gönguferð stranda á milli á meðan aðrir láta sér nægja dagsferðir eða heimsóknir að áhugaverðustu stöðunum. Leiðin, sem Bretarnir kalla Hadrian's Wall Path, hefur öll verið merkt svo enginn þurfi að villast að óþörfu um enskar sveitir á svæðum þar sem engin ummerki um vegginn eru lengur til staðar.

Sunnudaginn 21. júlí vorum við síðan mætt til Newcastle og hófum gönguna skammt þar fyrir vestan. Við tók 5 daga ganga eftir Hadrian's Wall Path allt vestur til Carlisle. Dagleiðirnar voru 13-24 kílómetrar, samtals um 80 kílómetrar, en þá slepptum við reyndar bláendunum til sitthvorar strandar. Á gönguleiðinni var ýmislegt áhugavert að sjá fyrir utan leyfarnar af veggnum. Gangan um enskar sveitir var hin athyglisverðasta þótt veðurlagið væri upp og ofan þar sem skiptust á skin og skúrir. Enskar kindur eru mjög gæfar og hlaupa ekki undan á harðaspretti eins og þær íslensku. Stundum gekk maður líka innan um nautgripi sem voru sem betur fer einnig að spakara taginu. Heiðarnar norður af veggnum er mjög strjálbýlar enda njóta þær einhverskonar friðunar varðandi næturbirtu svo hægt sé að nýta kvöldhimininn til stjörnuskoðunar. Greinilegt var að flugherinn nýtir einnig svæðið sem æfingasvæði enda mátti stundum heyra drunur miklar þegar herþotur rufu hljóðmúrinn. Það sem eftir var af gamla múrnum hans Hadríanusar stóð það þó allt af sér.

Ljósmyndirnar sem fylgja eru teknar úr gönguferðinni.

Við upphaf göngu í góðu veðri skammt vestur af Newcastle. Steinveggurinn sem þarna sést er hefðbundinn enskur sveitaveggur frá seinni tíð.

Skjótt skipast veður í lofti. Blogghöfundur stendur þarna hundblautur undir lok fyrsta göngudags þegar komið var að fyrsta búti af vegg Hadríanusar.

Enskar kindur að spóka sig við rústir rómverskrar varðstöðvar.

Eitt af þekktari kennileitum gönguleiðarinnar er Sycamore Gap. Tréð þarna er vinsælt myndefni enda mun það hafa komið við sögu í vinsælli kvikmynd um Robin Hood og var kosið tré ársins í Bretlandi árið 2016.

Eitt fjölmargra upplýsingaskilta á leiðinni. Myndin á skiltinu sýnir hvernig veggurinn stóð á brún klettaveggs sem þarna liggur um sveitir og er um leið náttúrulegur þröskuldur innrásarherja. Myndin stækkast með ásmellingu ef einhver vill rýna í smáa letrið.

Stór hluti göngunnar lá annars um enskar sveitir þar sem engan fornan vegg er að finna lengur. Ótal hliðum þurfti að ljúka upp á leiðinni og á sumum þeirra mátti finna gagnlegar upplýsingar og viðvaranir. Gangan í heildina var því ágætis kynning á landbúnaðarháttum heimamanna auk þess að gefa innsýn í hina sögulegu fortíð. Ferðin gekk mjög vel þrátt fyrir misjafnt veður og dýrin í sveitinni voru hin spökustu þótt vissara var að fara með gát þegar tortryggnir nautgripir urðu á vegi manns.

Að lokum er það svo stemningsmynd frá Carlisle þar sem ganga okkar endaði. Kvöldsólin var ekki af verri endanum í þessum vinalega bæ.

 

Hafísstaðan á miðju sumri

Sumarið er í hámarki á norðurslóðum og hafísinn bráðnar samkvæmt því. Í hafísyfirliti mínu fyrir mánuði nefndi ég að hafísbráðnunin hefði ekki farið neitt óvenjulega hratt af stað í upphafi sumars, allavega ekki miðað við það sem ég sá fyrir mér að gæti gerst eftir einn hlýjasta vetur á norðurslóðum sem mælst hefur og um leið eitt minnsta ísmagn á Norður-Íshafinu sem mælst hefur. Fram til þessa hefur sumarið þó ekki verið neinn eftirbátur annarra mikilla bræðslusumra, samanber línuritið ættuðu frá bandarísku snjó- og ísmiðstöðinni (NSIDC). Dökkblái ferillinn stendur fyrir árið 2017 og til viðmiðunar eru 10 árin þar á undan. Gráa línan er meðaltal áranna 1980-2010 sem sýnir vel hversu mikið ísinn hefur hörfað að sumarlagi miðað við það sem áður var.

Eins og sést á dökkbláu 2017-línunni þá útbreiðsla íssins með allra minnsta móti en þó örlítið meiri en hún var metbræðslusumarið 2012 á sama tíma þann 20. júlí. Árið 2011 er reyndar þarna í tímabundinni forystu en átti eftir að missa hana þegar stórir atburðir fóru að gerast í ágústbyrjun 2012 sem skilaði hina mikla lágmarksútbreiðslumeti í september það ár. Annars er þetta nokkuð þétt flækja af línum. Heldur greiðist þó úr henni þegar líður að hinu árlegu haustlágmarki enda skiptir lokahlutinn í bráðnunartímabilinu miklu máli eins og gjarnan gerist í kappleikjum. Þá er bara spurning hvað gerist með 2017. Á sumarið 2017 endasprett inni eða fær það krampa?

Kortin hér að neðan sýna útbreiðslu og þéttleika íssins á sömu dagsetningu sumarið 2012 og 2017. Auk þess teiknaði ég inn lágmarksútbreiðslu íssins á 2012-kortið til vinstri en þá dróst ísbreiðan meira saman en dæmi er um.

Nokkur munur er á útbreiðslunni milli þessara tveggja sumra. Til dæmis var þarna ennþá landfastur ís norður af Alaska og Austur-Síberíu sumarið 2012 og styttra einnig frá okkur í hafísinn austur af Grænlandi. Hinsvegar er meiri ís núna við Baffinsland, Svalbarða og við miðhluta Síberíustranda. Það sem gæti þó skipt máli upp á framhaldið er að það sem eftir er af ísnum núna er nokkuð hvítt yfirlitum sem þýðir að ísinn núna er nokkuð þéttur - ekki síst á jaðarsvæðum. Stór svæði á 2012-kortinu er hins vegar farin að blána talsvert enda átti ísbreiðan þarna eftir að dragast saman um ríflegan helming áður en lágmarkinu var náð. 2017-kortið ber hinsvegar með sér að ísinn sé nokkuð þéttur og víðfeðm hafíssvæði ekki í bráðri útrýmingarhættu.

Í fyrri hafíspistli nefndi ég að hinn hlýi vetur gæti hafa framkallað meiri snjókomu í norðri en venjulega sem gæti haft sitt að segja varðandi það hversu tiltölulega hægt bráðnunin fór af stað nú í vor. Mikill snjór á ísnum tefur fyrir bráðnun og snjór á aðliggjandi landssvæðum veldur kælingu í heildina. Súluritið hér að neðan fann ég á netinu en veit þó ekki alveg uppruna þess. Samkvæmt því þá var snjóhula í júnímánuði nokkuð meiri en verið hefur hin síðari ár, en reyndar þó "bara" í meðallagi fyrir tímabilið í heild. Árið 2017 sker sig greinilega úr hvað þetta varðar miðað við síðustu ár þótt snjóhulan sé þó mikill eftirbátur þess sem tíðkaðist á fyrri hluta tímabilsins.

Hvernig bræðslusumarið 2017 mun plumma sig að lokum mun koma í ljós á næstu vikum. Sennilega þarf eitthvað róttækt að gerast ef lágmarkið í ár á að verða eitthvað í líkingu við metlágmarkið 2012. Eftir sem áður er ísinn núna mjög þunnur þótt hann sé þéttur. Þykktar og rúmmálsmælingar benda einmitt til þess. Sjáum til hvað gerist og að venju boða ég aftur stöðuuppfærslu eftir mánuð. Það má líka taka fram að þetta eru allt saman áhugamannspælingar í mér en sjálfsagt er að benda á mánaðarlegt yfirlit Bandarísku snjó- og ísmiðstöðvarinnar eins og ég kalla hana. Sjá: National Snow and Ice Data Center, NSIDC

Staðan á bræðslumálum á norðurslóðum

Hafísbráðnun sumarsins er nú komin í fullan gang á Norður-Íshafinu og mun halda áfram fram í september þegar hinu árlega lágmarki í hafísútbreiðslu verður náð. Þegar ég "hitaði upp" fyrir bræðslusumarið fyrir mánuði þá gældi ég við þann möguleika að það yrði minni hafís þarna í norðri en áður hefur sést á vorum dögum. Einnig boðaði ég stöðuuppfærslu að mánuði liðnum sem er akkúrat það sem kemur hér.

Og hver er svo staðan? Er eitthvað óviðjafnanlegt í uppsiglingu? Eiginlega er ég ekki alveg eins viss um það og fyrir mánuði. Þrátt fyrir vísbendingar um þynnri og veiklulegri hafís en áður hefur sést, eftir mjög svo hlýjan vetur, þá hefur bráðnunin ekki farið neitt óvenjulega hratt af stað þótt vissulega sé fullur gangur á henni. Svo virðist sem hlýindunum í vetur hafi fylgt töluverð snjókoma á norðurslóðum sem dýrmætur tími hefur farið í að vinna á sem hefur sitt að segja upp á framhaldið. Nokkuð sólríkt hefur verið á Íshafinu en jafnframt án verulegra hlýinda úr suðri. Á línuriti frá bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni, NSIDC, má bera saman stöðuna við fyrri ár að eigin vali og hér eru það síðustu 10 ár sem eru til samanburðar. Sjálfur hef ég fiktað í litum og bætt við upplýsingum.

Dökkblái ferillin stendur fyrir 2017 og er útbreiðslan þann 20. júní mjög nálægt því sem hún var á sama tíma árin 2010, 2011, 2012 og 2016 þótt það sjáist ekki vel í kösinni. Öll önnur ár frá upphafi gervitunglamælinga 1979 eru ofar eða mun ofar. 2016 hefur nánast misst forystuna í minnstu hafísútbreiðslu á þessum tímapunkti eftir að hafa verið afgerandi lægst vikurnar á undan. Árið 2012, sem er núverandi handhafi sjálfs lágmarksmetsins mikla, er þarna komið í baráttuna eftir nokkuð víðfeðma vetrarútbreiðslu. Minni eigin spá, sem ég gerði fyrir mánuði, er þarna bætt við í ljósbláum lit og er sá ferill ögn neðar en raunveruleikinn segir til um núna þótt ekki muni mjög miklu. Raunar er nægur tími til að elta spána uppi ef aðstæður leyfa.

Til að skoða stöðuna nánar þá koma hér, eins og í síðasta yfirliti, tvö kort sem sýna dreifingu íssins og áætlaða þykkt, sem skiptir ekki litlu máli. Til vinstri er kort frá 18. júní 2016 og samskonar kort fyrir sama dag núna í ár, 2017.

Gulgræni liturinn á 2016-kortinu er til vitnis um rúmlega 3ja metra þykkan ís á allstóru svæði sem varla er að finna á 2017-kortinu hægra megin, og ætti að gefa árinu í ár nokkuð forskot að þessu leyti þótt ísinn núna sé almennt nokkuð þéttur og fastur fyrir þar sem hann er enn er til staðar. Sjá má þó að ísinn er farin að hörfa verulega undan ströndum Síberíu og opin svæði farin að myndast þar. Óvenju opið svæði er einnig núna inn af Beringssundi milli Alaska og Síberíu. Aftur á móti er meiri ís við Svalbarða og almennt norður af Atlantshafi enda hafði mikill ís leitað þangað í vetur. Spurning er hversu mikið hafísbreiðan á eftir að dragast saman á miðhluta Norður-Íshafsins en mestallur ís á jaðarsvæðum svo sem á Hudson-flóa og umhverfis Baffinsland á eftir að bráðna í sumar samkvæmt venju. Spurning er þó hvort norðvesturleiðin um Ameríku eigi eftir að opnast eins og stundum hefur gerst, en norðausturleiðin norður fyrir Rússland ætti þó að verða nokkuð greið þegar á líður.

Framhaldið ræðst svo auðvitað af veðrinu - og talandi um það þá gerist það núna eftir nokkuð hægviðrasama og bjarta tíð að stóreflis lægð er að koma sér fyrir nálægt norðurpólnum. Lægðir á þessum slóðum geta ýmist tafið fyrir bráðnun eða gert mikinn usla á ísbreiðunni. Með lægðum eykst skýjahula sem hindrar bráðnun á bjartasta tíma ársins. En sumarlægðum fylgir einnig rigning ef nógu hlýtt loft fylgir en staðsetningin núna er reyndar þannig að hlýtt loft frá suðlægari svæðum berst yfir Íshafið og herjar á ísinn. Ekki skiptir síður máli að stóraukin hreyfing kemst á ísbreiðuna með tilheyrandi öldugangi ef opin hafssvæði hafa myndast. Á kortinu hér má sjá hina miklu hringhreyfingu á ísnum vegna lægðarinnar sem spáð er að muni ríkja þarna og gera sitt í allnokkra daga að minnsta kosti, í samvinnu við hæðarsvæði nálægt norðurströndum Kanada. Þetta er staða sem ekki er hliðholl ísnum og veitir ekki af ef sumarið ætlar að vera með í botnbaráttunni.

Já það verður fróðlegt að fylgjast með þessu hafi maður áhuga á hafísmálum á annað borð og þá þakkar maður fyrir allar þær upplýsingar sem í boði eru á veraldarvefnum. Sjálfsagt er svo að taka stöðuna aftur eftir mánuð.

- - -

Kortin eru fengin héðan: https://www7320.nrlssc.navy.mil/hycomARC/arctic.html
Línurit og fróðleikur frá NSIDC: http://nsidc.org/arcticseaicenews/

Hitað upp fyrir bræðslusumarið (óviðjafnanlega?)

Sumarið er framundan á norðurslóðum með tilheyrandi bráðnun á ísbreiðunni. Miðað við hvernig liðinn vetur hefur verið þá finnst mér alveg óhætt að gæla við þann möguleika að minni hafís verði þar í lok sumars en áður hefur sést á vorum dögum. Það sem helst skiptir máli er að nýliðinn vetur var óvenju hlýr þarna upp frá sem þýðir að hafísinn náði ekki að þykkna eins mikið og hann gerir venjulega yfir vetrartímann. Í samræmi við það þá hefur útbreiðsla hafíssins verið með allra minnsta móti í allan vetur. Staðan í fyrravor gaf reyndar einnig vissar væntingar um að sumarið 2016 gæti orðið einstakt bræðslusumar. Lágmarksútbreiðslan í fyrra setti þegar til kom engin met en var þó í 2.-3. sæti ásamt árinu 2007 og ógnaði ekki lágmarksmetinu frá árinu 2012. Nú er hinsvegar spurning hvað gerist. Er komið að nýju metári og munum við sjá íslausan Norðurpól á 90°N? Áður en lengra er haldið kemur hér línurit yfir hafísútbreiðslu, frá Bandarísku snjó og hafísmiðstöðinni með smá tilfærslum frá mér.

Á línuritinu sést hvernig útbreiðsla íssins á norðurslóðum er þessa dagana miðað við 10 árin á undan ásamt meðalútbreiðslu áranna 1981-2010. Dökkblái ferillinn stendur fyrir árið 2017. Útbreiðslan núna er með minna móti samkvæmt þessu en þó ekki einstök. 2016 ferillinn var afgerandi lægstur í maí og hélt þeirri forystu fram í júní þegar draga tók úr bráðnuninni. Árið 2012 er táknað með grænni brotalínu og kemur vel fram hversu afgerandi lágmarkmetið frá því ári er, þrátt fyrir að vetrarútbreiðslan hafi þá verið talsverð. Sjálfur hef ég svo bætt við myndina blárri línu sem er mín tillaga eða spádómur um það hvernig málin gætu þróast í sumar. Sjálfsagt nokkuð glannalegt því greinilega er ég að tala um mestu bráðnun, eða lægsta lágmarki, sem sést hefur á vorum dögum, og ég leyfi mér það enda er ég bara heimilislegur áhugamaður á þessu sviði.

En sjáum nú til, eitthvað gæti gæti ég haft fyrir mér í þessu. Það er ekki bara hlýr vetur sem spilar inn í því dreifing íssins skiptir líka máli. Til að skoða þykktardreifingu íssins eru kortin frá Bandaríska sjóhernum afar skýr og góð, og vonandi eitthvað að marka þau. Hér að neðan ber ég saman tvö slík kort, annarsvegar frá maí 2017 og hinsvegar maí 2016.

Á kortinu frá því í fyrra sést stór rauðgul skella með allt að 4ra metra þykkum ís á hafsvæði norður af Kanada og Alaska. Enga slíka þykkt er hinsvegar að finna á kortinu í nú ár nema mjóa rönd norður af Kanadísku heimskautaeyjunum og Grænlandi. Ísinn núna er einnig mjög þunnur norður af Síberíu eins og fjólublái liturinn er til vitnis um. Hinsvegar er meiri og þykkari ís að finna nú í ár við Svalbarða og þar um kring. Þetta skiptir allt máli upp á framhaldið og er til vitnis um að ísinn hefur í vetur verið að leita í áttina að Atlantshafinu þar sem hann mætir hlýrri sjó. Aukin útbreiðsla þar er því alls ekkert heilbrigðismerki enda á ísinn við Svalbarða ekki afturkvæmt í ísmassann í norðri. Talsvert streymi af sæmilega þykkum ís virðist líka vera suður með Grænlandi og þar bíður hans heldur ekkert annað en að bráðna í sumar.

Það sem gerist á næstu vikum og mánuðum er að ísinn mun að venju hörfa nokkuð örugglega þarna í Norður-Íshafinu. Opið haf er þegar farið að éta sig inn um þunnan ís frá Beringssundi milli Alaska og Síberíu og stutt er í opnanir á svæðum norður af Síberíu. Ísinn á Hudson-flóa mun hverfa að venju sem og allur ísinn kringum Baffinsland og vestur af Grænlandi. Hvernig staðan verður svo í september í ár mun koma í ljós. Á kortunum hér að neðan eru borin saman septemberlágmörk ársins 2016 og metársins 2012 sem var raunar alveg einstakt bræðslusumar. Ég veit það ekki. Kannski er fullsnemmt að vera að spá nýju meti, en sjáum til. Ætli maður taki ekki stöðuna aftur eftir mánuð.

- - -

Þykktarkortin eru fengin héðan: https://www7320.nrlssc.navy.mil/hycomARC/arctic.html
Línurit og fróðleikur frá NSIDC: http://nsidc.org/arcticseaicenews/

 

Herðubreiðareldar?

Öðru hvoru erum við áminnt um möguleg eldgos í hinum og þessum eldstöðvum en allur gangur er þó á því hvort eitthvað gerist. Aðdragandi eldgosa er afar mislangur og fer það eftir eldstöðvum. Hekla gýs nánast fyrirvaralaust á meðan aðrar eldstöðvar þurfa vinna í sínum málum árum eða áratugum saman áður en það brestur á með gosi. Biðin eftir gosi í Kötlu virðist engan enda ætla að taka og þótt hún hafi lengi verið talin einn líklegasti kandídatinn fyrir næsta gos þá skjótast sífellt aðrar eldstöðvar fram fyrir með sprækum gosum. Í takt við það þá hefur talsverður óstöðugleiki verið á litlu svæði rétt við Herðubreið undanfarna daga og náði hrinan vissu hámarki nú í morgun 18. mars með skjálfta upp á nálægt þremur á Righter.

Við vitum auðvitað ekkert hvort þessir skjálftar þarna við Herðubreið þýði að gos sé yfirvofandi á næstunni eða ekki. Raunar hafa verið skjálftar á þessum slóðum árum saman með mislöngum hléum. Sennilega má tengja þetta við mikla smáskjálftavirkni sem hófst við Upptyppingar lítið eitt austar fyrir nálægt 20 árum. Sú virkni átti eftir að færast að Álftanesdyngju og aftur til baka en virðist nú hafa fundið sér góðan afmarkaðan stað rétt suðaustan við Herðubreið. Svona virkni þykir vera til merkis um að einhver kvika sé á ferðinni þarna í undirheimunum en hafi ekki fundið sér leið til yfirborðs. Fyrirstaða virðist vera til staðar í jarðskorpunni á um 3-4 kílómetra dýpi en flestallir skjálftarnir eiga stað þar fyrir neðan og niður á allt að 10 km dýpi.

Eins og jarðfræðingar benda stundum á, þá nær bara takmarkaður hluti kviku til yfirborðs yfirleitt, en megnið af kvikunni storknar undir yfirborði án nokkurra frekari atburða. Það gæti vissulega átt við þarna við Herðubreið. En ef við erum áhugasöm fyrir sakleysislegu hálendisgosi, jafnvel túristagosi, þá gæti þetta alveg verið staðurinn. Líklegast er að um dyngjugos yrði að ræða og þá myndi myndast svokölluð dyngja eins og algengt er á þessum slóðum. Slík gos einkennast af hægu þunnu hraunrennsli á afmörkuðum stað (kannski þó sprungugos í upphafi) og getur staðið langtímum saman samanber gosið endalausa á Hawaii. Þetta væri því ekki kröftugt sprungugos eins og það sem kom upp í Holuhrauni en kvikan þar var ættuð úr kvikuþró hinnar miklu megineldstöðvar Bárðarbungu. Tengsl gætu þó verið þarna á milli, t.d vegna gliðnunar sem átti sér stað vegna Bárðarbungu. Undir Herðubreið er hinsvegar engin kvikuþró. Kvikan sem þar er undir kemur fersk beint úr iðrum jarðar án þess að hafa þróast í kvikuhólfi. Lengd gossins fer þá eftir því hversu gott jafnvægi er til staðar í því sem berst djúpt að neðan og upp til yfirborðs.

Annars borgar sig að segja sem minnst um óorðna atburði sem ekki er einu sinni víst að séu yfirvofandi. Hitt er þó víst að þarna mun gjósa að lokum. Kvika mun halda áfram að leita upp þarna vegna nálægðar við heita reitinn og landið mun halda áfram að gliðna vegna flekahreyfinga. Þar sem þetta tvennt fer saman verða óhjákvæmilega eldgos öðru hvoru því kvikan mun alltaf finna sér leið að lokum um þær sprungur og veikleika sem gliðnunin skapar. Meðfylgjandi myndir eru skjáskot af vef Veðurstofunnar.

Þunnildislegur hafís í Norðurhöfum

Miðað við hversu hlýtt hefur verið í vetur á norðurslóðum, má velta fyrir sér hvort komið sé að tímamótum og hvort nýr áfangi sé framundan í hnignandi hafísbreiðunni í Norður-Íshafinu. Sennilega er þó ekki tímabært að skapa einhverjar væntingar eða örvæntingar í þessum málum, en nú sem aldrei fyrr, finnst mér full ástæða til að fylgjast vel með afkomu hafíssins þegar sumarbráðnunin hefst.

Ég ætla að byrja hér á samsettri mynd frá hafísdeild Dönsku Veðurstofunnar sem sýnir hvernig hitinn norðan 80°N hefur verið (rauð lína) miðað við meðalhita (græn lína) allt aftur til ársbyrjunar 2016. Frostmarkið er sýnt sem blá lína og eins og sést þá skríður hitinn þar rétt yfir um sumarið en annars er kvarðinn til vinstri í Kelvin. Í allan vetur hefur hitinn á svæðinu verið hátt yfir meðallaginu og var það reyndar lengst af í fyrravetur einnig. Topparnir í vetur hafa hinsvegar verið afgerandi nema reyndar smá kuldakast fyrir nokkrum dögum þegar fimbulfrostið fór niður í það vera bara venjulegt á þessum slóðum.

Þegar frostið er ekki meira en þetta, gerist það náttúrulega að þykknun hafíssins verður minni en venjulega yfir vetrartímann og þess er farið gæta í mælingum og í tölvuútreikningum sem áætla þykkt íssins. Sjálfsagt spilar fleira en lofthitinn inn í. Með hlýjum lægðum úr suðri berst líka hlýr og saltur sjór norður í íshafið.

Kortin hér að neðan sýna þykkt íssins og eru unnin útfrá tölvulíkönum, sem við gerum ráð fyrir að séu ekki mjög fjarri sanni. Kvarðinn lengst til hægri er í metrum. Bæði kortin gilda 2. mars, 2016 er til vinstri en 2017 til hægri og eru þau frá Bandaríska sjóhernum.

Breytingin milli ára er nokkuð greinileg. Samkvæmt 2017-kortinu hægra megin er nú mun minna af ís sem er yfir 3 metrum á þykkt. Slíkan ís hefur venjulega verið að finna í Beaufort-hafi norður af Kanada og Alaska en sá þykki ís beið reyndar mikið afhroð síðasta sumar. Ísinn er einnig mjög þunnur norður af Beringssundi milli Alaska og Síberíu. Ekki er ástandið betra inn af Barentshafinu þar sem margar hlýjar lægðir hafa gert usla í vetur. Þungamiðja ísbreiðunnar er hinsvegar að þessu sinni norður af Grænlandi og Svalbarða og þaðan er stutt í Fram-sundið þar sem ísinn lekur í gegn samkvæmt venju og berst síðan suður með austur-Grænlandi. Ekki er þó mikið um hafís hér við land núna. Allt lítur þetta frekar illa út fyrir hafísinn, hvað sem okkur finnst um það.

Það má líka taka annað samanburðarár. Hér að neðan eru borin saman með sama hætti árin 2012 og 2017. Myndin til vinstri sýnir, sem sagt, ástand íssins í marsbyrjun 2012, en sumarið þar á eftir er frægt fyrir mestu bráðnun sem orðið hefur á ísnum yfir sumartímann og skilaði af sér lágmarksmeti í útbreiðslu sem stendur óhaggað enn. Miðað við ástandið í dag er varla hægt að segja annað en að það lágmarksmet geti farið að vara sig í sumar. Segi ekki meir í bili.

- - -

Reyndar eitt til viðbótar, kl 15:30: Línuritið hér að neðan, sem unnið er úr nýuppfærðum gögnum frá Piomas, sýnir stöðuna á rúmmáli íssins miðað við síðustu ár. Rauða línan sýnir að árið 2017 er þarna vel undir öðrum árum sem eru til viðmiðunar og hefur verið þannig það sem af er ári. Ef sama neikvæða frávikið helst næstu mánuði má velta fyrir sér hversu mikið verður yfirleitt eftir af ísnum í lok september. En best að hafa alla fyrirvara þar á. Ýmislegt gæti gerst í millitíðinni

 

Sérkennilegur hraunfoss á Hawaii

Öðru hvoru fáum við stuttar fréttir af hinu lífseiga dyngjugosi sem staðið hefur frá árinu 1983 á austustu eyju Hawaii-eyjaklasans sem oftast er nefnd Big Island. Þetta er lang-eldvirkasta eyjan á Hawaii og um leið yngsta eyjan í klasanum. Þar er einnig að finna hina stóru elddyngju Mauna Loa þar sem allt er með kyrrum kjörum nú. Allt frá því gosið hófst hefur þunnfljótandi helluhraunið aðallega lekið í rólegheitum suðaustur til sjávar frá gígnum Puu Oo sem tilheyrir Kilauea eldstöðinni. Á öllum þessum árum hafa myndarlegar hraunbreiður breitt úr sér í hlíðunum niður að sjónum og hafa fjölmörg hús, vegir og önnur mannvirki orðið undir í þeirri baráttu.

Hraunrennslið hefur annars verið með ýmsum tilbrigðum og sjálfsagt ekki alltaf mjög tilkomumikið. Það á ekki við nú eins og einhverjir hafa kannski séð í fréttum. Undanfarnar vikur hefur nefnilega mjög óvenjuleg hraunbuna streymt beint út úr hraunveggnum við ströndina og fallið rauðglóandi ofan í sjóinn með tilheyrandi gassagangi. Þetta er auðvitað alveg bráðskemmtilegt sjónarspil fyrir túrista sem geta fylgst með frá bátum í hæfilegri fjarlægð. Fara þarf þó að öllu með gát því hraunveggurinn er óstöðugur og aðeins nokkrir dagar síðan stórt stykki féll úr klettunum og niður í sjó. Myndin hér að neðan er frá Hawaiian Volcano Observatory.

Öllu tilkomumeira er auðvitað að sjá lifandi myndir af þessu sjónaspili með því að kíkja á  myndskeiðið sem kemur hér á eftir:

Eins og með önnur fyrirbæri tengd eldgosum þá er ómögulegt að segja til um hversu lengi þessi hraunfoss á eftir að lifa. Hraunrennslið á það til að skipta um farveg og þá ekki endilega í átt til sjávar. Síðla árs 2014 bar svo við að hraunrennslið fann sér nýja leið um sprungukerfi talsverða vegalengd til norðausturs og ógnaði þá þorpi í um 20 km fjarlægð frá upptökum. Ég fylgdist spenntur með og skrifaði tvær bloggfærslur um málið: Hraun ógnar byggð á Hawaii og Hraunfoss við sorpflokkunarstöð. Mun betur fór en óttast var og slapp byggðin að mestu. Sorpflokkunarstöðin meira að segja líka. Árið 2013 skrifaði ég svo um lífseigan óbrynnishólma þar sem síðasti ábúandinn í húsaþyrpingu þurfti að yfirgefa heimili sitt eftir að hafa sloppið furðu vel fram að því.

Svona rétt á meðan allt er með kyrrum kjörum hér á okkar eldfjallaeyju þá getur verið áhugavert að fylgjast með framvindu mála þarna á Hawaii. Eldfjallamiðstöð eyjaskeggja er á þessari slóð: https://hvo.wr.usgs.gov/ En hver veit annars nema eitthvað sé alveg að fara að gerast hér hjá okkur? Ýmislegt að sagt vera á boðstólnum.

Áleiðis Til Heklu með Albert Engström sumarið 1911

Erlendir túristar eru ekkert nútímafyrirbæri hér á landi enda hefur Ísland löngum þótt vera dularfullt og spennandi land í augum þeirra útlendinga sem á annað borð hafa vitað að það sé til. Svíinn Albert Engström var einn hinna ævintýragjörnu Íslandsvina en sumarið 1911 heimsótti hann landið ásamt félaga sínum, Thorild Wulff, jurtafræðingi og landkönnuði og var lokatakmark ferðarinnar að ganga á sjálfa Heklu sem frá fornu fari var helst þekkt í augum útlendinga fyrir að vera inngangur að sjálfu helvíti. Albert Engström var frá Lönneberga í Smálöndum og hefur því verið sveitungi nafna míns, sem við höfum kennt við Kattholt. Engström var annars sæmilega þekktur í Svíþjóð sem útgefandi grínblaðs og var sjálfur hinn ágætasti skopmyndateiknari og gamansagnahöfundur.

Að leiðangri loknum tók hann saman ferðasöguna frá Íslandi og gaf út í vinsælli bók í sínu heimalandi og kallaði ritið: Til Häclefjäll, en titillinn var í aðra röndina létt tilvísun í að fara til helvítis. Bókin átti eftir að móta sýn Svía á Íslandi lengi á eftir og þó frekar á jákvæðan hátt heldur en hitt enda var Engström yfirleitt dolfallin yfir fegurð hinnar hrjúfu og skrítnu náttúru landsins. Árið 1943 kom bókin út í Íslenskri þýðingu Ársæls Árnasonar og hét auðvitað bara TIL HEKLU og prýddi forsíðan teiknaðri sjálfsmynd höfundar. Sjálfsagt hefur bókin gert það ágætt hér eins og í Svíþjóð, þó ég viti það ekki með vissu. Hitt veit ég að eintak af bókinni hefur lengi verið til í fjölskyldu minni enda er það merkt Hannesi Guðlaugssyni, fósturafa föður míns. Sjálfur lét ég þó ekki verða að því að kynna mér innihald hennar fyrr en núna fyrir stuttu og óhætt að segja að það voru góð kynni. Að vísu er bókin farin að láta á sjá og hangir bókstaflega saman á einum bláþræði.

Af ferð þeirra Engström og Wulff er annars að segja að þeir lögðu frá landi í Svíþjóð með millilandaskipinu Emmy 16. júlí 1911. Komu þeir fyrst hér að landi á Siglufirði og upplifðu þar ekta síldarstemningu, eða öllu heldur síldaræði eins og það kom þeim fyrir sjónir. Þaðan var siglt inn Eyjafjörðinn og kusu félagarnir að hoppa frá borði við Hjalteyri og fara þaðan á hestbaki til Akureyrar. Ferðuðust þeir svo til Mývatns og könnuðu meðal annars hverasvæðin við Námaskarð. Áfram var siglt vestur fyrir land með viðkomu á Ísafirði og Stykkishólmi. Loks var stigið á land í Reykjavík og hafinn undirbúningur að leiðangrinum mikla austur um sveitir og að Heklu. Sænski konsúllin var þeim innan handar og sá þeim fyrir hestum og tveimur leiðsögumönnum sem áttu að fylgja þeim um þetta erfiða land. Það kom sér þó vel að talsverðar samgöngubætur höfðu átt sér stað vegna konungskomunnar fjórum árum fyrr og á Þingvöllum var hægt að fá hótelgistingu í sjálfri Valhöll. Helst voru það breskir ferðalangar af fínna taginu sem mest bar á. Frá Þingvöllum var haldið að Laugarvatni og með Konungsveginum áfram að Geysi þar sem heimafólk var þegar farið að hafa það gott út úr túristabransanum. Þeir Engström og Wulff voru við öllu búnir og höfðu tekið með sér 50 kíló af sápu til að framkalla gos og tókst það með ágætum með hjálp kunnugra.

Við Laugarvatn og Geysi kynntust þeir ensku ferðafólki af fínna taginu sem einmitt var að koma úr Heklureisu. Gangan á Heklu hjá þeim ensku hafði að vísu mistekist og ástæðan sögð sú að konurnar í hópnum hefðu guggnað í miðjum hlíðum eldfjallsins og hreinlega ekki nennt þessu príli þegar til kom, karlmönnunum í hópnum til lítillar ánægju. Ágætlega fór þó á með öllum þessum ferðalöngum við Geysi. Thorild Wulff var vel búinn ljósmynda- og kvikmyndatólum og kemur fram í bókinni að hann hafi þarna fyrstur manna kvikmyndað Geysisgos. Ýmislegt fleira skemmtilegt var kvikmyndað eins og lýst er bókinni:

„ … um sólseturbil tók Wulff kvikmynd af öllum hópnum, okkur og Englendingunum, þeysandi eftir reiðgötunum fyrir neðan hverina, ég í broddi fylkingar og kvenfólkið hið næsta mér – auðvitað mál – með blaktandi blæjur, örar og yndislegar, og veslings mennirnir í humátt á eftir, sem urðu að hætta við að ganga á Heklu vegna þess að þeir höfðu bundist svo brothættu glingri.“

Þetta innskot í textanum "– auðvitað mál –" er væntanlega skírskotun í kunnuglegt vandamál sem enn í dag plagar margan ferðalanginn á Íslandi, nefnilega takmörkuð eða léleg salernisaðstaða. Gefum bókarhöfundi aftur orðið:

"Ég vorkenni kvenfólkinu sem þarna er. Milli gistihússins og Geysis er lítið, en mjög mikilvægt skýli – hvers vegna einmitt þarna á alfaraleið? Hurð var þar engin og dyrnar snéru út að hverunum. Þetta er skýrt dæmi um tómlæti Íslendinga og framtaksleysi, slóðaskapinn gagnvart útlendingum, sem þeir vilja fúslega að heimsæki sig, þó að þeir kæri sig kollótta um öll þægindi handa þeim. Hugsið ykkur t.d. hvað Þjóðverjum yrði úr gistihúsinu því arna!"

Áfram var haldið og stefnan tekin á Gullfoss og þaðan á Hekluslóðir. Einn Englendinganna, Mr. Lawson, ákvað að slást í för með Svíunum enda kvenmannslaus í þessari reisu og ætlaði ekki að láta draum sinn um að standa á Heklutindi fara forgörðum. Svíarnir tóku þessum nýja ferðafélaga reyndar ekki mjög fagnandi í fyrstu en hann átti þó eftir að skreyta ferðalagið með ýmsum dyntum sínum. Mr. Lawson var ákaflega enskur í öllum háttum og sérstakur í augum Svíanna (sérstaklega þó skopmyndateiknarans Alberts Engström) en stóð þó nær nútímanum að því leyti að hann var með spánýja, handhæga Kodak-myndavél og átti það til að smella af í gríð og erg án þess að kunna undirstöðuatriði ljósmyndunar svo sem að stilla ljósop og fókus.

Það var ekki beinlínis greið og auðveld leið sem beið félaganna áleiðis að Heklu þessa sumardaga árið 1911 þótt veðrið hafi leikið við þá. Um framhald ferðarinnar og glímuna við Heklu mun ég fjalla um í seinni hluta þessarar frásagnar sem ég stefni á að birta um næstu helgi – hafi heimurinn ekki farist í millitíðinni.

25 fjölmennustu ríki jarðar

Mannfjöldi jarðar telur nú 7,5 milljarða og fólki fjölgar enn. Í meðfylgjandi töflu má sjá hvaða 25 þjóðir eru fjölmennastar nú í byrjun árs 2017. Til að sýna hvernig þróunin hefur verið hin síðustu ár eru árin 1998, 2004 og 2011 höfð til samanburðar en þannig sést ágætlega hvaða þjóðum fjölgar mest og hverjar að dragast aftur úr. Til þæginda er ég með litaskiptingu eftir heimsálfum. Allra fjölmennustu þjóðirnar sitja fastar í sínum sætum enda ber þar meira á milli. Það mun þó eitthvað breytast á næstu áratugum og þess ekki langt að bíða að Indverjar taki forystuna af Kínverjum. Talað um að það gæti jafnvel gerst árið 2022. Almennt er staðan sú að hinum ríku og þróuðu þjóðum fjölgar lítið eða ekkert á meðan fátækustu þjóðunum fjölgar mest. Þannig fjölgar sífellt Afríkuþjóðum á þessum lista og ef flóttamannastraumar verða ekki þeim mun meiri er hætt við að einhver af gömlu Evrópustórveldunum falli af listanum í næstu útgáfu myndarinnar sem kannski verður birt að 6-7 árum liðnum.

- - - -

Tölurnar í þessari töflu fyrir árin 2010 og 2017 eru fengnar af netinu. Þær nýjustu eru af vefsíðunni worldometers. Tölur fyrir 1998 og 2004 voru hinsvegar reiknaðar á sínum tíma út frá gögnum í Almanaki Háskóla Íslands.

 

Allskonar hitasveiflur

Allt stefnir í að 2016 verði hlýjasta árið á jörðinni frá upphafi beinna mælinga. Stór ástæða þessara hlýinda er mjög öflugt El Nino ástand á Kyrrahafinu sem náði hámarki síðasta vetur en vissulega leggjast hlýindin samfara því ofaná almenna hlýnun jarðar vegna aukinna gróðurhúsaáhrifa af mannavöldum sem sér ekki fyrir endann á. Hvernig sem það fer allt saman þá er ekkert launungarmál að hitasveiflur hafa einkennt sögu jarðar frá upphafi en sú saga geymir bæði miklu hlýrri og kaldari tímabil en við búum við í dag.

Ýmsar langtíma- og skammtímaástæður eru fyrir því að hiti jarðar er ekki alltaf sá sami og koma þar við sögu allskonar náttúrulegar aðstæður og sveiflur af ýmsum toga. Það er einmitt það sem ég hef reynt að taka saman hér á eftir eftir minni bestu getu í stuttu máli og raðað eftir tímalengd.

Milljarðar ára. Aldurstengd virkni sólar sem nú er miðaldra sem sólstjarna. Orka sólar hefur aukist á æviskeiði hennar og verður svo áfram  sem þýðir að jörðin á eftir að verða of heit til að halda uppi lífi. Óðaútþensla  á sér stað eftir aðra 5 milljarða ára og mun hún þá gleypa innstu reikistjörnurnar. Eftir að sólin hefur lokið æviskeiði sínu fellur hún saman og verður að hvítum dverg. Heljarkuldi verður þá framvegs á jörðinni, lifi hún af umskipti sólarinnar.
Milljónir ára. Jarðsögulegar ástæður. Rek meginlanda veldur ýmsum breytingum ekki síst vegna áhrifa á hafstrauma. Þá skiptir einnig máli hvernig og hvort meginlöndin liggja að pólunum eða nálægt miðbaug. Síðasta stóra breytingin í þessa veru er tenging Norður- og Suður-Ameríku með Panamaeyðinu fyrir nokkrum milljónum ára en í kjölfar þess breyttust hafstraumar, jökulís fór að myndast á pólunum og í framhaldi af því, ísaldartíminn með vaxandi jökulskeiðum.
Þúsundir ára. Afstöðusveiflur jarðar gagnvart sólu eða hinar svokölluðu Milancovitch-sveiflur sem ganga yfir á tugþúsundum ára eða meir. Braut jarðar sveiflast á milli þess að vera regluleg eða sporöskjulaga á um 100 þúsund árum. Halli jarðar sveiflast til og frá á 41 þúsund árum og pólveltan er 21 þúsund ára skopparakringlusveifla sem ræður því hvort norður- eða suðurhvel er nær jörðu t.d. að sumarlagi. Samspil þessara sveiflna hafa skipt miklu máli á síðustu ármilljónum vegna þess hversu tæpt er að ísaldarástand ríki á norðurhveli eða ekki. Staðan er hagstæð núna enda erum við á hlýskeiði á milli jökulskeiða.
Áratugir/Aldir. Óreglulegur breytileiki í virkni sólar. Gæti útskýrt kuldaskeið á borð við litlu ísöld og ýmis hlýskeið á sögulegum tímum. Mannfólkið getur fundið fyrir slíkum breytingum á æviskeiði sínu. Sólin var með öflugara móti á síðustu öld en teikn eru á lofti um minni virkni á næstu áratugum. Breytileikinn í heildarvikni sólar er þó ekki nema eitthvað um 0,1%
Áratugir. Ýmsar sveiflur í virkni hafstrauma en alls óvíst er hversu reglulegar þær eru. Hér við land hefur verið talað um AMO sem er nú í hlýjum fasa en gæti snúist yfir í neikvæðan eftir einhver ár. Einnig eru uppi hugmyndir um slíkar áratugasveiflur í Kyrrahafinu og víðar.
10-13 ár. Reglulegar sveiflur í virkni sólar og tengjast sólblettahámörkum, oftast talað um 11 ára sveiflu. Um þessar mundir er niðursveifla og sólblettalágmark framundan sem gæti haft lítilsháttar áhrif til kólnunar.
1-7 ár. ENSO-sveiflurnar í Kyrrahafi, þ.e. El Nino og La Nina sem hafa víðtæk veðurfarsleg áhrif víða um heim. Ekki reglulegar sveiflur en búast má við að kalda eða hlýja ástandið komi allavega upp einu sinni á um það bil sjö ára tímabili. Mjög öflugt El Nino ástand er að baki sem á stóran þátt í því að meðalhiti jarðar hefur ekki mælst hærri en á þessu ári og jafnframt er nokkuð ljóst að meðalhiti næsta árs á jörðinni verður eitthvað lægri.
12 mánuðir. Árstíðasveiflan hin eina sanna og sú sveifla sem algerlega er hægt að stóla á. Orsakast af halla jarðar og göngu jarðar umhverfis sólu á rúmum 365 dögum.
Dagar. Óreiðuheimar veðursins koma hér við sögu en lúta þó sínum fjölmörgu lögmálum. Meðalhiti jarðar sveiflast þannig lítillega frá degi til dags eftir því hvernig vindar blása. Svæðisbundinn breytileiki er auðvitað mun meiri og gjarnan eru hlýindi á einu svæði ávísun á kulda annarstaðar.
24 klukkutímar. Þessi síðasti liður snýst um að jörðin snýst um sjálfa sig og sólin því ýmist ofan eða neðan sjóndeildarhrings á hverjum stað með tilheyrandi dægursveiflu. Þetta gildir þó ekki við pólana þar sem sólin er nánast jafn hátt á lofti innan hvers sólahrings.

Ofan á þessar sveiflur bætast við allskonar atburðir sem hafa áhrif til kólnunar eða hlýnunar til lengri eða skemmri tíma og má þar nefna eldgos og árekstra loftsteina. Sumir atburðir hafa verið örlagaríkir og leitt til varanlegra breytinga og fjöldaútdauða dýrategunda sem kunnugt er. Gróðurhúsaáhrif hafa alltaf verið mjög mismikil í gegnum tíðina og oft meiri en þau eru í dag. Breytingar á magni gróðurhúsalofttegunda hafa þó fram að þessu verið afleiðing breyttra aðstæðna af ýmsum fyrrnefndum ástæðum en ekki frumorsökin sjálf. Spurning er þá hvernig skal skilgreina nútímann. Lifnaðarhættir mannsins hér á jörðinni eru stundum skilgreindir sem ein af stóru náttúruhamförunum sem ekki sér fyrir endann á. Aukin gróðurhúsaáhrif fá þar mestu athygli enda er hinn mikli eldsneytisbruni nútímamanna atburður sem á sér ekki fordæmi og mun óhjákvæmilega leiða til hlýnunar jarðar næstu áratugi eða aldir. Sú hlýnun verður þó alltaf eitthvað trufluð eða mögnuð af þeim náttúrulegum atriðum sem hefðu átt séð stað hvort sem er.