Geimveruat

Það skal viðurkennt að maður tók dálítinn kipp um daginn þegar fréttir bárust að því utan úr heimi að stjörnufræðingar hefðu komið auga á dularfull fyrirbæri, umhverfis einhverja stjörnu, sem erfitt væri að útskýra með öðru en að hátæknisamfélag væri þar að verki. Það var aðallega umfjöllun í Independent sem sem vakti athygli en þeir voru fljótir að vísa til geimvera sem líklegri skýringu á tilurð fyrirbærisins sem fannst með aðstoð Kepler sjónaukans.

Eins og oft áður reyndust þetta þó vera einhver tálsýn eða hrein æsifréttamennska og auðvitað kom "Stjörnu-Sævar" okkur aftur niður á jörðina með nánari útskýringar og benti á að geimverur væru neðstar á blaði þegar skýringa væri leitað. Það væru ýmsar náttúrulegar skýringar í boði á þessu fyrirbæri eins og til dæmis halastjörnubrot sem höfðu raðað sér upp með sérstökum hætti umhverfis umrædda stjörnu. Einnig skal hafa í huga að vísbendingar um að eitthvað væri á ferð þarna fengust með því að mæla lítilsháttar en reglulegar breytingar á birtistigi stjörnunnar sem gerist þegar eitthvað gengur fyrir hana, eins og til dæmis reikistjörnur. Það sást því ekki beinlínis neitt umhverfis stjörnuna, aðeins vísbendingar um eitthvað óvenjulegt.

Ef rétt hefði verið og staðfest að þarna væri eitthvað hátæknilegt á ferð, hefðu það verið stórtíðindi sem breytt hefðu miklu, því fram að þessu höfum við jarðarbúar ekki fundið neitt sem hönd á festir um líf á öðrum hnöttum, hvað þá þróuð samfélög geimvera. Dularfulla stjarnan (KIC 8462852) sem augu manna beindust að er í 1.481 ljósára fjarlægð, sem þýðir að það sem við sjáum þar eru í raun 1.481-árs gamlar fréttir. Vegna fjarlægða í alheiminum erum við alltaf að horfa á gamla atburði þegar við horfum til stjarnanna og mis gamla eftir því hversu fjarlægar stjörnurnar eru. Sama gildir ef hugsanlegar geimverur í þessu tiltekna fjarlæga sólkerfi væru að fylgjast með jörðinni núna. Það sem þeim birtist er jörðin eins og hún var fyrir 1.481 ári þegar miðaldir voru gengnar hér í garð með þjóðflutningnum miklu og allskonar umróti í Evrópu eftir fall Rómaveldis. Væntanlega væri þó fáar vísbendingar um að hér væri eitthvað háþróað líf á ferðinni enda langt í útsendingar útvarpsstöðva og annarra ljósvakamiðla.

En eru annars einhverjar geimverur og hátæknisamfélög þarna úti? Já verðum við ekki að segja það? Úr því það er hægt á jörðinni þá hlýtur það að vera hægt annarsstaðar. Það er þó ekki þar með sagt að háþróað líf og hátæknisamfélög verði til svo auðveldlega, öðru nær. Skýringin á tilvist geimvera hlýtur miklu frekar að vera sú að heimurinn er svo ógnastór að eiginlega allt hlýtur að vera til einhverstaðar og í miklu úrvali. Fjarlægðir eru hinsvegar að sama skapi ægilegar sem ætti að skýra hvers vegna við höfum ekki orðið vör við neitt þarna úti og enginn sennilega orðið var við okkur. Kannski er það jafnvel svo að tegundin maður sé langtæknivæddasta lífvera gjörvallrar vetrarbrautarinnar og eina lífveran sem hugsar yfirleitt eitthvað út fyrir sólkerfið. En jafnvel þó að eitthvað líf og vit sé í kringum okkur þá trú ég því að samskipti og heimsóknir geimvera til jarðar séu nánast alveg út úr myndinni í nútíð, fortíð og framtíð þótt sumir vilji trúa öðru í þeim efnum. Það má þó alltaf leika sér að möguleikunum eins og þeim að í jarðsögunni hafi kannski einu sinni komið geimverur sem hafa verið svo óheppnar að vera étnar af risaeðlum.

- - -

Myndskreytingin sem fylgir er úr kvikmyndinni Mars Attach frá árinu 1996

 

Geimverur neðstar á blaði

Hafíslágmark á Norðurslóðum

Nú bendir allt til þess að hinu árlega hafíslágmarki á Norðurslóðum hafi verið náð enda sólin það lágt á lofti að hún megnar ekki lengur að vega á upp móti hitaútgeislun lofts og sjávar þarna norður frá. Dagsetning sjálfs lágmarksins mun vera 8. september að þessu sinni sem er frekar í fyrra fallinu en annars er algengast að lágmarkið sé einhverntíma um miðjan mánuðinn. Það er þó allur gangur á þessu eins og með sjálft hámarkið að vetralagi sem í ár var óvenju snemma á ferðinni og auk þess með allra lægsta móti frá upphafi nákvæmra gervitunglamælinga árið 1979.

Hafíslágmarkið 2015 mun vera það fjórða lægsta í útbreiðslu talið. Mjög svipað árinu 2011 en dálítið fyrir ofan fyrrum metári 2007 þegar ísinn hélt áfram að bráðna fram í seinni hluta september. Árið 2012 heldur enn lágmarksmetinu með miklum glans en hinsvegar er útbreiðslan í ár mun minni en í lágmörkunum 2013 og 2014. Ísinn er því alls ekki að aukast og ekki heldur að slá nýtt lágmarksmet en sögulegheit fara þó alltaf eftir því hvað menn vilja miða við. Umrædd ár eru borin saman á mynd sem unnin er útfrá á línuriti National Snow and Ice Data Center.

Línuritið sem vísað er í er gagnvirkt og er hægt að bera saman hvaða ár sem er. Einnig er hægt að kalla fram kort með hafísútbreiðslu hvaða dag sem er aftur í tímann. Til nánari glöggvunar hef ég sett saman mynd með hafíslágmörkum sex valinkunnra ára frá 2000 til 2015 sem gefur smá sýnishorn af þróuninni.

Á kortinu fyrir árið 2000 má sjá hvernig staðan var rétt um aldamót en þá var lítið um opin höf á N-Íshafinu í sumarlok. Ísinn hafði þó minnkað frá fyrri árum og almennt reiknað með að N-Íshafið gæti orðið íslaust á seinni hluta þessarar aldar. 2007 var mikið tímamótaár en þá voru aðstæður afar hagstæðar til að bræða ísinn auk þess sem mikið af þeim ís sem ekki bráðnaði barst suður með Grænlandi. Þarna fór mönnum að verða ljóst að ísinn gæti horfið í lok sumars mun fyrr en áður var talið, jafnvel á nokkrum árum. Ísinn náði þó að jafna sig eitthvað á ný en útbreiðsla ársins 2011 varð síðan sú önnur lægsta frá upphafi. Annað tímamótaár varð svo 2012 þegar ísinn bráðnaði mikið á alla kanta og þynntist mjög. Aftur braggaðist ísinn næstu tvö ár og árið 2014 var greinilegt að ísinn væri ekki á förum alveg á næstunni. Nú árið 2015 hefur ísinn minnkað á ný og orðinn álíka og hann var í sumarlok 2011 sem var einmitt árið á undan metárinu mikla.

Hvað gerist á næstu árum veit ég ekki enda er ég frekar illa að mér í framtíðinni. Það er allavega ljóst að hlutirnir geta breyst mjög á örfáum árum. Þannig gæti ísinn allt eins verið horfinn að mestu í sumarlok eftir tvö ár ef réttar aðstæður skapast, á hinn bóginn gæti ísinn allt eins átt það til að aukast á ný og lifað ágætu lífi langt fram eftir öldinni. Þessi óvissa gerir hlutina bara meira spennandi að fylgjast með, hafi maður á annað borð áhuga á þessu.

- - -

Heimildir og nánari upplýsingar: http://nsidc.org/arcticseaicenews

Staðan á hnattræna mánaðarhitasúluritinu

Fyrr á árinu setti ég upp súlurit sem sýndi hnattrænan meðalhita mánaðanna og í hvað gæti stefnt með meðalhita ársins. Eins og  lofað var þé kemur hér uppfærsla sem sýnir stöðuna eftir 7 fyrstu mánuði ársins. Tölurnar sem unnið er eftir eru frá Nasa-Giss sem er ein þeirra stofnana sem halda bókhald um hitafar jarðar. Svo maður útskýri aðeins þá standa Bláu súlurnar á myndinni fyrir meðalhita hvers mánaðar síðustu 10 ár. Rauðu súlurnar sýna meðalhita mánaðanna ársins í fyrra, 2014, sem endaði sem hlýjasta árið frá upphafi mælinga. Að vísu með minnsta mögulega mun. Fjólubláu súlurnar sýna síðan þá mánuði sem liðnir eru af árinu 2015. Á súlunum fjórum lengst til hægri er árshitinn tekinn saman. Tónuðu súlurnar þar segja til um hvert gæti stefnt með árshitann eftir því hvort restin af árinu verður í samræmi við meðalhita sl. 10 ára eða í samræmi við metárið í fyrra. Tekið skal fram að tölurnar eru ekki eiginlegur meðalhiti, heldur frávik frá meðaltali eins og venjan er þegar rýnt er í hnattrænan hita. Nánari bollaleggingar eru undir mynd.

Eins og sjá má þá byrjaði árið mjög hlýtt á heimsvísu hvort sem borið er saman við sl. 10 ár eða 2014. Næstu tvo mánuði var meðalhitinn lægri en árið 2014 en síðustu tveir mánuðir eru hlýrri og reyndar eru báðir þeir hlýjustu miðað við sömu mánuði fyrri ára í gagnaröð Nasa-Giss. Samanlagt er þetta heitasta byrjun á ári frá upphafi mælinga eins og komið hefur fram í fréttum. Það er spurning hvort nokkur spenna sé í þessu lengur enda þykir mjög líklegt að árið 2015 verði það hlýjasta á jörðinni frá upphafi mælinga hvort sem mönnum líkar betur eða verr. Öflugt El-Nino ástand er enn að færa sig upp á skaftið í Kyrrahafinu og má því búast við áframhaldandi hlýindum frekar en að þau gangi til baka.

En þá að spádómssúlunum lengst til hægri. Með því að reikna framhald ársins af hógværð út frá meðaltali síðustu 10 ára fæst árshitinn +0,76°C sem með herkjum slær út methitaárið 2014. Verði meðalhitinn það sem eftir er jafnhár árinu í fyrra fer meðalhitinn hinsvegar upp í 0,81°C sem væri afgerandi hlýjasta árið á heimsvísu. Það má hafa í huga að september og október 2014 voru báðir metmánuðir hvað hlýindi varðar þannig að það er ekki við neina aukvisa að eiga við.

Það má auðvitað alltaf velta fyrir sér áreiðanleika svona hnattrænna hitagagna enda sýnist sitt hverjum. Nasa-Giss notast við gögn sem gjarnan hafa verið leiðrétt og þeir fylla upp í eyður með sínum aðferðum. Þetta tekst auðvitað misvel og stundum illa, eins og í tilfelli Reykjavíkurhitans sem skeptískir útlendingar nota stundum sem dæmi. Aðrar stofnanir sem taka saman heimshitann nota aðrar aðferðir eins og t.d. Breska Veðurstofan í samvinnu við Austur-Anglíuháskóla (HadCRUD-gagnaröðin) Þar notast menn við óleiðrétt frumgögn og reyna ekki að fylla upp í mælingaeyður strjálbýlla svæða. Bretarnir eru dálítið lengur en Kanarnir að taka þetta saman en fyrstu 6 mánuðirnir liggja þó fyrir og skemmst frá því að segja að árið 2015 stefnir einnig í að verða hlýjasta árið samkvæmt gögnum HadCrud, allavega eru samkvæmt þeim, 6 fyrstu mánuðir ársins 2015 afgerandi þeir hlýjustu frá upphafi mælinga.

Þetta á allt við mælingar á yfirborðshita jarðar. Svo má auðvitað minnast á gervitunglagögn sem mæla hitann í lofthjúpi jarðar með mjög óbeinum hætti þar sem lögð er áhersla á neðri hluta lofthjúps fremur en yfirborð. Þar uppi er reyndar ekkert metár á ferðinni, hvurnig sem stendur á því. Gervitunglamælingar munu þó ekki vera lausar við vandamál og krefjast ýmissa flókinna leiðréttinga. Skýringin á mismunandi niðurstöðum gervitunglagagna og athugana á jörðu niðri þurfa þó ekki að liggja í gölluðum aðferðum annars hvors enda ekki verið að mæla það sama.

Gagnaröð NASA-Giss má sjá hér: http://data.giss.nasa.gov/gistemp/tabledata_v3/GLB.Ts+dSST.txt

HadCRUD gagnaröðin er hér: http://www.cru.uea.ac.uk/cru/data/temperature/HadCRUT4-gl.dat

Þá er það hafísinn

Nú ætla ég að taka létta stöðu á hafísmálum á Norðurslóðum svona rétt fyrir lokasprett bræðsluvertíðar sem stendur fram í september. Sumarbráðnunin gengur annars sinn vanagang en þó með sínum árlegum sérkennum. Það stefnir svo sem ekki í neitt sérlega sögulegt sumar á Norður-Íshafinu. Lágmarksmetið frá sumrinu 2012 verður væntanlega ekki slegið, opið haf mun væntanlega ekki myndast yfir Norðurpólnum en þó bendir flest til að útbreiðslan í sumarlok verði lægri en árin tvö á undan og sama gildir um heildarrúmmál íssins. Nokkrar vikur eru þó í viðsnúning og enn pláss fyrir óvæntar uppákomur. Línurit yfir útbreiðslu hafíssins, í boði Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðvarinnar, kemur hér fyrst.

Blái ferillin stendur fyrir þróunina 2015 en til viðmiðunar eru fjögur síðustu ár, ásamt meðaltalinu 1981-2010 sem er talsvert fyrir ofan. Um þessar mundir er útbreiðslan að fara niður fyrir 6 milljón ferkílómetra-markið og komin niður fyrir tvö síðustu ár. 2011 er rétt handan seilingar en lengra er í 2012 ferilinn sem átti eftir að taka mikla dýfu fram í september. Spurning er hvernig framhaldið verður með útbreiðsluna í ár.

En þá er að skoða kort sem sýna útbreiðslu og þéttleika hafíssins, í boði Brimarhafnarháskóla.

Núverandi staða er þarna á kortinu niðri til hægri en metárið 2012 er uppi til vinstri. Það má sjá á 2015-kortinu að útbreiðslan gæti enn dregist töluvert saman norður af Alaska enda ísinn þar gisinn af gulgrænu litunum að dæma. Þar er líka talsverð ísspöng sem slitið hefur sig frá meginísbreiðunni en þar mun vera á ferðinni ört bráðnandi fjölær ís sem var orðinn talsverður á þessum slóðum eftir tiltölulega slök bræðslusumur síðustu tvö ár. Síberíustrendur eru nánast íslausar og vel skipafærar þótt ekki muni miklu þarna á einum stað. Hvalkjötsflutningar okkar ættu allavega ekki að stöðvast hafíssins vegna þetta árið.

Útbreiðsla íssins er eitt og þéttleiki annað. En svo er stundum talað um flatarmál íssins (Area) en þá er einmitt þéttleiki íssins tekinn inn í dæmið. Í línuritaspagettíinu hér að neðan sem fengið er af síðunni Freðhvolfið í dag, eru sýnd hafísslágmörk allra árana eftir 1979.

Þegar kemur að flatarmáli, sést að ísinn í ár (gul lína) er mun minni en á síðasta ári (rauð lína). Núverandi flatarmál er örlítið ofan við 2011 um þessar mundir og nánast jafnt gamla metárinu 2007. Árið 2012 er hinsvegar í forystu eins og fyrr. Af þessu að dæma er ekkert bakslag um að ræða þetta árið og alveg mögulegt að flatarmálið íssins verði það næst lægsta í sumarlok - allavega frá upphafi nákvæmra gervitunglamælinga árið 1979.

Á sama tíma á Suðurhveli er veturinn að ná hámarki og styttist í hámarks-vetrarútbreiðslu hafíssins. Ég fer ekki náið út í það en hinsvegar er það að frétta þaðan að umrætt vetrarhámark stefnir í að verða með lægsta móti miðað við stöðuna í dag (sjá gula ferilinn). Þetta eru mikil umskipti frá síðustu tveimur árum sem einkenndust af óvenjumiklum hafís.

Samanlagður hafís á báðum jarðarhvelum hefur í samræmi við þetta allt saman dregist mjög mikið saman upp á síðkastið og komið á ný langt undir meðallag, samanber línuritið hér:

Látum þetta nægja af hafísmálum að sinni. Ég verð á vaktinni áfram og tek stöðuna eftir mánuð þegar árlegt hafíslágmark á Norðurhveli liggur fyrir. Minna má það ekki vera enda er maður sérlegur hafísbræðslumeistari íslenskra glópahlýnunarsinna, eins og ég var kallaður á ónefndri fésbókarsíðu á dögunum.

Frá Sólinni í Reykjavík til Plútó á Suðurlandi

Stærðir og fjarlægðir í himingeiminum er með þeim hætti að gott getur verið að setja þær í eitthvað jarðneskt samhengi sem við þekkjum, en það er einmitt það sem ég ætla að reyna hér. Í fréttum undanfarið varðandi dvergstjörnuna og fyrrum reikistjörnuna Plútó, hefur komið fram að hlutfallsleg stærð hennar gagnvart Jörðu sé álíka og golfkúla gagnvart fótbolta. Út frá þeim upplýsingum datt mér í hug að taka samanburðinn lengra og reikna út restina af sólkerfinu ásamt fjarlægðum í sama skala.

Ef Jörðin er fótbolti og Plútó golfkúla þá reiknast mér til að þvermál sólarinnar sé um 24 metrar og mætti því líkja henni við myndarlegan loftbelg, kannski af stærri gerðinni. Sé þessi guli loftbelgur settur niður á miðjan Austurvöll, er í framhaldinu hægt að reikna hvar reikistjörnurnar eru niðurkomnar í sama hlutfallslega skala og raða þeim upp austur eftir borginni og lengra austur í sveitir þar til við komum að litlu golfkúlunni einhverstaðar lengst á miðju Suðurlandi, eins og ég geri nánar grein fyrir neðan myndar.

Guli Sólar-loftbelgurinn myndi sóma sér vel beint fyrir ofan Jón Sigurðsson á miðjum Austurvelli. Þaðan höldum við á vit reikistjarnanna og gefum okkur að þær raði sér í beinni línu frá sólinni. Byrjum á að ganga upp Skólavörðustíginn og upp á Skólavörðuholtið. Þar rétt handan Hallgrímskirkju, hittum við fyrst fyrir Merkúr, á stærð við appelsínu í brennandi sólarhitanum. Áfram er haldið í sömu átt þar til komið er að Venusi á miðju Klambratúni. Hann er ögn smærri en Jörðin sem einmitt er að finna í fótboltastærð við Kringlumýrarbraut. Við höldum áfram og komum að Mars sem er eins og brennó-bolti að stærð, nálægt Hagkaupum í Skeifunni.

Nú fara fjarlægðir að aukast og við erum komin út fyrir borgina nálægt bænum Gunnarshólma eða Silungapolli, þegar við komum að Júpíter sem stærðarinnar bolta, um 2,4 metrar í þvermál. Satúrnus með sína fögru hringi er síðan skammt frá Litlu kaffistofunni, heldur minni en Júpíter eða um 2 metrar á stærð. Enn aukast fjarlægðir er við förum að nálgast ystu reikistjörnurnar. Úranus er þarna stuttu áður en komið er að Ölfusárbrú tæpir 90 cm að breidd og loks Neptúnus, litlu minni, stutt frá Hellu. Þá er bara eftir að finna Plútó-litla í golfkúlustærð sem getur verið dálítil snúið því fjarlægðin frá sólu er breytileg vegna sporöskjulaga brautargöngu. Hann getur verið rétt innan við sporbaug Neptúnusar en þegar Plútó er fjærst sólu, gætum við þurft að leita hans langleiðina að Skógarfossi. Meðalfjarlægðin í þessum hlutfallsskala er hinsvegar um 102 kílómetrar og getum því sagt að að meðaltali gætum við fundið litlu Plútó-golfkúluna svona rétt við afleggjarann að Austur-Landeyjum. Við erum þarna komin nokkuð langt frá loftbelgnum niðrí Reykjavík en þó ekki nema eitt örlítið hænuskref í gjörvöllum víðáttum alheimsins enda dugar þá litla Íslandið okkar skammt sem viðmiðun.

- - -

Útreikningar er gerðir út frá tölulegum heimildum af Stjörnufræðivefnum og birti ég þetta með þeim fyrirvara að reiknikúnstir hafi ekki brugðist mér.

 

Hvernig gengur að bræða hafísinn?

Nú er bræðsluvertíð sumarsins í fullum gangi á Norðurslóðum. En hvernig gengur? Verður þetta sögulegt sumar? Mun ísbreiðan gjalda enn eitt afhroðið eða er ísbreiðan kannski eitthvað að jafna sig þriðja sumarið í röð eftir metbræðsluárið mikla 2012? Svörin munu liggja endanlega fyrir í september í lok vertíðar þegar hinn árlegi viðsnúningur hefst með lækkandi sól og kaldari dögum.

Ef staðan nú er metin er hægt að fá mismunandi niðurstöður eftir því hvernig á málin er litið. Þegar upp verður staðið í lok sumars er venjulega litið til útbreiðslu hafíssins í ferkílómetrum. Línuritið hér að neðan sýnir stöðuna þann 10. júlí miðað við fjögur síðustu ár.

Eins og sjá má þá hefur hafísútbreiðslan 2015 nú heldur dregist afturúr árunum sem eru til viðmiðunar. Litlu skiptir að útbreiðsluhámarkið í vetur hafi verið með minnsta móti í vetur enda er lítið samband þar á milli. Það er þó ekki nema á síðustu vikum sem árið 2015 tapar forystunni. Samkvæmt þessu þarf bræðslan heilmikið að taka sig á ef halda á í við keppinautana og hver veit nema hún sé akkúrat að gera það. En þetta á bara við um útbreiðslu hafíssins sem segir ekki alla söguna.

Hér að neðan hef ég tekið saman fjögur kort til samanburðar sem sýna legu og þéttleika hafíssins um svipað leyti árin 2012-2015. Þar kemur ýmislegt í ljós sem skýra málin betur.

Árið 2012 endaði sem metár í lítilli útbreiðslu þegar upp var staðið þá í sumarlok. 2013 og 2014 reyndust hinsvegar lakari bræðslusumur, talað um þau sem bataár og þar með ljóst að minnkandi líkur væru á að ísbreiðan yrði að engu á allra næstu árum eins og óttast var eftir óðabræðslusumarið 2012. Það má sjá á kortinu fyrir 2015 að útbreiðslan er vissulega mikil nú um stundir. Mestu munar um að lítið hefur hreinsast norður af Síberíu, allavega vantar þar stóra gatið sem sjá má á hinum árunum. Einnig er ennþá dálítið eftir af hafís í Hudsonflóa og vestur af Grænlandi eftir veturinn kalda þar. Segja má að bræðsluvertíðin 2015 eigi þau svæði inni því vissulega mun ísinn þar bráðna áður en sumarið er úti. En svo er þarna allmyndarlegt gisið svæði á Kyrrahafshlið ísbreiðunnar sem mikið er farið að láta á sjá ef marka má gulgræna litinn. Þar er ísinn líklegur til að eyðast mjög á næstu dögum með tilheyrandi samdrætti í útbreiðslu og mega þá árin 2013 og 2014 aldeilis fara að vara sig.

En svo er það auðvitað líka heildarrúmál ísbreiðunnar sem telur, en þá er þykkt íssins talin með. Hér að neðan eru tvö kort frá hafísdeild Dönsku veðurstofunnar sem sýnir þykkt hafísbreiðunnar árin 2014 og 2015 samkvæmt tölvulíkönum. Ef eitthvað er að marka þau er varla um nokkurn áframhaldandi bata að ræða þetta árið, nema síður sé því mjög lítið er eftir af þykkasta ísnum sem einkenndur er þarna með rauðum lit norður af heimskautaeyjum Kanada og Alaska þar sem elsti ísinn hafði safnast fyrir. 

Vorið 2015 byrjaði reyndar á því að ráðast á garðinn þar sem hann er hæstur þegar óvenjuhlýir vindar blésu í norður frá Alaska og tóku að herja á þykka ísinn á þeim slóðum og brutu hann í klessu. Þynnsti ísinn norður af Síberíu fékk hins vegar meira að vera í friði framan af vori þar til nú upp á síðkastið og er því von á talsvert minnkandi útbreiðslu þar.

Norðurpóllin sjálfur mun þó væntanlega sleppa við allsherjar bráðnun eins og hingað til en líklega mun ísinn eitthvað brotna þarna upp áður sumri líkur. Það er þó aldrei að vita. Sólin hefur skinið glatt þarna síðustu daga sökum mikillar hæðar yfir Norður-Íshafinu sem stækkar bræðslupollana. Vegna eðlilegs ísreks hefur athugunarstöðin reyndar borist eilítið suður og er nú stödd 86° norður með stefnu á Austur-Grænland. Spor eru í snjónum og áhöld uppi hvort um sé að ræða jólasveininn eða forvitinn hvítan bangsa.

- - - -
Heimildir og uppruni mynda:
http://nsidc.org/arcticseaicenews/
https://sites.google.com/site/arcticseaicegraphs/concentration-maps/sic0713
http://ocean.dmi.dk/arctic/icethickness/thk.uk.php
http://psc.apl.washington.edu/northpole/

 

Flóðbylgjan mikla í Atlantshafinu 1014

Þær eru ýmsar hamfarirnar sem herjað geta á mannkyn. Þar á meðal eru hamfaraflóðbylgjur á borð við þær sem áttu sér á Indlandshafi og við Japan í kjölfar tveggja risajarðskjálfta með nokkurra ára millibili. Hér í Atlantshafinu eru jarðfræðilegar aðstæður aðrar þar sem úthafsflekar að reka hver frá öðrum en það gerist með mun hófsamari hætti heldur en t.d. í Kyrrahafinu þar sem úthafslekar þrengja sér með látum undir meginlandafleka.

Ekki er þar með sagt að íbúar við strendur Atlantshafsins þurfi ekkert að óttast um aldur og ævi. Það hefur til dæmis verið nefnt að risaflóðbylgja geti orsakast vegna eldfjalls á Kanaríeyjum sem getur hrunið í sjó fram í ótilgreindri framtíð. Svo eru það sendingar af himnum ofan. Það má vel ímynda sér þær skelfilegu afleiðingar fyrir Vesturlönd ef sæmilegur loftsteinn félli í Norður-Atlantshafið með tilheyrandi flóðbylgju sem ná myndi til stranda Norður-Ameríku og vestur-Evrópu sem og auðvitað Íslands.

Svo vill reyndar til að eitthvað slíkt mun að öllum líkindum hafa gerst fyrir réttum 1000 árum en rannsóknir landfræðingsins Dallas Abbott hjá Columbíuháskóla benda sterklega til þess að árið 1014 hafi loftsteinn, eða halastjörnubrot, fallið á mitt Atlantshafið með víðtækum afleiðingum. Ummerki í formi framandi brota og korna hafa fundist í New York-fylki í Bandaríkjunum á 3800 km löngu svæði en einnig á Antíleyjum í Karíbahafínu. Ýmislegt er óljóst um afleiðingar meðal frumbyggja Ameríku en tilvísanir í hamfaraflóð eru taldar felast í ýmsum steinristum frá 11. öld í Mexíkó og víðar í Mið-Ameríku. Svokallaður "dauði hinnar fjórðu sólar" hjá Aztekum er einnig meitlaður í steindagatal þeirra en þau tímamót passa ágætlega við þetta ártal.

Afleiðingar fljóðbylgjunnar við strendur Evrópu hafa sjálfsagt verið talsverðar en allur gangur getur verið á því hversu vel atburðirnir út við strendurnar hafa ratað í annála. Þó eru til heimildir, t.d. ein engilsaxnesk er segir frá stórhamförum við suðvesturströnd Englands og Írlands. Upprunalegur texti kemur hér ásamt enskri þýðingu.

Anno Domini 1014 – On þissum geare on Sancte Michaeles mæsseæften com þæt mycle sæflod gynd wide þysne eard arn swa feor up swa næfre ær ne dyde adrencte feala tuna mancy tonnes un arimedlic ov getel.
1014 AD – This year, on the eve of St. Michael’s day (September 28), came the great sea-flood, which spread wide over this land, and ran so far up as it never did before, overwhelming many towns, and an innumerable multitude of people.

Í The History of the English Kings segir einnig: “A tidal wave, of the sort which the Greeks call euripus, grew to an astonishing size such as the memory of man cannot parallel, so as to submerge villages many miles inland and overwhelm and drown their inhabitants.” Einnig munu vera til heimildir um mikla mannskaða á Niðurlöndum, þ.e. Hollandi og Belgíu sem raktir eru til sjávarflóðs árið 1014.

Ýmislegt má finna á netinu um þessa atburði en mest af því sem ég hef skrifað hér kemur héðan: People of One Fire CATASTROPHIC NATUREL DISASTER STRUCK THE AMERICAS AROUND 1000 YEARS AGO.

Ummerki á landi eftir flóðbylgju, austan hafs og vestan, eru til staðar þótt ekki séu menn endilega vissir um hvaða atburðum megi kenna um. Vísa hér í eina rannsókn á ummerkjum í Norður-Wales en þar eru umræddir atburðir 1014 meðal þeirra sem liggja undir grun. Evidence for historic coastal high energy wave impact (tsunami?) in North Wales, Inited Kingdom.
Þar segir meðal annars: "Baillie (2006, 2007) cites ice core data that show an anomalous peak in ammonium at AD 1014 that he considers indicates a comet impact. This is supported in that the only other ammonium peak of similar size within the last 2000 years occurs in 1908 coincident with the Tunguska bollide impact over Siberia."

Þarna er vísað í atburðina í Síberíu 1908 þegar loftsteinn eða halastjörnubrot féll á strjálbýlt svæði en olli ekki miklum skaða utan þess. Allt annað mál er ef árekstur verður yfir opnu hafi vegna flóðbylgjunnar sem þá myndast. Austurströnd Bandaríkjanna er sérstaklega viðkvæm fyrir slíku vegna flatlendis og fjölmennis og því mögulegt að milljónir mannslífa gætu verið í hættu auk annars tjóns. Spurning hvort stórveldið stæði undir nafni eftir slíkt.

Hvað Ísland varðar þá erum við ekki í síðri hættu en aðrir. Ég fann að vísu ekkert við snögga leit í annálum en Sigurður Þór, bloggfélagi vor, tók saman á sínum tíma það sem íslenskir annálar segja um tíðarfar og allskonar náttúruóáran. Ekkert er þar minnst á árið 1014. Hinsvegar fann ég að ártalið 1014 kemur fyrir í Heiðarvíga sögu sem talin er vera ein elsta Íslendingasagan og segir frá afkomendum Egils Skallagrímssonar, vinum þeirra og óvinum þar sem hefndarvíg eru framin á víxl. Hárekssynir koma þar við sögu í 13. kafla:

Hárekssynir þykjast nú nokkru hafa á veg komið um hefndirnar, fara sem fljótast suður með Noreg og allt til Danmerkur. Og að áliðnu sumri brjóta þeir skip sitt í spón við Jótlandssíðu so enginn komst af.

Hvort þessi skipsskaði Hárekssona að áliðnu sumri við Jótlandssíðu tengist halastjörnuhrapi eða atburðunum við Bretlandseyjar 28. september sama ár, vitum við ekki en það má alveg íhuga möguleikan.

Árekstur halastjörnubrota eða loftsteina er vissulega einn af mörgum þeim þáttum sem geta orðið okkur að fjörtjóni. Sendingar af himnum ofan eru af öllum stærðum og gerðum. Flestar þeirra brenna upp til agna á meðan þær stærstu geta valdið fjöldaútdauða og kaflaskilum í jarðsögunni. Við þurfum þó varla að hafa áhyggjur af slíku svona dags daglega þótt sjálfur Aðalríkur allsgáði leggi iðulega ríka áherslu á málið í sínum málflutningi.

 

Kólnandi sjór í víðara samhengi

Kólnun sjávarins hér í Norður Atlantshafinu er hið merkilegasta mál enda eru þetta mikil umskipti frá því hlýsjávarástandi sem ríkt hefur umhverfis landið í allnokkur ár. Það á eftir að koma í ljós hvort þetta sé tímabundið ástand eða langvarandi kæling og byrjun á kuldaskeiði á okkar slóðum í stíl við kalda tímabilið á seinni hluta 20. aldar. Ýmislegt hefur verið sett fram sem ástæður þessarar kólnunar. Talað hefur verið um veikingu Golfstraumsins, bræðsluvatn frá Grænlandi eða óhjákvæmilega náttúrulega sveiflu. Þótt eitthvað gæti verið til í þannig vangaveltum til lengri tíma, þá er sennilegasta skýringin á þessum atburði, nokkuð eindregið ríkjandi veðurástand undanfarinn vetur (eða jafnvel tvo vetur) sem nær yfir stóran hluta Norðurhvels allt frá Kyrrahafi til Atlantshafs. Þetta lýsir sér í myndinni hér að neðan sem ég föndraði sjálfur, en kortið í grunninum er af vefsíðunni Climate Reanalyser og sýnir hitafrávik sjávar nú um stundir.

Aðallatriðin í þessari veðurmynd eru leikin af stóru pílunum rauðu og bláu sem túlka ríkjandi legu skotvindana sem stjórnað hafa veðrinu með allskonar afleiðingum. Fyrst ber að nefna hæðina yfir vesturströnd Bandaríkjanna sem valdið hefur óvenjumiklum þurrkum í Kaliforníu. Eins og vera ber þá er ríkjandi sunnanátt vestur af hæðinni sem hitað hefur yfirborð Kyrrahafsins þarna við ströndina allt norður til Alaska. Í Alaska var óvenju hlýtt í vetur og nú í vor með tilheyrandi skógareldum. Þetta hafði einnig áhrif allt til Norður-Íshafsins en þar brotnaði ísinn óvenju snemma upp meðfram strandlengunni við Beauforthaf.

Kuldahlið alls þessa er síðan norðanloftið sem streymdi niður eftir Kanada og til norðausturríkja Bandaríkjanna og olli þar miklum hríðarveðrum og kuldum í vetur. Þótti mörgum þar alveg nóg um. Þetta kalda vetrarloft streymdi svo beint út á Atlantshafið og átti sinn þá í öllum þeim stormlægðum sem hrelltu okkur í vetur. Atlantshafið náði að draga úr mesta kuldanum áður en loftið náði til okkar hér á Íslandi en til mótvægis þá náði kalda vetrarloftið einnig að kæla yfirborð hafsins á stóru svæði sem smám saman hefur breitt úr sér allt til Evrópu.

Þannig má segja að ekki sé ein báran stök í veðurlaginu enda eru veðurkerfin samtengd þar sem eitt hefur áhrif á annað. Ómögulegt er líka að segja hver sé sökudólgurinn að þessu öllu saman eða hvort það sé eitthvað eitt frekar en annað. Kannski má líkja veðurlagi heimskringlunnar við hundinn sem eltist stöðugt við skottið á sér. Þó hefur verið talað um að stóru veðurkerfin hafi verið að læsast meira en áður í eitthvað ríkjandi ástand, mánuðum eða misserum saman og aukið þar með á allskonar öfgar. Einnig hefur verið rætt að vestanvindabeltið á Norðurhveli hafi full mikið verið að hægja ferðina og þá með stærri bylgjuhreyfingum til norður og suðurs, eins og hér hefur verið lýst. Svona svipað og fljót sem liðast um láglendissvæði. Ástæðan fyrir þeirri hægingu sé þá hlýnandi norðurslóðir sem þýðir minni hitamunur milli norður- og suðursvæða. Hugsanlega er það tilfellið - en kannski ekki.

- - -

Smá ítarefni:

Falling Snow Records, http://eapsweb.mit.edu/news/2015/falling-snow-records

Jet Stream Steers Atlantic Currents, http://www.livescience.com/50998-jet-stream-controls-atlantic-climate-cycles.html

Alaska’s climate hell: Record heat, wildfires and melting glaciers signal a scary new normal

Allt á kafi í snjó á Setri

Ég hef öðru hvoru birt línurit með samanburði milli ára á snjódýpt við Setur sunnan Hofsjökuls þar sem jeppamannafélagið er með skála. Upplýsingarnar gref ég upp djúpt úr brunni Veðurstofunnar þar sem hægt er að nálgast snjódýptina hverju sinni og úr þeim upplýsingum vinn ég línuritið og uppfæri reglulega með hálfsmánaðar millibili.

Setur er í 693 metra hæð og er þar iðulega hvít jörð allan veturinn og nær hann venjulega hámarki í apríl og er horfinn um miðjan júní. Nú ber hinsvegar svo við þarna við Setur, eins og víða á suðurhálendinu, að allt er enn á kafi í snjó. Þann 15. júní sl. var snjódýptin 163 cm, en eins og sést á myndinni er snjórinn oftast horfinn eða akkúrat að hverfa um það leyti.

Það má velta fyrir sér hvort 2015-línan muni ná núllinu fyrir næstu mánaðarmót en snjódýptin ætti allavega að dragast mjög mikið saman hér eftir, enda löngu komið sumar. Því miður veit ég ekki hversu snjódýptin var mikil lengst af í vetur en sjálfvirki mælirinn þarna á það til að detta út vikum eða mánuðum saman og því vantar mig upplýsingar alveg frá því í byrjun desember og þar til undir lok maímánaðar.

Snjódýptin er annars mjög misjöfn milli vetra. Veturinn 2009-2010 var til dæmis mjög lítill snjór sunnan jökla og var horfinn upp úr miðjum maí. Veturinn 2012-2013 er ég bara með eina mælingu, þ.e. í marsmánuði og var þá snjórinn minni en á þeim árum sem ég hef til samanburðar - ekki nema um 45 cm. Þann vetur var einmitt óvenju hlýtt tvo fyrstu mánuði ársins þannig að þetta gæti staðist.

Það má segja að allt sé á sömu bókina lært þegar kemur að tíðarfarinu að þessu sinni. Veturinn var mjög umhleypingasamur sunnan- og vestanlands en þó ekkert mjög kaldur. Vorið var hinsvegar kalt og sumarið lengi að ná sér á strik. En nú fer þetta allt að koma.

MODIS-gervitunglamynd frá 15. júní 2015.

 

Kólnunarpælingar

Það er nokkuð ljóst að árið í ár verður töluvert kaldara en árið í fyrra hér á landi. Þarf svo sem ekki að koma á óvart þar sem árið 2014 var afar hlýtt og næst hlýjasta árið í Reykjavík. En þessi mikli munur á hitafari fyrrihluta þessara tveggja ára er þó nokkuð merkilegur og verður sífellt merkilegri á meðan ekki sér fyrir endann á svalri veðráttu.

Línuritið hér að neðan er unnið eftir elda línuriti frá mér þar sem borin er saman þróun heimshitans og Reykjavíkurhitans frá því upp úr aldamótunum 1900. Með því að setja núllið í heimshitalínuritinu við 4,5° í Reykjavíkurhitanum eins og ég geri, má sjá hvernig árshitinn í Reykjavík hefur sveiflast vel upp og niður fyrir heimsmeðaltalið sem á sama tíma hefur stigið hægt upp á við, með lítilsháttar varíöntum. Þannig hafa flest árin frá 2001 verið nokkuð yfir heimshitanum og á síðasta ári var jákvæða frávikið 0,8 stig. Frávikið var þó heldur meira á hlýjustu árunum kringum 1940 á enda var heimshitinn þá lægri. Á kuldaskeiðinu seinni hluta síðustu aldar voru flest árin vel undir heimsmeðaltalinu, mest árið 1979.

Það má spá aðeins í þessa tölu +0,8 sem árið 2014 var yfir heimsmeðaltalinu. Ef ársmeðalhitinn 2015 í Reykjavík endaði í 4,4 stigum þá væri það sambærilegt neikvætt frávik frá heimshitanum, eða -0,8 stig. Hvoru tveggja ætti að vera jafn eðlilegt eða óeðlilegt miðað við stöðu heimshitans, með þeim fyrirvara að heimshitinn rjúki ekki upp úr öllu valdi á þessu ári.

Mesta kólnun á milli ára?

Það er auðvitað allt of snemmt að spá fyrir um árshitann í Reykjavík en ef áfram verður með kaldara móti þá er árshiti upp á 4,4 stig ekki ólíkleg niðurstaða. Það yrði þá kaldasta árið síðan 1995 og auðvitað það langkaldasta það litla sem af er öldinni. Það væri þó yfir opinbera meðalhitanum í Reykjavík 1961-1990 sem enn er oftast miðað við (4,3°C). Ef 4,4°C yrði niðurstaðan þá yrði kólnun milli árana 2014 og 2015, -1,6 stig sem er meiri kólnun milli ára en áður hefur komið upp hér í Reykjavík, frá 1900 að minnsta kosti. Mesta kólnun hingað til milli tveggja ára er -1,5 stig, frá 1978 til hins ofursvala árs 1979.

Það er svo sem ekkert nýtt að hitinn sveiflist talsvert milli ára, en þessi umskipti nú eru ansi mikil í ljósi þess hve stöðugur hitinn hefur verið hér undanfarið. Hlýindaskeiðið um miðja síðustu öld einkenndist einmitt af miklum sveiflum. Árshitinn í Rvík árið 1941 var 5,9 stig en var síðan 4,4 stig tveimur árum seinna, sem er niðursveifla upp á 1,5 stig. Það gerðist aftur á móti á tveimur árum en ekki á einu ári eins og í fljótu bragði mætti ætla af myndinni. Sömu sögu er að segja um 1964 til 1966 þegar einnig kólnaði um 1,5 stig á tveimur árum.

Við vonum auðvitað að kólnunin 1978-1979 muni eiga metið sem lengst. Ef á annað borð er keppt í því. Hið jákvæða er þó, að eftir því sem 2015 verður kaldara, þeim mun líklegra er að nýtt hlýnunarmet verði slegið í framhaldinu. Núverandi hlýnunarmet sýnist mér vera +1,3 stig, milli árana 1986 og 1987. Það mætti kannski fara að vara sig eftir þetta ár enda ekkert sem segir að hlýindi séu að baki þótt gefið hafi á bátinn.