Hraun ógnar byggð á Hawaii

Nú ætla ég bregða mér til Hawaiieyja þar sem staðið hefur yfir óvenju lífseigt dyngjugos allt frá árinu 1983 sem sér ekki fyrir endann á. Við fáum öðru hverju fréttir af hraunrennsli frá þessu gosi. Síðast nú í september þegar hraunstraumur var farinn að nálgast þorp og og þéttbýlissvæði austast á austustu eynni, Big Island, en þar er einnig að finna elddyngjuna miklu Mauna Loa. Ógnin reyndist þó ekki alveg eins yfirvofandi og óttast var því hraunið skreið lítið fram næstu daga á eftir en breiddi þeim mun meira úr sér í hæðum fyrir ofan. Nú virðist hinsvegar vera komið að þessu því mjó hrauntunga hefur fundið sér leið niður að efstu mannvirkjum sem tengjast byggðinni.

Það eru viss líkindi með þessu gosi og Holuhraunsgosinu okkar því á Hawaii er svokallaður heitur reitur eða möttulstrókur sem ber ábyrgð á kvikuuppstreymi djúpt úr iðrum jarðar. Ólíkt og á Íslandi þá eru ekki nein flekaskil við Hawaii en langtímaþróunin er sú að Kyrrahafsflekinn færist til norðvesturs yfir heita möttulstrókinn sem þarna er undir sem þýðir að eldvirkni eyjanna færist til suðausturs á löngu tímabili. Eldvirknin er því mest þarna á austustu eyjunni og en framtíðinni munu nýjar eyjar myndast austan við þessa eyju en þær elstu sem eru vestast eyðast smám saman.

Allt frá því gosið hófst á sínum tíma hefur hraunrennsli aðallega lekið sem helluhraun suðaustur í átt til sjávar úr gíg sem heitir því skondna nafni Puu Oo í Kilauea eldstöðinni. Í árslok 2012 var þekja runninna hrauna komin í 125,5 ferkílómetra og magnið áætlað um 4 ferkílómetrar sem gæti verið svona 6 sinnum meira en komið hefur upp við Holuhraun á tveimur mánuðum. Hraunið hafði þarna eyðilagt 214 hús og önnur mannvirki. Munar það mestu um strjála íbúðabyggð, Royal Gardens, sem nú er algerlega horfinn en ég bloggaði einmitt um það þegar síðasta húsið þar hvarf (sjá: Lífseigur óbrynnishólmi á Hawaii)

Seint í júní í sumar urðu svo þau umskipti í hraunrennsli að í stað þess að streyma í suðaustur til sjávar þá fann hraunið sér nýja leið eftir sprungukerfi sem leitt hefur þunnan hraunstrauminn lengst í austur og norðaustur og ógnar nú byggðinni sem fram að þessu hafði verið utan hættusvæðis. Þetta eru ekki góð tíðindi fyrir íbúa því óttast er að hraunið gæti haldið lengi áfram að streyma í þessa átt og ekkert bendir til þess að gosinu sé að ljúka. Allt gerist þetta þó í nokkrum rólegheitum enda ekki um kraftmikinn hraunstraum að ræða auk þess sem Pahoa-byggðin er ekki veigamikil. Þetta má sjá hér á kortunum frá Hawaiian Volcano Observatory þar sem staðan þann 24. október er útlistuð.

Á loftmyndum sem hér fylgja frá 24. október sést framrás hraunsins í átt að Pahoa byggðinni. Síðustu fréttir herma að hraunið sé farið að renna yfir Cemetery Road rétt við svokallaða Transfer station sem mér skilst að sé sorpflokkunarstöð og hljóta starfsmenn þar að vera farnir að hugsa sér til hreyfings. Tæpur kílómetri er þó í meginbyggð Pahoa en þar fyrir neðan og allt niður að strönd eru svo ýmis nýleg íbúðahverfi sem hafa verið risið á þessu horni eyjarinnar sem eitt eldvirkasta svæði í heimi.

Gufubólstrar og kunnugleg blámóða frá hrauninu sem streymir frá Puu Oo gígnum sem merktur er inn efst á myndina.

- - - - - -

Nánari fréttir og kort frá Hawaiian Volcano Obsevatory: http://hvo.wr.usgs.gov/maps/
Myndir frá Hawaiian Volcano Obsevatory:
http://hvo.wr.usgs.gov/multimedia/index.php?newSearch=true&display=custom&volcano=1&resultsPerPage=20

 

Hraunasamanburður

Það fer ekkert á milli mála að gosið í Holuhrauni er mikið hraungos sem ekki sér fyrir endann á. Fyrir nokkrum dögum var talað um að hraunmagnið væri orðið 0,5 ferkílómetrar og gæti það því líklega verið komið í 0,6 km3 þegar þetta er skrifað. Þetta er þó ekki mikið miðað við allra stærstu hraun sem hér hafa runnið. Allavega er alls ekki tímabært að tala um þetta sem eitt stærsta hraungos Íslandssögunnar eins og gert var í kynningu á sjónvarpsþætti sem sýndur var um daginn. Ég hef að gamni mínu tekið saman stærðir á stærstu hraungosum Íslandssögunnar og notast við heimildir sem ég fundið á netinu og ekki síst í bókunum Náttúruvá á Íslandi (NÁÍ) og Íslandseldum eftir Ara Trausta. Þetta er sjálfsagt ekki tæmandi listi yfir stærstu gosin því einhver gætu hafa farið framhjá mér eða eru hreinlega ekki nógu vel þekkt. Það verður líka að hafa í huga að þetta er bara samanburður á hraunmagni í gosum. Sum gos eru blandgos eða hrein öskugos og þau geta líka framleitt fyrnin öll af gosefnum. En hvernig stendur þá Holuhraun vorra daga í samanburðinum?

Hraun runnin fyrir landnám eru mörg hver afar stór og þá ekki síst stóru dyngjugosin sem runnu skömmu eftir ísöld. Stærst þeirra hrauna er Þjórsárhraunið sem rann fyrir 8700 árum. Stærðin er áætluð 25 km3 sem gerir það meðal allra mestu hraungosa á jörðinni eftir ísöld. Kvikan í því mun vera ættuð úr Bárðarbungukerfinu.

Eldgjárhraunið rann árið 934 þegar landið var nýnumið. Það gefur Þjórsárhrauni lítið eftir en stærð hraunsins er talin vera 18-19 km3 (NÁÍ) sem gerir það að stærsta hraungosi Íslandssögunnar. Uppruni þess er í Kötlukerfinu.
Skaftáreldar eru líka í þessum ofurflokki en þar er talað um hraunmagn upp á 15 km3 (NÁÍ). Skaftáreldahraun er ættað út Grímsvatnakerfinu og rann að hluta til yfir Eldgjárhraunið. Suðurgosbeltið er því sannarlega eldfimt svæði þegar svo ber undir.

Nokkuð stærðarbil er í þriðja stærsta hraungosið. Hallmundarhraun rann niður í Borgarfjarðarsveitir skömmu eftir 900. Stærð þess er talin 5-6 km3 (NÁÍ). Upptökin eru norðvestur af Langjökli en það eldstöðvakerfi er annars ekki mikið að trana sér fram dags daglega en á þó greinilega ýmislegt til. Frambruni heitir Bárðarbunguættað hraun sem rann frá Dyngjuhálsi á 13. öld eða fyrr. Stærðin er áætluð rúmir 4 km3 (NÁÍ) sem er feiknamikið út af fyrir sig. Önnur hraun runnin eftir landnám eru skaplegri að stærð og þá erum við farin að nálgast eitthvað sambærilegt við núverandi elda.

Hekla hefur margoft sent frá sér myndarlega hraunstrauma í bland við gjósku en ekki alltaf auðvelt að meta hraunstærðir, t.d. vegna yfirdekkunnar yngri hrauna. Alls eru 10 söguleg Hekluhraun metin 0,5 km3 eða stærri (NÁÍ). Þau stærstu eru talin 1,4 km3 um 1300 og 1,3 km3 árið 1766. Meiri vissa er um síðari tíma gos eins og á árinu 1845 þegar runnu 0,63 km3 af hrauni og í gosinu 1947 var hraunið 0,8 km3.

Ekki tókst mér að finna heimildir um fleiri gos sem eru stærri en Holuhraun í hraunmagni talið en það má þó nefna nokkur fleiri til samanburðar. Í stórgosinu við Veiðivötn árið 1480 kom aðallega upp gjóska vegna blöndunar við vötnin. Hraunin sem runnu náðu þó 0,4 km3. Svipað má segja um Vatnaöldugosið mikla árið 870 en þá féll landnámslagið fræga en hraunmagnið var ekki nema 0,1 km3. Bæði þessi gos eru tengd Bárðarbungueldstöðinni en vötnin sem trufluðu hraunframleiðsluna eru víst ekki nema svipur hjá sjón í dag miðað við fyrri tíð, nema kannski miðlunarlónin á Tungnársvæðinu.
Tröllahraun rann vestur af Vatnajökli í langvinnu gosi árin 1862-1864 er áætlað um 0,3 km3 að stærð. Það er einnig Bárðarbungutengt. Ekki gaus askjan þá frekar en fyrri daginn sem gefur okkur vonir um ekkert slíkt sé væntanlegt nú.

Kröflueldar samanstóðu af níu gosum á árunum 1977-1984 en samtals skiluðu þau hraunbreiðu upp á 0,25 km3. Úr Mývatnseldum á 18. öld varð til hraunbreiða af svipaðri stærð. Hraunmagnið í Heimaeyjargosinu var einnig um 0,25 km3 og í Surtseyjargosinu er talað um 0,4 m3 en stór hluti af því gæti verið móberg. Í goshrinunni á Reykjanesskaga á fyrstu öldum Íslandsbyggðar runnu fjölmörg hraun frá eldstöðvakerfunum þremur á skaganum. Ekkert þeirra er þó verulegu stórt en séu þau öll tekin saman er rúmmálið 1,8 km3 samkvæmt því sem kemur fram á ferlir.is (vitnað í Jón Jónsson 1978).

- - -
Samkvæmt þessari lauslegu samantekt má segja að Holuhraun það sem af er gosi sé í hópi meðalstórra hraungosa í stærri kantinum en þó furðu afkastamikið miðað við tímalengd og stærð gossprungu. Fyrir utan allnokkur Hekluhraun eru bara fjögur stykki af sögulegum hraunum stærri í ferkílómetrum og raunar miklu stærri. Við vitum þó ekki í dag hvað gosvirknin í Holuhrauni eigi mikið eftir. Kannski er langt liðið á mesta fjörið en kannski er þetta bara byrjunin.

Myndin sem fylgir er tekin að kvöldi 11. september, af vefmyndavél Mílu

 

Holuhraun í Reykjavík

Til að geta áttað sig almennilega á stærð þess hrauns sem runnið hefur í Holueldum er betra að hafa einhverjar þekktar viðmiðanir. Best er þá að miða við sína heimabyggð og því hef ég hér sett saman sam-skalaða mynd sem sýnir (speglaða) útbreiðslu hraunsins að morgni 6. september samkvæmt mælingum Jarðvísindastofnunar. Lengd hraunsins, af kortum að dæma, ætti að vera um 11,5 kílómetrar sem þýðir að ef gossprungan væri við Rauðavatn þá væri hraunið um það bil að renna út í sjó vestur við Ánanaust eftir að hafa flætt eftir endilangri borginni. 

Hraunflæði á borð við þetta innan borgarinnar myndi að sjálfsögðu teljast til meiriháttar hamfara. Það mætti allavega  búast við umferðartruflunum á Miklubraut. Við þurfum þó ekki að óttast svona mikið hraunflæði innan borgarinnar. Mjög ólíklegt er að gossprunga opnist svona alveg við bæjarmörkin á þessum slóðum. En ef svo færi, yrði hraunflæðið örugglega ekki með þessum hætti enda er borgin mishæðótt. Elliðaárdalurinn myndi þó fyllast af hrauni en þaðan lægi leið hraunsins aðallega inn í Elliðaárvog og svo lengra út með sundum. Við gætum þá kannski sparað okkur byggingu Sundabrautar og lagt fínan veg yfir nýja hraunið ef hraunavinir verða ekki til of mikilla vandræða.

Það má síðan skoða raunhæfari möguleika á sambærilegu hraunrennsli að borginni, en á næstu mynd hef ég sett hraunið í réttum hlutföllum þannig að upptökin eru við Sandskeið rétt undir Vífilsfelli. Þetta svæði er eins og Reykjanesskaginn, í tímabundnum dvala og kannski komin tími á að það vakni, nema það sofi yfir sig.

Hér sjáum við að miðað við upptök við Sandskeið er hraunið nánast komið að Rauðavatni, eftir að hafa flætt niður Suðurlandsveginn. Hraunið er því komið að upptökunum á fyrri myndinni og lengist með hverjum klukkutíma eftir því sem gosinu miðar.

Upprunalega myndin sem ég vann eftir, er hér að neðan en þó er ég búinn að sneiða aðeins af henni. Þarna er Holuhraunið á heimavelli og það er það sem gildir. Hvort það verður kallað eitthvað annað en Holuhraun í framtíðinni veit ég ekki. Holuhraunshraun mætti kalla það eða einfaldlega bara Nýja hraunið sem er sjálfsagt heiti og dugar vel þar til það er storknað. Menn ættu að mínu mati að flýta sér hægt að skýra eitthvað sem er enn í myndun og ekki vitað hvernig mun koma til með að líta út. 

 

 

Hliðarskot frá Bárðarbungu yfir í Öskjukerfið?

Út frá því sem maður hefur lesið og lært um eldvirkni hér á Íslandi þá skiptast eldstöðvarnar í svokölluð eldstöðvakerfi sem raðast eftir gliðnunarbeltum landsins. Hvert þessara kerfa eru að mestu sjálfstæðar einingar. Á hinum eldri og þroskaðri kerfum eru megineldstöðvar með kvikuþróm sem fóðra sprungureinar sem liggja út frá þeim. Á suðurhelmingi landsins hafa kerfin SV-NA stefnu en á Norðurlandi er sprungustefnan N-S.

Myndin hér til hliðar er hluti myndar sem tekin er af vef Vatnajökulsþjóðgarðs og sýnir legu eldstöðvakerfana fyrir miðju landsins. Við sjáum að sprungukerfi Bárðarbungu liggur í NNA-átt frá megineldstöðinni og endar vestan megin við Öskjukerfið en það teygir sig hinsvegar í SSV-átt og endar í Dyngjujökli í suðri einmitt þar sem kvikan hefur leitað og skjálftarnir hafa verið flestir upp á síðkastið.

Ef þetta er svona mætti spyrja hvers vegna hleypur kvikan úr Bárðarbungu ekki í norð-norðaustur eins og hún ætti að gera - nú eða í suðvestur? Ekki veit ég svarið við þessu en það er þó ekki annað að sjá en að kvikan hafi farið rækilega út af sporinu.

Þetta sést betur á næstu mynd sem tekin er af vef Veðurstofunnar undir lok dags 24. ágúst. Þarna eru eldstöðvakerfin lituð með gulum tón hvert um sig. Öskjukerfið gengur inn í myndina að ofanverðu og þangað leita skjálftarnir og þar með kvikan. Nýjustu skjálftarnir eru rauðir en þeir elstu bláir.

Útfrá elstu skjálftunum þá virðist kvikan upphaflega hafa reynt tvær útgönguleiðir frá kvikuþró Bárðarbunguöskjunnar. Útrásin eftir sprungurein kerfisins í norð-norðaustur virðist ekki hafa tekist. Öðru máli gegnir með hliðarskotið í aust-suðaustur, þvert á stefnu Bárðarbungukerfisins. Sú útrás opnaði mjög fljótlega, leið inn í næsta sprungusveim sem tilheyrir Öskjukerfinu og því má líta á þetta sem algert hliðarspor af hálfu kvikunnar og má jafnvel tala um ranga kviku í vitlausu eldstöðvakerfi. Með því að svindla sér inn svona öfugu megin er kvikan líka að stefna í öfuga átt miðað við það sem kvika í viðkomandi eldstöðvakerfi ætti að gera. Hvort þetta auki eða minnki líkurnar á því að kvikan komi upp veit ég ekki en eitthvað var hann Haraldur Sig. að nefna að skjálftarnir væru farnir að mælast á meira dýpi en áður. Skýringin á því gæti verið sú að kvikan sé komin úr einu eldstöðvakerfinu yfir í annað sem tekur vel á móti og gefur kvikunni færi á að láta fara vel um sig, djúpt í iðrum jarðar á nýjan leik.

Þannig hljóða leikmannaþankar mínir þessa stundina. Hvað verður í framhaldinu veit ég ekki. Kannski verður bara farið að gjósa þegar þú lesandi góður sérð þetta.

Sprengigos eða sprungugos?

Atburðirnir við Bárðarbungu kalla fram ýmsar vangaveltur um framhaldið. Samkvæmt því sem jarðafræðingar hafa talað um þá er um að ræða uppsöfnun kviku í grunnu kvikuhólfi undir öskjunni sem er miðja þessa stóra eldstöðvarkerfis. Eins og staðan er nú þá virðast kvikuhreyfingar og skjálftar helst vera austur af Bárðarbunguöskjunni og í norðaustri við brún Dyngjujökuls sem eykur líkurnar á sprunguosi undir jökli sem leiddi af sér að bræðsluvatn flæddi norður í vatnasvið Jökulsár á Fjöllum með tilheyrandi afleiðingum. Gos í og við öskjuna ætti hinsvegar að leiða af sér sprengigos með talsverðu öskufalli auk vatnsbráðnunar og hlaups.

Nú veit maður ekki hvort eitthvað verði úr þessu yfirleitt. Þetta gæti vissulega verið fyrirboði mikilla eldsumbrota þá og þegar, en gæti líka lognast út af. Einnig gæti þetta verið upptaktur að umbrotum sem ná upp á yfirborð síðar, jafnvel eftir allnokkur ár. Það má kannski líkja þessu við bólu sem annaðhvort springur eða hjaðnar með tímanum. Ef hún springur núna alveg á næstunni þá má helst gera ráð fyrir að gosið komi upp þar sem skjálftavirkin er mest þ.e. á jöklinum sjálfum en ekki inni í sjálfri öskjunni. Mér skilst að gos séu í raun sjaldgæf innan Bárðarbunguöskjunnar þótt stór sé. Kvikan kemur vissulega neðan úr undirdjúpunum innan öskjunnar en leitar til hliðar vegna þrýstings ofanfrá. Jökulfargið ofaná öskjunni gæti þar átt sinn þátt.

Það má líka velta annarskonar atburðum fyrir sér. Eldstöðvakerfi Bárðarbungu er mjög stórt. Útfrá öskjunni þar sem kvikan kemur upp úr undirdjúpunum, ganga sprungukerfi aðallega til suðvesturs og norðausturs. Sprungukerfið til suðvesturs er sérlega langt og nær langleiðina að Landmannalaugum. Á þessari suðvestursprungu hafa orðið mikil hraun- og öskugos, t.d. í Vatnaöldum um 870 þegar hið svokallaða landnámslag myndaðist. Mjög stórt gos varð einnig við Veiðivötn 1480 sem olli gjóskufalli um hálft landið. Öskufallið orsakaðist af samspili elds og vatns sem þarna er víða að finna á vatnasviði Tungnaár. Þessi gos eru mun nær okkur í tíma en stórgosið fyrir um 8500 árum þegar Þórsárhraunið mikla rann í sjó fram við Suðurland. Hráefnið í þessi miklu sprungugos fyrri tíma kom frá Bárðarbungu og þá sennilega eftir svipaða upphafsfasa í öskjunni og við erum að sjá nú. Samskonar tilfærsla á kviku í gegnum sprungukerfi megineldstöðva hefur einnig átt sér stað í Skaftáreldum þar sem upptökin voru undir megineldstöðinni við Grímsvötn og í Eldgjárgosinu 934 en sú kvika átti rætur sína í Kötlukerfinu.
Stórt sprungugos á löngu sprungunni suðvestur af Bárðarbungu væri auðvitað mikill atburður ekki síst nú á dögum þegar búið að raða þar upp vatnsaflsvirkjunum og uppistöðulónum.

Miðað við hegðun jarðskorpunnar nú, mætti sennilega frekar veðja á atburði austur eða norðaustur af Bárðarbungu með tilheyrandi flóðum í Jökulsá á Fjöllum eða sprungugosi með hraunrennsli norður af jökli. Ef hinsvegar ekkert gerist á næstunni þá er aldrei að vita. Kvikan sem safnast hefur í kvikuhólfið þarf kannski ekkert endilega að leita út og upp þar sem óróinn er mestur í þessum upphafsfasa. Þetta gæti hinsvegar verið byrjunin á áralöngu ferli svipað og í Kröflueldum á sínum tíma. Allt eldstöðvarkerfið væri þá inni í myndinni og ómögulegt að segja hvar á því, atburðirnir verða, það er að segja ef einhverjir atburðir verða yfirleitt.

Eða það held ég allavega, án þess að vita það.

 

Landið skelfur stranda á milli

Þennan góðviðrisdag þegar þetta er skrifað hefur verið talsverð skjálftavirkni á landinu. Þetta eru allt mjög litlir skjálftar sem sjálfsagt enginn verður var við en dreifing þeirra sést á meðfylgjandi korti Veðurstofunnar. Það má segja að flest af virkustu skjálftasvæðum landsins taki þátt í þessum óróa. Mjög þétt virkni hefur verið út af Reykjanesi en síðan raða skjálftarnir sér eftir Reykjanesskaganum og Suðurlandsbrotabeltinu. Katla er þarna með líka, Vatnajökull og svæði í nágrenni Öskju þar sem skjálftavirkni hefur verið nokkur síðustu ár. Norðurlandið lætur ekki sitt eftir liggja þar sem skjálftarnir raða sér eftir Tjörnesbrotabeltinu. Allt er þetta með meira móti miðað við það sem gengur og gerist hvort sem það boðar eitthvað sérstakt eða ekki. Spurning er þó hvað veldur. Tilviljun eða eitthvað annað?

Stundum er talað um þann möguleika að tunglið geti haft áhrif á tíðni jarðskjálfta, stóra sem smáa. Tunglið er um þessar mundir í nokkuð beinni stefnu að sólinni frá jörðinni og nýtt tungl myndast þann 29. apríl. Tunglið er sem sagt á milli sólar og jarðar og snýr iIllsjáanlegri skuggahlið sinni að jörðu. Þar með eru tunglið og sólin nokkuð samstillt í sínu átaki þessa dagana. Með léttri athugun fann ég smá vangaveltur um þetta frá British Geological Survey þar sem bent er á að samkvæmt rannsókn frá 2004 komi fram að engin marktæk tengsl séu á milli jarðskjálfta og tunglsins. Önnur rannsókn frá 2009 bendir hinsvegar til þess gagnstæða og að aðdráttarafl tunglsins geti einmitt liðkað til við að koma einhverri skjálftavirkni af stað þar sem spenna hleðst upp við sprungur.

Eitthvað er þetta því málum blandið en eitt er þó víst að landið okkar er á hreyfingu eins og það hefur alltaf verið.   

 

Næsti stórskjálfti á Suðurlandi

Á jarðskjálftakorti Veðurstofunnar frá 6. ágúst má sjá að lítilsháttar skjálftavirkni hefur verið nálægt Rangárvöllum, eða svona 10 km austan við skjálftasprunguna sem myndaðist í 17. júní-skjálftanum árið 2000. Ekki veit ég hvort þetta boði eitthvað sérstakt og ætla ekki að setja mig í neinar spámannsstellingar. Engu að síður finnst mér skjálftavirkni á þessu svæði vera allrar athygli virði enda hefur verið talað um að í skjálftunum árið 2000 og 2008 hafi kannski ekki losnað um alla þá spennu sem fyrir hendi er á Suðurlandsbrotabeltinu. Sérstaklega á þetta við um austasta hluta brotabeltisins. þ.e. svæðið austan við 17. júní skjálftann en jarðskorpan á þeim hluta er eitthvað þykkari en vesturhlutinn og jarðskjálftar að sama skapi öflugri.

Í Suðurlandskjálftunum miklu árið 1896 átti fyrsti skjálftinn upptök sín í Landssveit þann 26. ágúst og daginn eftir varð skjálfti í Hrunamannahreppi aðeins norðar. Dagana 5.-6. september færðist skjálftavirknin vesturátt með fleiri skjálftum allt austur að Ölfusi. Skjálftahrinan gekk því hratt fyrir sig ólikt því sem gerðist í síðustu hrinu þar sem átta ár liðu frá fyrsta skjálfta til hins síðasta.

En þá er eftir að minnast á öflugasta skjálftann sem varð árið 1912 og átti upptök nálægt Bjólfelli vestur af Heklu. Hann mældist 7,0 að stærð og þar með öflugri en aðrir Suðurlandsskjálftar í síðustu tveimur stórhrinum. Hann olli vitanlega miklu tjóni á Rangárvöllum og fannst víða um land. Líta má á þennan stóra skjálfta sem síðbúinn lokahnykk í hrinunni 1896 og um leið þann öflugasta sem rímar við það að jarðskorpan er þykkari þarna austast.

Spurningin er því sú hvort stóri bresturinn á okkar tímum sé eftir og jafnvel yfirvofandi á Rangárvöllum eða þar um kring. Það þarf svosem ekkert að vera en ef þarna verður stórskjálfti á næstunni þá er ég allavega búinn að nefna þetta. Auðvitað er flottast þegar óbreyttir bloggarar og amötarar eins og ég geta sagt fyrir um hluti, þó ekki væri nema bara til að geta sagt: "Ég sagði það!" Svo er ekki úr vegi að nefna hér í lokin að Katla gæti farið að gjósa nú í haust.

Hvar verður næsta eldgos á Íslandi?

Eitt af haustverkunum hjá mér á þessari bloggsíðu er að setjast í spástellingar og velta fyrir mér næsta eldgosi á Íslandi. Að venju eru þessar vangaveltur settar fram af meira kappi en forsjá enda er ég litlu nær um framtíðina en aðrir. Ekki er ég heldur jarðfræðingur og því skal líta á þessar pælingar sem dæmigerða tilraun óbreytts bloggara til að hafa vit á hlutunum.
Prósentutölurnar í upptalningunni hér að neðan vísa í hversu miklar líkur ég tel á að næsta gos verði í viðkomandi eldstöð og eru þau líklegustu talin fyrst. Eins og oftast áður eru það sömu þrjár eldstöðvarnar sem verma efstu sætin nema að þessu sinni á ég erfitt með að gera upp á milli toppsætanna. Ég geri þó varfærnislega tilraun til þess.

26% Grímsvötn eru komin í mikinn ham og þar hefur gosið þrisvar sinnum með 6-7 ára millibili síðan 1998. Auk þess er svo Gjálpargosið 1996. Grímsvatnagos virðast koma í lotum sem standa yfir í áratugi og greinilegt að slík lota er í fullum gangi en til samanburðar þá gaus ekkert þarna á árunum 1942-1982 og jafnvel lengur eftir því hvað skal skilgreint sem gos. Núna eru Grímsvötn hinsvegar sígildur kandídat fyrir næsta gos jafnvel þótt stutt sé frá síðasta gosi. Hvort næsta gos verði í Grímsvötnum ræðst aðallega að því hvort aðrar eldstöðvar séu í startholunum og nái að skjótast inn á milli eins og raunin hefur reyndar verið undanfarin ár. Þó má velta fyrir sér hvort síðasta Grímsvatnagos hafi breytt rútínunni eitthvað en það gos var sérlega öflugt eins og bændur og búfé fengu að kenna á.

24% Hekla er mikið ólíkindatól sem gýs nánast fyrirvaralaust og gerir það alla spádóma erfiða. Nú getum við ekki lengur stólað á 10 ára regluna sem upphófst með Skjólkvíagosinu 1970 en samkvæmt þeirri reglu hefði Hekla átt að gjósa árið 2010 eða 2011. Kannski er tappinn í gosrásinni fastari fyrir núna en undanfarna áratugi en vitað er að þrýstingur hið neðra er fyrir nokkru kominn í það sem dugað hefur til að koma af stað síðustu eldgosum. Því er vel mögulegt að áratugalangt goshlé sé nú reyndin en Hekla hefur í gegnum aldirnar gosið einu sinni til tvisvar á öld og þá yfirleitt með öflugri gosum en við höfum átt að venjast síðustu áratugi.

22% Katla minnir á sig með stöku skjálftum öðru hvoru en þó kannski ekki alveg með þeim krafti sem vænta má ef eitthvað mikið er í aðsigi. Eftir því sem sagnir herma þá er heilmikill aðdragandi að Kötlugosum ólíkt því sem gerist í Grímsvötnum og Heklu. Minniháttar skjálftar og umbrot hafa verið í sjálfri Kötluöskjunni sem benda til einhverra kvikuhreyfinga hið neðra og fyrr eða síðar verður þarna gos sem menn hafa reyndar beðið eftir áratugum saman. Við bíðum þó eftir frekari vísbendingum svo sem hæðarbreytingum, uppþornuðum lækjum og svo stóru skjálftunum sem koma venjulega nokkrum klukkutímum fyrir gos.

15% Bárðarbunga (9%) og Kverkfjöll (6%) koma hér saman þótt um sitthvora megineldstöðina sé að ræða. Eldvirkni á þessu svæði ásamt Grímsvötnum tengist mjög virkni sjálfs möttulstróksins undir landinu sem mun einmitt vera staðsettur undir norðvestanverðum Vatnajökli. Aukin virkni í Grímsvötnum gæti því tengst aukinni virkni þarna almennt. Báðar þessar eldstöðvar eru til alls líklegar og hafa alloft gosið eftir landnám. Gossagan er þó ekki mjög þekkt vegna þess hve afskekktar eldstöðvarnar eru. Þarna getur verið um að ræða gos innan jökuls með tilheyrandi vatnsflóðum eða sprungugos utan jökuls með hraunrennsli. Hættulegust eru þarna hin miklu hraungos sem geta orðið til suðvesturs frá Bárðarbungukerfinu.

4% Reykjanesskagi ásamt Hengli er oft í umræðunni enda stutt frá höfuðborgarsvæðinu og víst er gos á skaganum mun setja ýmislegt á annan endann. Jarðskjálftavirknin sem þarna er hefur þó yfirleitt lítið með kvikuhreyfingar að gera því þarna er landið einfaldlega að gliðna. Virkni á þessu svæði breytir hinsvegar um ham um nokkurra alda skeið með margra alda millibili. Hvenær næstu hamskipti verða vitum við ekki en það ætti að vera farið að styttast í þau með tilheyrandi gosum í hverju eldstöðvakerfinu af öðrum næstu aldir á eftir. Kannski munum við verða vitni að einhverjum atburðum þarna á næstu árum en það gætu líka liðið 200 ár áður en eitthvað spennandi fer að gerast.

4% Askja og nágrenni verður einnig að fá að vera með hér. Askja og Dyngjufjöll eru mjög eldvirkt svæði með miklum sprungukerfum í norður. Þarna varð myndarlegt hraungos árið 1961 og heilmiklir atburðir á seinni hluta 19. aldar þegar Öskjuvatn myndaðist. Skjálftavirkni er öðru hvoru á þessum slóðum en ekki margt sem bendir til eldsumbrota alveg á næstunni.

5% Aðrir staðir skora ekki hátt hjá mér þótt allt sé til alls líklegt. Hér koma til greina staðir eins og Torfajökulssvæðið, Eyjafjallajökull, Mývatnsöræfi og Þeystareykir að ógleymdum Vestmannaeyjum, Öræfajökli og jafnvel Snæfellsjökli o.fl. en þá eru ólíkindin orðin talsverð. Í ljósi skjálftahrinu fyrir norðan má svo kannski fara út fyrir landsteinana þar sem Kolbeinseyjarhryggurinn er. Fínt væri þar að fá nýja eyju í stað þeirrar sem er að sökkva í sæ.

Heiðmerkureldar II

Í síðustu bloggfærslu gerði ég tilraun til að sýna á korti hvað gæti gerst ef 10 kílómetra löng gossprunga opnaðist suðaustur af Höfuðborgarsvæðinu. Sprungan náði frá Helgafell í norðaustur til svæðisins ofan við Elliðavatn. Úr þessu lét ég renna mikið hamfarahraun sem náði til sjávar í Elliðaárvogi, Garðabæ, Hafnarfirði og Straumsvík.

En nú afsannast það sem stundum er sagt að þar sem hraun hafa runnið áður, þar geta hraun runnið aftur. Allavega á það við í þessu tilfelli því hér í nágrenni höfuðborgarinnar hafa landbreytingar orðið þannig að hraun þurfa sumstaðar að renna upp á móti til að fylgja eftir fyrra rennsli. Kortið sem ég teiknaði hér í síðustu færslu var því ekki rétt í þeim grundvallaratriðum, að nú á dögum er varla möguleiki á því að rennandi hraun rétt austan Heiðmerkur komist inn í Garðabæ og miðbæ Hafnarfjarðar. Málið snýst um misgengi og landsig sem myndar hina svokölluðu Hjalla sem ná frá Kaldársseli til Elliðavatns og hindra rennsli til þéttbýlissvæðanna í vestri. Landssigið er allt að 65 metrum þar sem það er mest og hefur aukist mjög eftir að Búrfellshraunið rann til núverandi byggða í Hafnarfirði og Garðabæ fyrir um 7.200 árum. Á þetta mikilvæga atriði var bent í athugasemd Marínós G. Njálssonar og svo sá ég að Ómar Ragnarsson nefndi það sama á annarri bloggsíðu. Eftir vettvangsferð að Kaldárseli og Búrfellsgjá sannfærðist ég svo betur um málið. Til að bæta fyrir þetta, hef ég endurgert kortið þannig að nú falla hraunstraumar til sjávar aðeins á tveimur stöðum: við Elliðaárvog og norður af Straumsvík. 

 

Sem fyrr vil ég hafa alla fyrirvara á og tek fram að varla er líklegt að svona löng gossprunga opnist á þessu svæði. Gossprunga þessi myndi tilheyra Trölladyngjukerfinu og hafa sömu stefnu og aðrar gossprungur suðvestanlands. Svæðið við Krísuvík tengist einnig þessu kerfi en þar er hugsanlega einhver kvika á ferð sem gæti mögulega hlaupist út í sprungureinar á sama hátt og í öðrum sprungugosum. Þótt líklegra sé að mesta eldvirknin væri nær miðju eldstöðvarkerfisins í suðvestri geta talsverð hraun komið upp nálægt Helgafelli. Vegna fjarlægðar er hinsvegar ólíklegra að það gerðist í stórum stíl nær Elliðavatni og því má setja stórt spurningamerki við það hvort hraun úr þessu kerfi geti yfirfyllt Elliðavatn nægilega til að fá hraunrennsli yfir Árbæjarstíflu og niður í Elliðaárvog. Líklegra er svo að slíkt hraunrennsli komi úr næsta eldstöðvakerfi austanvið, nefnilega Brennisteins- og Bláfjallakerfinu eins og tilfellið var með Leitarhraunið sem rann niður í Elliðavog fyrir um 4.800 árum.

Sem fyrr Vallarhverfið, syðst í Hafnarfirði í vondum málum og samgöngur rofnar við Reykjanesbraut. Þarna er helsta áhættusvæðið varðandi hraunrennsli í byggð á höfuðborgarsvæðinu og spurning hvort ekki mætti huga þar að einhverjum varnargörðum ef grunnsemdir vakna um yfirvofandi eldvirkni. Í nágrenni Elliðavatns gæti nýja hverfið við Norðlingaholt staðið tæpt og Suðurlandsvegur einnig. Umferð yfir stóru brýrnar við Elliðaár er einnig ógnað en þó ekki endilega. Kannski verður bara ásókn í að koma sér fyrir á Höfðabakkabrú og fylgjast með hinni glæsilegu sjón þegar glóandi hraunelfan streymir þar undir í kvöldhúminu.

Heiðmerkureldar

Vegna umræðu um hugsanlegt sprungugos nálægt Höfuðborgarsvæðinu tók ég mig til og teiknaði kort sem sýnir hvað gæti hugsanlega gerst ef 10 km löng gossprunga opnaðist í næsta nágrenni við byggðina. Gossprunga þessi er í beinu framhaldi af gossprungum í Krísuvíkurkerfinu, með sömu stefnu og nær frá Helgafelli ofan Hafnarfjarðar og þaðan yfir Heiðmörk og endar rétt ofan við Elliðavatn. Líkurnar á akkúrat svona stóratburði eru ekki miklar enda er 10 km gossprunga ansi löng. Ef gos verður á annað borð í Krísuvíkurkerfinu er líklegra að það verði nær miðju eldstöðvakerfisins og næði ekki svona langt í norðaustur. Gos og hraunrennsli tengt Krísuvíkurkerfinu gæti því allt eins runnið að megninu til suður með sjó. Gossprungan gæti líka opnast í nokkrum aðskildum umbrotum svipað og gerðist í Kröflueldum og einnig gæti eldvirknin fljótlega safnast á einn stað á sprungunni eins og reyndar gerist gjarnan. En það sem ég hef teiknað hér upp er aðeins möguleiki. Kannski hinn versti og fjarlægasti.

Kortið er unnið af kortavefnum á ja.is. Hraunið teiknaði ég inn með því að fara eftir hæðarlínum eins og ég best gat séð út úr kortinu. Ég vil hafa alla fyrirvara á þessu og vona að ég sé ekki að skapa óþarfa hræðslu eða koma einhverjum í uppnám. Það má stækka kortið talsvert með nokkrum ásmellingum.

Heiðmerkureldar gæti þetta gos kallast. Með þessari staðsetningu á gossprungu og eins og ég teikna hana eru ýmis borgarhverfi í hættu svo sem Vallarhverfið í Hafnarfirði og sjálft Álverið. Ein hrauntungan rennur inn í miðbæ Hafnarfjarðar og út í höfnina. Breiðari straumur liggur milli Hafnarfjarðar og Garðabæjar og í sjó fram við Gálgahraun eftir viðkomu í IKEA. Nyrsti hraunstraumurinn (og kannski sá ólíklegasti) rennur í Elliðavatn og fyllir það, en síðan liggur leiðin niður Elliðaárdal og út í Elliðavoginn. Með þessum hamförum eru allar leiðir út úr borginni vestan Elliðaáa í hættu og nokkur hverfi einangrast. Það myndi þó varla gerast strax í upphafi þannig að fólk ætti að hafa ágætan tíma til að forða sér. Fjöldarýming Höfuðborgarsvæðiains ætti að vera óþörf en verra er þó auðvitað með ýmsar veitustofnanir svo sem vatn og rafmagn. Fólk þarf þó ekki að óttast öskufall í svona gosi því þetta er fyrst og fremst hraungos - og allnokkuð ólíklegt.