Tímamót á norðurslóðum

Það er nú ekki hægt annað en að fjalla aðeins um hafísinn á Norður-Íshafinu sem aldrei hefur verið minni á okkar tímum, hvort sem talað er um útbreiðslu, flatarmál eða rúmmál. Hversu langt aftur „okkar tímar“ ná er síðan matsatriði en við gætum örugglega verið að tala um mannsaldur, sennilega líka aldir eða jafnvel þúsund ár. Fyrra metið hvað varðar útbreiðslu hafíssins var sett með afgerandi hætti árið 2007 og markaði það einnig mikil tímamót. En þetta eru einnig tímamót hjá mér sjálfum því það var einmitt vegna hafíslágmarksins 2007 sem ég skrifaði mína fyrstu bloggfærslu og hef ég verið að síðan. Þar á meðal eru ófáir hafíspistlar enda hef ég fylgst þar nokkuð grannt með málum.

En hvað get ég sagt gáfulegt sem ekki hefur þegar komið fram um þetta títtnefnda hafíslágmark? Sennilega ekki mikið en það má samt alltaf steypa saman einhverju. Það má til dæmis byrja á að bera saman þessar myndir til sýna hvað við er að eiga.

Myndin til vinstri er frá 17. september 1980 en sú til hægri er sami mánaðardagur nú í ár. Eins og sést er þá er stór hluti Norður-Íshafsins nú opið haf og ekki langt í að Norðurpólinn sjálfur sé íslaus. Mestur og þéttastur er ísinn er norður af Grænlandi og Kanadísku heimskautaeyjunum en þar er að finna það sem eftir er af fjölærum þykkum hafís sem áður var allsráðandi á mest öllu Norður-Íshafinu. Nú eru hinsvegar tímarnir breyttir því sá nýji ís sem myndast yfir veturinn er mun viðkvæmari fyrir sumarbráðnun næsta árs. Auk þess er gisnari hafísbreiða líka hreyfanlegri gagnvart vindum og straumum sem t.d. beina ísnum út um sundið milli Grænlands og Svalbarða þaðan sem hann berst suður með Austur-Grænlandsstraumnum og áleiðs til okkar. Kortin er af síðunni The Cryosphere Today.

Nú gæti einhver sagt að það sé til lítils að bera saman ísinn í dag við það sem var á árinu 1980 þegar loftslag var frekar kalt - allavega á okkar slóðum. Þótt gervihnattagögn af útbreiðslunni nái aðeins aftur til ársins 1979 eru til ýmsar mælingar og gögn sem ná lengra. Þetta línurit frá Bandarísku snjó- og hafísmiðstöðinni nær aftur til ársins 1953 og ef það er nærri lagi þá er greinilegt að þessi þróun hefur staðið lengi. Að vísu er ekki búið að setja inn árið 2012 en sú lína næði alveg niður í kjallara myndarinnar. Ath. línuritið sýnir frávik frá meðaltali en ekki sjálfa útbreiðsluna.

Það er líka merkilegt við síðustu ár hvað sveiflurnar hafa aukist milli árstíða. Útbreiðsla undanfarna vetur hefur nefnilega verið alveg þokkaleg miðað við þróunina í heild en það virðist þó ekki skipta máli þegar kemur að sumarlágmarkinu. Á næstu mynd sem ættuð er frá frændum vorum Dönum sést þróun síðustu ára betur. Svarta línan er árið 2012 og árin frá 2005 eru til samanburðar. Þarna sést að útbreiðsla síðasta vetrar var heldur í meira lagi miðað við mörg síðustu ár. Það hefur hinsvegar ekkert að segja því þá telja einnig svæði sem eru vel utan við Norður-Íshafið og bráðna iðulega snemma hvort sem er. Það er hinsvegar ekki fyrr en um sumarið sem kemur í ljós hvernig hinn eiginlegi hafís á norðurslóðum plummar sig. Ísinn er eitthvað farinn að aukast á ný þessa dagana eins og vera ber og gæti á næstu vikum náð upp í bláu línuna frá fyrra metárinu 2007.

En af hverju svona mikil bráðnun akkúrat í ár? Það eru sjálfsagt ýmsar skýringar á því. Sumarið 2012 þykir reyndar ekki eins sérstakt og sumarið 2007 sem einkenndist af miklu sólskini yfir ísbreiðunni og vindum sem pökkuðu ísnum saman auk þess að beina honum suður í Austur-Grænlandsstrauminn. Í ár dreifðist ísinn hinsvegar meira vegna breytilegra vindátta og varð fljótlega frekar gisinn. Mjög stór lægð gerði síðan nokkurn usla snemma í ágúst og sem flýtti fyrir því sem verða vildi en ekki er þó víst að sú lægð hafi endilega gert útslagið með sjálft lágmarkið.

En svo skipta líka máli aðstæður yfir vetrarmánuðina, þ.e. hversu mikinn frið ísinn hefur til að þykkna almennilega yfir veturinn, t.d. vegna aðstreymis af hlýju lofti og hlýrri sjávar. Þá rifjast upp mynd sem ég setti saman fyrir bloggfærslu snemma í febrúar núna í ár þegar talsverðir Síberíukuldar höfðu helst yfir Evrópu. Kuldunum olli öflugt hæðarsvæði yfir Skandinavíu sem um leið dældi hlýju lofti lengst norður á bóginn. 

Best að ljúka þessari bloggfærslu á texta sem ég setti saman þarna í febrúar og ekki lokum fyrir það skotið að ég hafi kannski dálítið séð fyrir það sem átti eftir að gerast nú í sumar:

Sunnanáttirnar hafa verið eindregnar milli Íslands og meginlandsins og náð lengst norður í höf með óvenju miklum hlýindum. Á Longerbyen á Svalbarða mældist t.d. fyrir stuttu, hæsti hiti sem mælst hefur á eyjunum í febrúar, ein 7 stig. … Mjög lítill ís er einnig við Svalbarða og er norðurströndin þar íslaus, en íslaust svæði teygir sig langleiðina til smáeyjaklasans, Franz Josefslands. Það má því segja að það sé sumarástand á hafísútbreiðslunni þarna. Það er þó enn vetur og nóg eftir af honum á norðurslóðum … Þessi mikli skammtur af hlýindum þarna norðurfrá hlýtur þó að hafa sín áhrif á framhaldið og getur haft sitt að segja þegar kemur að sumarbráðnunnni.

(Úr bloggfærslunni: Óvenju hlýtt í Evrópu - óvenju hlýtt í Norðurhöfum frá 12. febrúar 2012)

20 stiga hitar í Reykjavík og á Akureyri

Sem óbeint framhald af síðustu færslu þar sem 20 millimetra úrkomumarkið kom við sögu er alveg tilvalið að taka fyrir 20 stiga hitamarkið. Reykjavík er þannig í sveit sett að öfgar í hitafari eru ekki miklar í hvora áttina sem er og því er það alltaf dálítill viðburður þegar hitinn nær 20 stigum. Á Akureyri eru hitasveiflur meiri og hámarkshiti sumarsins hærri enda nánast regla að hámarskhitinn nái 20 stigum á Akureyri einhverntíma á sumrin og stundum vel það og nokkrum sinnum. Samt sem áður er meðalhitinn í Reykjavík hærri á sumrin sem og aðra mánuði. 20 stiga hitasögu þessara staða frá 1930 má sjá á nýuppfærðum línuritunum sem ég útbjó á sínum tíma útfrá Veðurstofugögnum. Fyrst er það Reykjavík:

Á Reykjavíkurmyndinni má sjá að 20 stiga hámarkshiti náðist reglulega á hlýju árunum 1934-1960. Greinilega þó oft með nokkrum herkjum en hæst komst hitinn í 23,1°C árið 1950. Eftir 1960 liðu heil 15 ár án 20 stiga en svo þegar það loksins gerðist árið 1976 varð það með slíkum glæsibrag að nýtt hitamet var sett í borginni, 24,3°C. Mjög hlýtt var einnig í lok júlí 1980 þegar hitinn náði 23,7°C en þessir tveir hitatoppar eru annars mjög ódæmigerðir fyrir hina köldu tíð þessi árin. Eftir aldamótin hefur hlýnað svo um munar og 20 stiga hámarkshiti frekar orðin venja en undantekning. Nýtt hitamet var sett í ágúst-hitabylgjunni árið 2004: 24,8°C og svo aftur þann 31. júlí árið 2008: 25,7°C. Nú í sumar náði hitinn hæst upp í 21,3° þann 16. ágúst í einskonar mini-hitabylgju.

Hærri hitar hafa sjálfsagt mælst á sjálfvirkum stöðvum í borgarlandinu en það tel ég ekki með hér. Það verður líka að hafa í huga að Veðurstofan var á nokkru flakki þar til flutt var á Bústaðaveginn árið 1973.

Á Akureyramyndinni eru gulu 20 stiga súlurnar allsráðandi allt tímabilið, nokkrar brúnleitar 25 stiga súlur skjóta líka upp kollinum á meðan aðeins fjórar súlur eru gráar. Hæsta súlan sýnir hvorki meira né minna en 29,4°C sem mældist í júní árið 1974 og er það meðal hæstu hitagilda sem mælst hafa á landinu. Að vísu þykir grunsamlegt hversu hátt hitinn komst á þeim árum en Trausti Jónsson hefur þetta um málið að segja í greinargerðinni: Hitabylgjur og hlýir dagar: „Hitametið frá Akureyri 1974 (29,4°C) hefur þann kross að bera að skýlið stendur á bílastæði sem varla er hægt að telja staðalaðstæður.“ Aðstæður á Akureyri þekki ég reyndar ekki mjög vel en mér skilst þó að athuganir hafi síðar verið færðar yfir á grasflöt þarna skammt frá sem gæti skýrt að hluta að eftir hitabylgjuna í júlí 1991 hefur hitinn ekki náð 25 stigum á Akureyri. Hann var þó ekki fjarri því í sumar þann 9. ágúst þegar hitinn mældist 24,4°C.

Hvað sem allri óvissu líður þá fer ekkert á milli mála að hámarkshiti sumarsins er að öllu jöfnu hærri á Akureyri en í Reykjavík og gæti munað eitthvað um 4 stigum. Menn geta auðvitað unað vel við það fyrir norðan en ég er ekkert að gera neinum þann óleik að bera saman lágmarkshitann.

Hellt úr fötu

Af veðrinu er það að segja að dagurinn í dag, 5. september var sérlega úrkomusamur í Reykjavík en samkvæmt veðurfréttum í útvarpi mældist úrkoman 19 mm frá kl. 9 í morgun til kl. 18 síðdegis. Til samanburðar þá var úrkoman í öllum maímánuði einnig 19 mm en bara um 13 mm allan júnímánuð. Þótt rigningar séu ekki fátíðar í Reykjavík þá rignir samt sjaldan svona eindregið allan daginn og það með dembum inn á milli eins og hellt væri úr fötu.

Þar sem ég stunda veðurskráningar þá reyni ég eftir bestu getu að fylgjast með hvað kemur upp úr hinni opinberu úrkomudollu Veðurstofunnar og þá ekki síst á svona dögum. Í veðurskráningum mínum er ég nefnilega með ýmsar viðmiðanir og þar á meðal eru svokölluð öfgamörk sem hafa áhrif á veðureinkunnagjöfina. Í úrkomunni er ég með öfgamörk upp á 20 mm úrkomu frá kl 9-18 yfir daginn og dregst þá eitt stig frá þeirri einkunn sem dagurinn hefði annars fengið. Þessi öfgamörk náðust sem sagt ekki í dag þrátt fyrir vænlega atlögu og fær því dagurinn eftir sem áður 2 stig (af 8) fyrir það að vindur og hiti hafi verið í meðallagi. 20 mm dagsúrkomu mætti kannski líkja við það í tíðni að hitinn fari yfir 20 stig, sem eru reyndar önnur öfgamörk hjá mér og gefa +1 aukastig í einkunnagjöf.

Eftir að hafa farið lauslega í gegnum bækur þá sé ég að ég hef reyndar bara 7 sinnum skráð yfir 20 mm dagsúrkomu frá upphafi skráninga í júní 1986 - eitthvað gæti þó hafa farið fram hjá mér. Þrír dagar eru þar efstir og jafnir, allir með 26 mm úrkomu yfir daginn: Síðast gerðist það 30. desember 2007 en sá mánuður reyndist úrkomusamasti desember sem mælst hefur í Reykjavík, 197 mm. Þar áður mældist 26 mm dagsúrkoma þann 29. maí 1994 daginn eftir borgarstjórnarkosningar þar sem R-listinn vann sögulegan sigur með Ingibjörgu Sólrúnu fremsta í flokki. Elsta skráða dæmi mitt um 26 mm dagsúrkomu er 31. mars 1989. Þeim degi man ágætlega eftir en sá dagur einkenndist af eindreginni rigningu í hægviðri sem fór yfir í slyddu um kaffileytið en um kvöldmatarleytið fór að snjóa alveg látlaust með þeim afleiðingum að snjódýptin að morgni 1. apríl mældist 33 cm í Reykjavík og þótti frásögum færandi - meira að segja á þeim árum.

Af einstökum dembum slær þó fátt út 18 millimetra úrhellið í Reykjavík að kvöldi hins 16. ágúst 1991. Alveg óháð því reyndu nokkrir að koma skikk á málin í Sovétríkjunum sálugu tveimur kvöldum síðar með misheppnaðri valdaránstilraun. Boris Yeltsín tók hinsvegar völdin í staðinn, bannaði kommúnistaflokkinn og lagði svo Sovétríkin niður. Hann var frekar skrautlegur karakter en þótti helst til blautur.

Stóra sumarveðurmyndin

Nú þegar hinir eiginlegu sumarmánuðir eru liðnir er kominn tími á smá yfirlit unnið upp úr mínum eigin veðurskráningum sem ná aftur til 7. júní 1986. Í þessari margbrotnu mósaíkmynd sem ég hef dundað mér við að koma saman upp úr skráningarbókunum, má sjá hvaða daga sólin hefur skinið og úrkoma fallið í Reykjavík yfir sumarmánuðina. Litakvarðinn er sýndur undir myndinni en annars ætti þetta að skýra sig sjálft. Sjá má hvernig þróunin hefur verið í stórum dráttum, en eins og íbúar Reykjavíkur og nágrennis ættu að vera sammála um þá hafa mörg undanfarin sumur verið með besta móti  hin síðari ár og af sem áður var. Tölurnar hægra megin sýna skráða sólardaga í Reykjavík þegar lagðir hafa verið saman heilir og hálfir sólardagar. Samkvæmt þem sést að á sólríkum sumrum eru sólardagar nálega tvöfalt fleiri en á sólarsnauðum sumrum. Nánari bollaleggingar eru undir myndinni.

Nánari bollaleggingar: Allt fram til hinna síðustu ára má segja sumur með 25-35 sólardögum hafi verið normið. Sumarið 1991 þótti á sínum tíma einstaklega gott og þá skráði ég 38,5 sólardaga en þá var júní sérstaklega sólríkur. Júlí það sumar er þar að auki sá heitasti sem komið hefur í Reykjavík ásamt júlí 2010. Árið 2004 kom svo fyrsta 40 sólardaga sumarið sem ég skrái en eftir það hafa fjögur bæst við, þar á meðal sumarið í ár. Sólarminnsta sumarið skrái ég 1995 en einnig eru sumrin 1988, 1989 og 1992 ansi döpur. Sólskinið segir þó ekki allt þegar kemur að veðurgæðum því samkvæmt mínu veðureinkunnakerfi er árið 1989 lakasta sumarið á meðan sumarið 2009 trónir á toppnum.

Svo má líka skoða einstaka mánuði frá 1986. Samanburðinn er hér unninn upp úr Veðurstofutölum en eins og sjá má ber allt að sama brunni. Jákvæðu metin eru öll frá árinu 2004 og síðar en hin neikvæðu eru öll fyrir þá tíð. Hlýindi síðustu ára er svo annar kapítuli en þar svipaða sögu að segja.

Gengið yfir Fimmvörðuháls

Það má segja að Fimmvörðuhálsinn hafi slegið rækilega í gegn með eldgosinu sem þar kom upp í mars 2010. Það var líka sannkallað túristagos og í góðu samræmi við það voru nokkrar göngustikur einu mannvikin sem lentu undir hrauni. Sjálfur fylgdist ég með vel gosinu eftir bestu getu, spáði í hraunstraumana, lá yfir vefmyndavélum og fannst þetta allt nokkuð stórkostlegt því þótt gosið hafi verið smærra móti var staðsetningin afar athyglisverð og aldrei var að vita hvert framhaldið yrði. Mesta upplifunin var svo auðvitað þegar ég gekk, eins og sumir aðrir, alla leiðina frá Skógum að gosstöðvunum og sömu leið til baka í björtu veðri og töluverðu vetrarfrosti. Það var þó ekki fyrsta ferð mín upp á Fimmvörðuháls því árið 1994 gekk ég hina klassísku leið frá Skógum yfir í Þórsmörk.

Sunnudaginn 26. ágúst s.l. var svo komið að þriðju ferð minni á hálsinn sem ég fór ásamt góðum hópi vinnufélaga þannig að nú hef ég farið þetta fyrir og eftir gos – og líka í gosinu sjálfu. Þessi síðasta ferð var ákveðin fyrir nokkrum mánuðum en þegar nær dró fóru veðurspár að gerast tvísýnar og full ástæða að taka mið af þeim vegna þess veðravítis sem Fimmvörðuhálsinn getur verið. En þrátt fyrir óuppörvandi veðurspár var mætt að Skógum kvöldið áður og vonað það besta. Það borgaði sig því þennan sunnudag var veðrið með besta móti, úrvals skyggni alla leiðina og passlegur vindur, svona rétt til að koma í veg fyrir ofhitnun göngumanna.

Svo ég segi fyrir mig þá er þessi staður þar sem gosið kom upp einn af stórbrotnustu stöðum landsins og ekki versnaði það með viðbótinni sem kom upp með eldsumbrotunum. Gosið í Eyjafjallajökli hafði líka sitt að segja því aska liggur víða í sköflum og eykst eftir því sem ofar dregur frá láglendi. Merkilegt var að sjá hvernig snjóskaflar bregðast við öskunni ofan á sér því þegar snjórinn undir bráðnar, myndast heilmiklar þúfur og eins gott að passa upp á að falla ekki niður í göt sem bræðsluvatn hefur myndað að neðanverðu.

Best að skella inn nokkrum myndum. En fyrst má geta þess að gengið var meðfram fossunum alla leið upp en þeirri leið er einmitt lýst í bókinni GÖNGULEIÐIN YFIR FIMMVÖRÐUHÁLS sem hann Sigurður stórbloggari Sigurðarson var að gefa út og segir betur frá á sinni síðu. Þegar sú leið er farin er komið upp heldur vestar en oftast hefur verið farið.

Einn af fjölmörgum fossum á leiðinni upp.

Hér er hópurinn kominn á Fimmvörðuháls og allt er öskugrátt. Þarna var dálítill farartálmi vegna vatnsins sem streymdi undan stórum snjóskafli. Nýju fellin er þarna lengst til vinstri.

Sandhjúpaður snjóskafl með þúfum og ginnungargöpum.

Eldfellið Magni í öllu sínu veldi.

Hér er horft niður Bröttufönn (sem er engin fönn lengur) í átt að Mýrdalsjökli. Lengst niðrí Hrunagili má sjá glitta í nýja hraunið. Ofan á því rennur vatn sem kemur af fossinum þarna hægra megin.

Hér sést Hrunagilið og storknað hraunið sem féll þar niður í háum fossi uns það hafði hlaðist nógu vel upp í botninum til að mynda rennibraut. Þegar sú braut var almennilega tilbúin tók hraunið hinsvegar að streyma niður Hvannárgilið sem er vestar, byrjaði svo að renna þarna niður aftur, svo fór að gjósa á hinni sprungunni sem aftur dró úr hraunrennsli þarna.

Svo er það bara leiðin niður Þórsmerkurmegin.

- - - - -

Í bloggfærslunni MYNDIR AF VETTVANGI er greint frá gosferð minni að eldstöðvunum þann 27. mars 2010.

Skaflaleiðangur á Esjuna

Sunnudaginn 19. ágúst var Esjan klifin upp í hæstu skaflahæðir í Gunnlaugsskarð í þeim aðaltilgangi að meta og mæla stærsta skaflinn sem þar er enn að finna. Leiðangursmenn ásamt mér voru bloggfélagarnir og loftslagsbræðurnir góðkunnu, Höskuldur Búi og Sveinn Atli. Ferðin þangað uppeftir er frekar löng og brött á kafla þegar brölta þarf upp meðfram gilinu neðan við skálina sem hefur verið kennt við Gunnlaugsskarð. Eins og kunnugt er, er afkoma Esjuskafla ágætis loftslagsmælikvarði enda eiga þeir til að hverfa alveg, frá Reykjavík séð þegar hlýindi eru ríkjandi, en á kuldaskeiðum geta allnokkrir skaflar lifað af yfir sumarið. Hér í síðustu færslu birti ég einmitt mynd úr ferð sem ég fór á sömu slóðir 27. ágúst árið 1995, en þar mátti sjá talsvert mikla skafla í áðurnefndum giljum neðan við Gunnlaugsskarð. Segja má reyndar að árið 1995 hafi verið síðasta kalda árið sem komið hefur í Reykjavík og að það marki lok kuldaskeiðsins á seinni hluta síðust aldar.

Mynd: Höskuldur Búi ásamt undirrituðum komnir upp í Gunnlaugsskarð.

EIns og í góðum könnunarleiðangrum var málband með för og mældist skaflinn um 32 metrar á lengd. Breiddin var ekki mæld en gæti hafa verið allt að 10 metrar - meiri óvissa er um þykktina. Fleiri skaflar voru sjáanlegir en við fórum ekki að þeim. Sá næststærti var heldur minni en sá sem við mældum og svo var einn örsmár sem ekki átti mikið eftir. Okkur félögunum þótti nokkuð ljóst að allir skaflarnir myndu hverfa fyrir haustið og vel það. Þeir loftslagsfélagar voru síðan auðvitað á því að þarna væri komin enn ein skotheld sönnun fyrir hlýnun jarðar af mannavöldum. Eða svona „more or less“.

 Mynd: Höskuldur Búi og Sveinn Atli með málbandið.

Skaflasaga Esjunnar er annars í stuttu máli sú að ekki er vitað til þess að þeir hafi horfið alveg séð frá Reykjavík fyrir árið 1930. Á hlýja tímabilinu 1930-1964 hvarf snjórinn alloft en lengsta snjólausa tímabilið var á árunum 1932-1936. Þega kólna tók á ný hvarf snjórinn ekki frá árinu 1965 til ársins 1997. Það gerðist hinsvegar á ný árið 1998. Lengsta snjólausa tímabilið sem vitað er um eru svo árin 2001 til 2010, en í fyrra vantaði herslumuninn eins og áður sagði og að öllum líkindum verður Esjan snjólaus í ár. Þetta passar ágætlega við það að öll ár þessar aldar hafa verið hlý og síðustu 10 ár hlýrri að meðaltali en nokkurt annað 10 ára skeið í Reykjavík og ekkert lát á því miðað við það sem af er þessu ári. Svo ég nefni tölur þá hefur meðalhitinn síðustu 10 ár verið 5,52 stig hér í Reykjavík en á hlýjasta tímabil síðustu aldar (1932-1941) var meðalhitinn 5,14 stig. Á köldu árunum á seinni hluta 20. aldar fór 10 ára meðalhitinn niður í 4,0 stig, árin 1979-1988.

Á Esjumyndinni sem ég tók fyrir nokkrum dögum sést glitta í skafla. Gunnlaugsskarðið er þarna austast en einnig má vekja athygli á Kerhólakambs-skaflinum sem enn er til staðar. Venjulega hverfur hann á undan hinum en að þessu sinni er hann nokkuð seigur og gæti allt eins orðið sá síðast til að hverfa í ár.

- - - -

Miklu nánar er hægt að lesa um Esjuskafla í fróðleikspistli eftir Pál Bergþórsson á vef Veðurstofunnar: http://www.vedur.is/vedur/frodleikur/greinar/nr/2068

 

Gömul mynd úr Esjugöngu - hvenær var hún tekin?

Þegar hallar fer sumri líta Reykvíkingar til Esjunnar og spá í hvort síðustu skaflarnir nái að bráðna fyrir haustið. Mjög misjafnt er eftir sumrum hvenær síðustu skaflarnir hverfa en á þessari öld hafa þeir alltaf horfið, nema reyndar í fyrra þegar smáskafl upp í Gunnlaugsskarði rétt tórði, eftir því sem best er vitað.

Þá að gömlu myndinni sem ég tók í Esjugöngu með Ferðafélaginu fyrir allnokkrum árum. Þarna eru menn að nálgast gilin fyrir neðan Gunnlaugsskarð og er ferðinni heitið upp á Hábungu Esjunnar. Eins og sést þá eru allmiklir skaflar þarna í giljunum og eiga greinilega nóg eftir. Undanfarin ár hafa þessir gil-skaflar horfið um mitt sumar og jafnvel fyrr, en það ræðst ekki síst af því hversu mikið hefur snjóað um veturinn.


Þegar kemur að ljósmyndum af Esjunni er alltaf gott að vita nákvæmlega hvenær þær eru teknar. Í tilfelli þessarar myndar kemur sér vel að muna að ég hafði með mér vasaútvarp í göngunni og hlustaði á lýsingu á því þegar KR-ingar þurftu endilega að vinna Framara í úrslitaleik bikarkeppninnar. Með smá eftirgrennslan komst ég að því að leikurinn fór fram þann 27. ágúst 1995 sem þýðir að myndin var einmitt tekin þá. En nú er öldin önnur og í dag þætti það frásögum færandi að hafa svona miklar fannir á þessum stað svona seint að sumri. Ekki voru menn þó mikið að spá í það seint síðustu öld þegar alvanalegt var að fjölmargir skaflar í Esjunni lifðu af sumarið hverju sinni. Reyndar má taka fram að árið 1995 var kalt ár og veturinn á undan hafði víða verið snjóþungur. Eiginlega var þetta síðasta árið sem hægt er að segja að hafi verið kalt í Reykjavík sem og annarstaðar á landinu.

Ástand Esjuskafla núna árið 2012 ber hlýindunum vitni, ekki síst hinir allra síðustu dagar. Þrátt fyrir snjóþyngsli í desember og janúar ásamt mjög þurru sumri lengst af er lítið eftir að Esjusköflum eins og sést á myndinni hér að neðan sem var tekin þann 14. ágúst og skaflarnir í giljunum neðan við Gunnlaugsskarð auðvitað löngu horfnir (svæði merkt með ramma). Nokkrir smáskaflar tóra þarna efst en eru ekki efnilegir til að endast fram á haustið. Smáskaflinn til vinstri á myndinni vestan við Kerhólakamb hefur þó verið nokkuð seigur þetta sumar og jafnvel möguleiki á að leifar hans lifi skaflana í Gunnlaugsskarði sem venjulega hverfa síðastir.

Tíðindi af Norðurvígstöðvunum

Nú skal hugað að einhverri mestu umhverfisbreytingu sem á sér stað þessi misserin á jörðinni, nefnilega hinum ört minnkandi hafís á norðurhveli. Þetta auðvitað hið stærsta mál enda bíða sumir í ofvæni eftir því að hægt sé að sigla þvers og kruss um Norður-Íshafið að sumarlagi á meðan aðrir keppast við að græja sig upp til að dæla þarna upp allskonar olíum og gösum svo hægt sé að brenna enn meira eldsneyti og viðhalda hlýnun jarðar. Ómögulegt er samt að segja hvernig þróunin verður með ísinn því alltaf er hugsanlegt að hin hraða bráðnun undanfarin ár sé að einhverju leyti náttúrleg niðursveifla sem gangi eitthvað til baka á komandi árum.

En allavega, þá bráðnar ísinn hratt eins og venjulega yfir sumarmánuðina uns hinu árlega útbreiðslulágmarki verður náð í september. Lágmark ársins 2007 var það langlægsta sem sést hafði fram að þeim tíma og markaði ákveðin þáttaskil. Þótt útbreiðslulágmörkin hafi síðan þá ekki alveg náð sömu dýfu, hefur heildarísmagnið samt haldið áfram að minnka enda er ísbreiðan sífellt að þynnast sem aftur skilar sér í gisnari ís yfir sumartímann. En vegna þess hve stór hluti ísbreiðunnar er gisinn seinni part sumars er varla lengur hægt að nota útbreiðsluna eina og sér sem mælikvarða. Það er þó alltaf ágætt að bera saman kort eins og þessi hér að neðan. Myndin til vinstri sýnir útbreiðslu hafíssins þann 9. ágúst, örlagaárið 2007 en sú til hægri sama dag núna árið 2012.

Á þessum samanburði sést að þótt ísbreiðan sé svipuð að flatarmáli þá er talsverður munur á sjálfri útbreiðslunni. Sumarið 2007 hjálpuðu óvenjulegar aðstæður til við að pakka ísnum vel saman en stóra opna hafssvæðið norður af austur-Síberíu og Beringssundi átti eftir að stækka enn meir fram í september. Núna er hinsvegar stór hluti íssins frekar gisinn og litlu má muna að opið haf sé allan hringinn. Þróunin næstu vikurnar gæti orðið athyglisverð því stóru íssvæðin sem farin eru að blána verulega á 2012-kortinu eiga sennilega ekki mikinn séns það sem eftir er bræðsluvertíðar.

Óvenju skörp dýfa á Danska línuritinu
Ýmsar viðmiðanir eru notaðar til að meta og bera saman umfang ísbreiðunnar. Athyglisverðast er að sjá hvað er að gerast þegar línurit frá hafísdeild Dönsku Veðurstofunnar er skoðað en þeir miða við að hafssvæði teljist íslaust þegar þéttleikinn er kominn undir 30%. Þegar þróun síðustu daga er skoðuð kemur athyglisverð þróun í ljós. Það er þykka svarta línan sem sýnir útbreiðsluna árið 2012 eins og greinilegt er - árið 2007 er blátt að lit, en árið í fyrra er mjög ógreinilegt í gulum lit (þeir mættu gera aðeins betur í grafíkinni). 

Það sem veldur þessari skörpu dýfu í útbreiðslu íssins er ekki síst hin óvenjudjúpa lægð sem myndaðist nú á dögunum yfir Norður-Íshafinu og veldur miklum vindum og sjávargangi sem rótar í öllu þarna norðurfrá, sérstaklega þar sem ísinn er gisinn og viðkvæmastur fyrir. Dýfan hefur þó eitthvað að gengið til baka sem bendir til þess að gervitunglið hafi ekki náð að skynja allan ísinn þegar mest gekk á. Annað atriði sem hef ég séð skrifað um vegna lægðarinnar er að lagskipting sjávarins hafi stokkast upp nógu mikið til að saltríkari sjór nái upp á yfirborð sem flýtir enn meir fyrir bráðnun auk þess að tefja fyrir nýmyndun íssins í haust. Hvað sem því líður þá má búast við miklum skakkaföllum á ísbreiðunni næstu daga og vikur og því ekki ólíklegt að útbreiðslan muni ná nýjum botni í ár. Væntanlega verða fluttar einhverjar fréttir af því þegar þar að kemur.

Ólympíuhetjur og fulltrúi alþýðunnar

Nú þegar frjálsu íþróttirnar eru hafnar á Ólympíuleikunum er hægt að segja að keppnin sé hafin fyrir alvöru. Fram að þessu hefur sjónvarpsáhorfendum nánast verið drekkt með endalausum sundkeppnum þar sem íslensku þátttakendurnir eru jafn langt frá sínu skásta og endranær á svona stórmótum. Annars hefur árangur Íslendinga á Ólympíuleikum í gegnum tíðina verið mjög glæsilegur ef sú skoðun er höfð í huga að þeir síðustu verða ávallt fyrstir og þeir fyrstu síðastir. Stöku sinnum hafa góðmálmar reyndar lent í höndum Íslendinga, ekki síst þarna í Peking þegar handboltamenn komu heim með heilan silfursjóð.

Framfarir í sambandi við Ólympíuleika hafa sennilega verið mestar á fjölmiðlasviðinu og af sem áður var þegar treysta þurfti á æsilegar útvarpslýsingar af framgangi okkar helstu íþróttakappa. Ein slík lýsing er mér minnisstæð frá Ólympíuleikunum í Moskvu árið 1980 þar sem meðal annars keppti einn okkar besti 1500 metra hlaupari, Jón Diðriksson. Lítt kunnur fréttamaður, Stefán Jón Hafstein, hafði verið sendur á vettvang og lýsti hann 1500 metra hlaupinu. Allan tímann jós Stefán miklu lofi á Jón Diðriksson sem snemma tók forystu í hlaupinu en inn á milli í öllum hamaganginum mátti heyra eitthvað á leið: „hann er fyrstur … hann er annar … hann er orðinn þriðji … hann dregst aðeins afturúr … hann kemur í mark og er sjöundi – í riðlinum … frábært hlaup hjá Jóni“.

Þótt menn komi síðastir í mark er ekki þar með sagt að þeir séu einhverjir aukvisar eða meðalmenni enda hafa íþróttamenn á Ólympíuleikum lagt á sig ómælt erfiði árum saman. Það má til dæmis minna á að Jón Diðriksson er ennþá handhafi Íslandsmetsins í 1500 metra hlaupi samkvæmt metaskrá FRÍ.

Til að sýna fram á raunverulega getu keppenda á Ólympíuleikunum, ekki síst hinna lakari, langar mig að varpa fram þeirri tillögu að í hverri einstaklingsgrein keppi alltaf einn óbreyttur borgari sem gæti kallast Fulltrúi alþýðunnar. Hann væri valin af handahófi en eina skilyrði fyrir þátttöku hans er að hann hafi burði til að ljúka keppni. Smá sýnishorn af 110 metra hindrunarhlaupi á einhverju móti í Kína fer hér á eftir en miðað við framgöngu eins keppandans verður ekki betur séð en þarna sé einmitt kominn fulltrúi alþýðunnar sem lætur ekki takmarkaða getu hindra sig.

 

Græn Sahara

Það er sæmilega vel þekkt staðreynd að Sahara eyðimörkin hefur ekki alltaf verið eyðimörk heldur hefur hún líka átt sínar stundir sem gróðri vaxið landssvæði með ám og stöðuvötnum. Miklar vatnbirgðir er enn að finna djúpt undir yfirborðinu en þar er um að ræða vatn frá því tímabili þegar enn rigndi í Sahara, en síðustu 5.000 ár hefur ekkert bæst við þann forða. Þetta mál á sér sínar merkilegustu hliðar sem ég hef aðeins verið að grúska í undanfarið og sett saman í smá texta.

Umrætt græna tímabil í Norður-Afríku hófst skömmu eftir að síðasta jökulskeiði lauk fyrir 10-11 þúsund árum og stóð í nokkur þúsund ár en smám saman tók landið að þorna og breytast aftur í þá sandeyðimörk sem við þekkjum í dag. Það merkilega við þetta er síðan að eyðimerkurmyndunin hélst í hendur við smám saman kólnandi veðurfar á núverandi hlýskeiði og því ekki óeðlilegt að spyrja hvort núverandi hlýnun og framtíðarhlýnun geti leitt til aukinnar úrkomu í Sahara og þar með aukins gróðurfars.

Fyrri grænu tímabil
Eyðimerkursaga Norður-Afríku hefur verið rannsökuð með því að skoða setlög í Atlantshafinu vestur af Marokkó. Samkvæmt því hefur eyðimerkurástandið verið rofið þrisvar á síðustu 150 þúsund ár. Fyrst fyrir um 110-120 þúsund árum, svo fyrir 45-50 þúsund árum og núna síðast fyrir 10-5 þúsund árum. Athyglisvert er að á miðtímabilinu fyrir 45-50 árum var ekki hlýskeið á jörðinni eins og á hinum tímabilunum enda hófst síðasta jökulskeið smám saman fyrir um 110 þúsund árum og lauk fyrir um 10 þúsund árum. Þó þetta jökulskeið hafi reyndar einkennst af miklum óstöðugleika þar sem jöklarnir ýmist komu og fóru, hefur loftslag varla verið svo hlýtt fyrir 45-50 árum að það jafnist á við það sem gerðist eftir lok síðasta jökulskeiðs – sem þýðir að eitthvað annað hlýtur að koma rigningunni af stað í Sahara en bara hlýtt loftslag.

Ástæður
Það sem helst liggur undir grun til að koma rigningu af stað í Sahara eru eiginlega hin sömu öfl og talin eru valda jökul- og hlýskeiðum á norðurhveli, nefnilega Milankovitch-sveiflurnar svokölluðu: pólvelta, breytilegur möndulhalli og sveiflur í sporbaugslögun jarðar. Þessar sveiflur vinna ýmist með eða á móti hverri annarri en í tilfelli Sahara er það 41 þúsund ára sveiflan á möndulhalla sem sennilega skiptir mestu. Fyrir um 10 þúsund árum, þegar síðasta jökulskeiði lauk og Sahara tók að grænka, var möndulhalli jarðar í hámarki 24,5° en síðan hefur jörðin verið að rétta úr sér og er nú komin hálfa leið í minnsta halla sem er 22,1°. Við hámarks-möndulhalla eykst sólgeislun að sumri til á hærri breiddargráðum sem hefur áhrif á það ógnarjafnvægi sem ríkir í Norður-Atlantshafi hvað varðar sjávarstrauma og seltujafnvægi. Þannig þykir líklegt að hámarks sólgeislun auki kraft Norður-Atlantshafshringrásarinnar sem leiðir til þess að monsúnrigningarnar í Afríku ná lengra í norður og eyðimerkursandar gróa upp. Hugsanlega þá með þeim aukaverkunum að þurrara verður við Miðjarðarhaf.
Til að koma á alvöru hlýskeiði sambærilegu því sem ríkt hefur síðustu 10 þúsund ár og fyrir 110-120 árum þarf þó meira til en hámarks möndulhalla ef dæmið á að ganga upp. Þar er hentugt að bæta við 100 þúsund ára sveiflunni í sporbaugslögun jarðar um sólu sem einmitt hefur verið okkur hagstæð frá ísaldarlokun.

Út úr Afríku
Nú er það svo að Afríka sunnan Sahara, nánar tiltekið sigdalurinn mikli, hefur í gegnum tíðina verið þróunarmiðstöð mannkynsins og þaðan hafa komið helstu nýjungar og uppfærslur í þróunarsögu mannsins, t.d. Homo Erectus og Neantherdalsmaðurinn. Gróðri vaxin Sahara hefur að öllum líkindum haft þar mikil áhrif enda eyðimörkin löngum verið mikill farartálmi. Lokaútgáfa mannsins Homo Sapiens leitaði einmitt fyrst út úr Afríku á hlýskeiðinu fyrir 110-120 þúsund árum. Sú útrás fór þó reyndar fyrir lítið þegar kólnaði á ný. Hugsanlega leituðu menn aftur til baka og kannski náðu einhverjir lengra í austur til Asíu. Það var svo á græna skeiðinu fyrir 45-50 þúsund árum sem lokaútrás nútímamanna átti sér loksins stað frá Afríku til Evrópu og víðar og leysti af hólmi hina eldri týpu, Neanderdalsmanninn. Síðasta græna skeiðið hafði síðan úrslitaáhrif í sögu okkar. Græn Sahara hefur verið gósenland fyrir safnara og veiðimenn fyrir 10-8 þúsund árum og eru þá fiskveiðar alls ekki útilokaðar. Þegar svo rakinn minnkaði má gera ráð fyrir að menn hafi safnast saman þar sem enn var vatn að finna sem að lokum leiddi til fyrstu menningarsamfélaganna á bökkum og árósum Nílarfljóts en sama þróun gæti einnig hafa átt sér á öðrum vaxandi eyðimerkursvæðum utan álfunnar svo sem í núverandi Írak.

Hlýnandi heimur
Þótt loftslag á núverandi hlýskeiði (Holocene) hafi verið nokkuð stöðugt, hefur smám saman farið kólnandi frá því fyrir um 8 þúsund árum. Það er að reyndar erfitt að bera saman hitafar nákvæmlega milli árþúsunda en með þeirri miklu hlýnun sem hefur verið í gangi undanfarið er sennilegt að hitafar sé komið upp undir það sem hæst gerðist á meðan Sahara var gróðri vaxin eða stefnir að minnsta kosti í það. En hvað gerist varðandi úrkomu í Sahara í hlýnandi heimi er stóra spurningin og þar eru menn ekki sammála. Hinir bjartsýnu benda á þá staðreynd að hlýtt loft getur innihaldið meiri raka sem þýðir meiri úrkomu og minnkandi eyðimerkur. Hinir svartsýnu telja hinsvegar að meira þurfi til í tilfelli Sahara-eyðimerkurinnar því ef hún á að gróa upp þurfi veðurkerfin og monsúnregnið að færast í norður. Slíkt er ekki að gerast enda möndulhalli jarðar minni nú en fyrir 8-10 þúsund árum og sólgeislun að sumarlagi að sama skapi minni. Ekki bólar heldur mikið á regni í Sahara og enn berast fréttir af þurrkum og hungursneiðum í löndum eins og Súdan. Framtíðin er óskrifað blað og ekki víst að allir skilji náttúruöflin eins vel og þeir telja.

Nokkrar heimildir:
ScienceDaily: The green Sahara, A Desert In Bloom
ScienceDaily: Greening of Sahara Desert Triggered Early Human Migrations out of Africa
The Daily Galaxy: Shift in Earth's Orbit Transformed 'Green Sahara' into Planet's Largest Desert 

Birkið á Skeiðarársandi

Á ferð minni austur um land fyrr í sumar lét ég verða að því að taka mynd af gróskumiklum birkihríslum sem nú vaxa á Skeiðarársandi. Þessi trjágróður er hinn merkilegasti fyrir ýmsar sakir enda vitnar hann um heilmiklar breytingar sem eru í gangi á sandinum.

Trjágróðurinn er mestur rétt norðan þjóðvegar vel inn á miðju Skeiðarársands en auk birkisins má einnig sjá talsverðan lággróður, aðallega lyng. Greinilega er töluvert liðið síðan vötn runnu þarna suður um sanda og svæðið hefur sloppið við hlaupið mikla eftir Gjálpargosið. Líklegast hafa þessi tré hafi vaxið af fræjum sem hafa borist með vindum frá Skaftafelli en kannski ekki síður frá Bæjarstaðaskógi enda virðast trén vera af úrvalskyni og allt annað en kræklótt. Hæstu trén gætu verið um tveir metrar og samkvæmt rannsóknum eru þau nú sjálf farin að dreifa fræjum og því fátt sem virðist ógna því að þarna verði kominn hinn myndarlegasti birkiskógur áður en langt um líður.

Skeiðarárjökull hefur hörfað mikið eins og flestir jöklar landsins. Að sama skapi hefur rennsli jökulánna suður undan jökulsporði einnig tekið miklum breytingum. Í stað margra kvíslna falla öll vötn nú niður um Gígjukvísl vestarlega á sandinum en sjálf Skeiðaráin er þornuð upp. Þessu valda ekki síst jökulgarðarnir sem hlóðust upp við framrás jökulsins á liðnum öldum en svo skipta lónin líka máli sem myndast þar sem hörfandi jökullinn hefur grafist niður í sandinn.

Jafnvel er talið að breytingin á rennslinu sé það afgerandi að stærstu hlaup úr jöklinum muni ekki ná í farveg Skeiðarár. Brúin mikla mun því standa nánast á þurru um langa framtíð og svæðið allt gróa upp með tímanum og leita til þess horfs sem var á landnámstíð. Svæðið verður þó aldrei alveg eins. Í Öræfasveitinni er til dæmis gríðarlega mikið af lúpínu allt í kringum jökulinn og sennilega bara tímaspursmál hvenær hún berst yfir á sandana. Ég athugaði ekki að taka mynd af fjólubláum undirhlíðum Öræfajökuls en það má athuga það næst.

Myndina hér að ofan vann ég út frá loftmynd frá Google Maps en hún er sennilega tekin áður en rennsli Skeiðarár breyttist árið 2009. Það ár skrifaði ég einnig myndskreytta bloggfærslu sem ég nefndi: Hopandi skriðjöklar, stækkandi lón og horfnar jökulár

Á toppi Botnsúlna

Undanfarin sumur hef ég komið mér upp þeirri venju að ganga einsamall á eitthvert gott fjall sem ég hef ekki gengið á áður. Bestar eru þessar göngur þegar maður á fjallið alveg útaf fyrir sig og nægur tími til ráðstöfunnar. Það eru alltaf takmörk fyrir því hversu miklar fjallgöngur skynsamlegt er að leggja út í einsamall en nauðsynlegt er þó að einhver viti af ferðum manns og svo er farsíminn auðvitað gagnleg uppfinning sem öryggistæki. Ekki fer ég þó í fjallgöngur til að hanga í símanum og ekki hef ég heldur með mér músíkgræjur nema kannski vasaútvarp til vonar og vara. Hinsvegar er fuglasöngurinn alltaf kærkominn þótt flytjendur hans séu ekkert alltof hressir með að ró þeirra sé raskað, svipað og með blessaðar rollurnar sem horfa á mann úr fjarska með tortryggnum augum.

En þá að fjalli sumarsins sem að þessu sinni var Syðsta-Súla í Botnsúlum sem blasir við ofan Þingvalla. Þangað fór ég þriðjudaginn 10. júlí í björtu og hlýju veðri en dálitlum vindi af norðri sem greinilega spólaði upp fínlegum söndum við Langjökul og olli mistri sem skerti heldur útsýnið í austur. Ég lagði í gönguna frá gamla túninu við Svartárkot ofan Þingvalla en til að komast að fjallinu þarf að krækja fyrir hið hyldjúpa Súlnagil. Bæði er hægt að fara upp fyrir gilið eða niður fyrir eins og ég gerði. Í heildina hef ég gengið nálægt 13 kílómetra í göngunni sem tók um 8 klukkutíma með góðum stoppum. Leiðin að fjallinu er mjög þægileg en sama er ekki hægt að segja uppgönguleiðina austast á hryggnum sem er stórgrýtt og laus í sér áður en komið er að miklu móbergsklungri.

Sjálfur hryggurinn er misgreiðfær og með ýmsum truflunum sem þarf að krækja fyrir, en þá er vissara að hafa í huga að norðurhluti hryggjarins er eiginlega bara hengiflug. Þótt ég sé ekki mjög lofthræddur þá hvarflaði samt að mér á tímabili að þetta ferðalag væri kannski ekki svo mjög sniðugt. En þá var bara að fara varlega og ana ekki að neinu. Útsýnið var líka stórbrotið, ekki síst þegar horft var í norður þar sem fleiri og öllu óárennilegri Botnsúlur blöstu við í þessum fjallaklasa. Fjær mátti sjá Langjökul, Þórisjökul, Okið og fleira flott.

Sjálfum toppnum var að lokum náð. Syðsta-Súla er 1093 metrar á hæð og um leið hæsti tindur Botnsúlna. Á hæsta punkti er steyptur landmælingastöpull þar sem tilvalið er að stilla upp myndavélinni og láta sjálftakarann mynda kappann með Hvalfjörðinn og hálfan Faxaflóan í baksýn.

Á bakaleiðinni lagði ég smá lykkju á leið mína til að skoða Súlnagilið. Það kom mér á óvart hversu hrikalegt það er en það hefur grafist lóðrétt og djúpt niður í þykkan mósbergsgrunn og svo þröngt að ekki sést allstaðar til botns.

Talsvert af hafís á Grænlandssundi

Að gefnu tilefni kem ég hérna með dálitlar hafíspælingar en svo virðist sem hafísinn sé ekki ekki mjög fjarri landi norðvestur af Vestfjörðum miðað við árstíma. Myndina útbjó ég frá MODIS gervitunglamyndum frá 4. júlí og hef strikað með blárri línu þar sem mér sýnist hafísjaðarinn vera. Vestfjarðakjálkinn er þarna vel sjáanlegur og strönd Grænlands alveg efst. Mikið hægviðri hefur verið ríkjandi kringum Ísland vikum saman og því fátt sem heldur aftur af hafísnum og því sem honum fylgir. Í takt við það hefur lítið verið um almennilegar norðaustanáttir á Grænlandssundi sem annars eru þar ríkjandi, en sú vindátt heldur einmitt aftur af hafísreki hingað.

Þessi útbreiðsla hafíssins á Grænlandssundi er þó ekki merki um batnandi ástand hafíss á Norðurslóðum í heild sinni - eiginlega síður en svo. Á myndinni hér að neðan sést hafísútbreiðslan á norðurhveli og er appelsínugul lína látin tákna meðalútbreiðslu hafíssins (m.v. árin 1979-2000). Samkvæmt því er útbreiðslan víða langt undir meðaltali en þá sérstaklega norð-austast í Atlantshafinu þar sem útbreiðslan er minni en vitað er um á sama árstíma. Heildarútbreiðslan á norðurhveli er annars við það minnsta sem áður hefur mælst, en núna um hásumarið bráðnar hafísinn hratt á alla kanta og í september mun koma í ljós hvort nýtt lágmarksmet í útbreiðslu verður sett. Sjálfum finnst mér það ekki ólíklegt enda er ísinn sífellt að þynnast. Athuga það sjálfsagt síðar.

Eina undantekningin á lítilli útbreiðslu hafíssins er einmitt austur af Grænlandi eins og þarna sést. Þar gæti komið við sögu meira ísrek frá Norður-Íshafi en venjulega og líka ríkjandi vindáttir sem beint hafa ísnum í austur frá Grænlandi, í stað þess að hann reki lengra suður með austurströnd Grænlands.

 

 

Bæjarins besti júní?

Nú eru liðin 26 frá því ég hóf mínar eigin veðurskráningar fyrir veðrið í Reykjavík. Þetta hef ég gert sjálfum mér til gagns og gamans en upphaflega stóð aldrei til að halda út þessum skráningum lengur en bara sumarið 1986. Reyndin varð þó önnur. EInhversstaðar hef ég sagt að ég sé heimilisveðurfræðingur en starfsemin fer aðallega fram í stofunni heima, sem er því nokkurskonar einkaveðurstofa.

Eitt af því sem hefur viðhaldið skráningaráhuganum er einkunnakerfið sem byggist á því að ég gef hverjum degi einkunn á skalanum 0-8 eftir ákveðnu kerfi sem byggist á veðurþáttunum fjórum: sólskini, úrkomu, hita og vindi. Eftir hvern mánuð reikna ég svo út meðaleinkunn mánaðarins og þannig get ég borið saman veðurgæði einstakra mánaða og jafnvel ára. Auðvitað er samt alltaf álitamál hvernig skilgreina á gott eða slæmt veður og svo getur verið allur gangur á því hvernig einkunnir einstaka mánaða endurspegla raunveruleg veðurgæði. Um þetta hef ég skrifað nokkrum sinnum áður eins og sumir ættu kannski að kannast við.

Það telst mjög gott ef mánuðir ná 5,0 í meðaleinkunn en afleitt ef mánuður nær ekki 4,0 þannig að einkunnabilið er ekki mjög mikið. Fram að þessu er versti skráði mánuðurinn, janúar 1989, með 3,3 í einkunn. Sá besti hefur hinsvegar verið júlí 2009, með afgerandi bestu einkunnina 5,8. En nú hafa stórtíðindi orðið.

Júní 2012: Einkunn 5,9.
Já nú hefur það gerst að liðinn mánuður er ekki bara bæjarins besti júní-mánuður frá 1986, heldur er hann besti mánuður allra skráðra mánaða og hefur slegið út þann fyrrum besta: júlí 2009. Rétt er þó að taka fram að tekið er tillit til árstíðasveiflu í hita þannig að allir mánuðir árins geti átt sama möguleika á bestu einkunn.

Hér til hliðar sýni ég skráninguna fyrir nýliðinn júní. Þar má meðal annars sjá veðureinkunn dagsins í aftasta dálki. Hér á eftir kemur dálítil greinargerð um einstaka veðurþætti:

Sólardaga skrái ég sem heila eða hálfa daga og eru þarna 12 sannkallaðir sólardagar en 13 hálfskýjaðir. Þá eru ekki eftir nema 5 dagar þar sem sólin hefur varla látið sjá sig. Samtals eru þetta því 18,5 sólardagar sem er í flokki hins allra besta en þó ekki met samkvæmt mínum skráningum því árið 2008 var júní með 19,5 daga. Samkvæmt opinberum mælingur var þetta reyndar sólríkasti júní í Reykjavík síðan 1928 en þá skiptir máli að ég skrái veðrið eins og það er yfir daginn en ekki seint á kvöldin eða á nóttinni. Sólríkar vornætur skipta því ekki máli hjá mér.

Úrkoma var mjög lítil og skráði ég aðeins 5 daga með úrkomu en í öll skiptin var hún minniháttar eða skúrir í bland við sólskin, stundum að vísu nokkuð öflugar dembur. Gegnblautur rigningardagur var enginn. Ég vek athygli á dropa sem er teiknaður 7. júní í annars alauðum dálki fyrir framan einkunnina. Hann stendur fyrir blauta jörð (eða snjó) á miðnætti og er oftast miklu skrautlegri þetta. Mánuðurinn er því einn af þessum þurrkamánuðum sem einkennt hefur sumrin frá árinu 2007.

Hiti er skráður sem dæmigerður hiti yfir daginn. Táknin fyrir aftan hitatöluna segja til hvort dagurinn sé kaldur hlýr eða meðal. 19. júní flokkaðist sem kaldur (ferningur) en 8 dagar voru hlýir (hringur). Mánuðurinn byrjaði með hlýindum og var 4. júní hlýjasti dagur mánaðarins: 17 stig. Eftir smá slaka voru góð hlýindi aftur ríkjandi, sérstaklega síðustu 10 dagana. Í heildina var þetta hlýr mánuður sem var yfir meðallagi síðustu 10 ára og auðvitað langt yfir opinberu viðmiðunartímabili áranna 1960-1990.

Vindur er auðvitað mikilvægur þáttur þegar kemur að veðurgæðum. Í samræmi við önnur veðurgæði var þessi mánuður mjög hægviðrasamur og kannski það sem gerir útslagið með góða einkunn en til að ná meteinkunn þurfa allir veðurþættir gjöra svo vel að standa sig. Hlykkjóttar pílur eru áberandi í skráningunni og standa fyrir hægan vind. Tvöföldu strekkingsvinds-pílurnar eru hinsvegar hvergi sjánlegar. Í kassanum neðst til vinstri er samantekt á vindáttum. Norðvestan hafgoluáttin er tíðust á meðan sunnan- og suðvestanáttirnar eru í núlli. Þetta eru alveg rakin einkenni góðviðrismánaðar að sumarlagi hér í bæ og segir í raun það sem segja þarf. Samtals er vindstyrkur mánaðarins 43 en sú tala er fengin úr skráningarkerfinu og er með því lægsta sem ég hef skráð.

- - - -

Það er ágætis útrás fyrir veðurskrif að taka fyrir metmánuð eins og þennan. Ég ætla þó ekki að taka fleiri mánuði fyrir svona ýtarlega nema einhver mánuðurinn tekur upp á því að dúxa - nú eða kolfalla með fordæmalausum hætti.

Rigning og rok, þurrkar og fleira.

Það væri tilbreyting hér í veðurleysunni að fá svo sem eins og eitt almennilegt landsynningsslagviðri með mörgum millimetrum og metrum á sekúntu. Veðurkortið sýnir veðrið á morgun kl. 18 en eins og glöggir lesendur átta sig á er hér um gamalt veðurkort að ræða og viðkomandi morgundagur löngu liðinn. Ég man ekki hvar á netinu ég fékk kortið á sínum tíma, en þessi gömlu handteiknuðu veðurkort taka auðvitað öllu fram sem boðið er upp á í dag. Og þótt litinn skorti, þá liggur við að maður finni fyrir rigningunni og vindinum.

Úrkomuleysið að undanförnu hefur verið í umræðunni og virðist sem við séum orðin föst í þessum snemmsumarþurrkum ár eftir ár. Þetta er talsverð breyting frá því er ég var alast upp en þá var aðalkappsmálið að eiga góð Nokia stígvél svo hægt væri að vaða í dýpstu drullupollana – ekki síst að sumarlagi. Það var líka talsvert kaldara á mínum uppvaxtarárum á 8. áratugnum og því freistandi að segja að blaut sumur fari saman við kaldari tíð. Kannski á þetta frekar við um sunnan- og vestanvert landið sem fær að finna fyrir því þegar lægðirnar stefna beint á landið.

Nú á tímum meiri hlýinda fara lægðirnar hinsvegar beint til Bretlandseyja með þeim aukaverkunum að hæg norðaustlæg eða austlæg átt verður ríkjandi hér á landi með almennum sumarþurrkum víðast hvar en svalara sjávarlofti við strendur austan- og norðanlands.

Nú er auðvitað sígilt að velta fyrir sér hvort þetta sé veðurbreyting sem komin er til að vera. Ég held að því sé varla treystandi því veðrið leitar gjarnan í gömul för og tímar stígvélaðra sumra því ekki endilega liðnir. Samhengi hlutana er þó ekki alltaf einfalt því auðvitað getur líka rignt duglega í hlýindum – og öfugt. Hitasveiflurnar eru samt nokkuð ljósar og þar gæti hitastigi sjávar spilað inní. Undanfarin ár hefur hlýr sjór verið ríkjandi hér við land, svipað og á síldarárunum um miðja síðustu öld. Gott er í því sambandi að kíkja á AMO myndina (Atlantic Multidecadal Oscillation) sem endurspeglar ágætlega þróun sjávarhita hér nyrst í Atlantshafinu þegar tilraun hefur verið gerð til að jafna út leitnina upp á við vegna almennrar hlýnunnar. Samkvæmt þessu höfum við greinilega verið í hlýju pósitívu ástandi frá því fyrir 2000 en þó ekki alveg eins öflugu og á árunum 1930-1945. Ómögulegt er að segja hversu lengi þetta varir en miðað við lengd síðustu tímabila gæti þetta hlýja tímabil allt eins verið hálfnað.