Gotnesk letur

Áfram skal haldið með letursögu og nú er komið að því merkilega hliðarskrefi sem gotneska letrið er en það var einkennisletur síðmiðalda þótt það hafi víða verið notað áfram í prentverki næstu aldirnar. Á síðustu öldum miðalda leitaði menning hins kaþólska heims til hæstu hæða og sem allra næst sjálfu himnaríki. Hinn rómanski bogi sem áður hafði einkennt kirkjubyggingar fékk á sig odd sem teygði sig upp á við og úr varð hinn hvassi gotneski stíll. Á sama hátt snéru biblíuskrifarar Mið- og Norður-Evrópu við blaðinu, lögðu til hliðar hina rúnnuðu Karlungaskrift og tóku upp þetta háa og kantaða letur sem hefur verið kallað gotneskt letur. Þessi leturþróun var þó kannski ekki bara fagurfræðilegt tískufyrirbæri heldur líka praktískt því með gotnesku skriftinni var hægt að skrifa þéttar sem sparaði dýrmætt bókfell auk þess sem leturgerðin bauð upp á ýmsar styttingar með sameiningu einstakra stafa eins og sést í dæminu hér að neðan.

Mynd:Handskrifað textúr-letur í enskri Biblíu frá árinu 1407.

 

Gotneskt letur er stundum kallað öðrum nöfnum eins og t.d. brotaletur og blackletter á ensku. Gotneska heitið festist eiginlega við þessa leturgerð sem niðrandi uppnefni húmanískra Suður-Evrópumanna sem voru á annarri og klassískari línu og héldu áfram að þróa sitt lágstafaletur í þá átt sem við þekkjum í dag.

Elsta og stífasta gerðin af gotnesku letri nefnist textúr og einkennist af jöfnum, lóðréttum strikum í grunninn og misbreiðum skástrikum eftir því hvernig þeim hallar gagnvart fjaðurpennanum. Bogadregnar línur eru nánast engar. Ef tekinn er bútur úr almennilegri textúr-skrift á réttum stað kemur randmynstrið og reglan í ljós.

Frægasta og áhrifamesta notkun á gotneska textúr-letrinu er sjálf Gutenbergsbiblía frá því um 1450-60 sem er fyrsta og eitt fallegasta stórvirki prentlistarinnar. Þar var beitt þeirri byltingarkenndri nýjung að hver stafur var handgerður og steyptur í blý og stöfunum síðan raðað upp á hverja síðu fyrir sig. Gutenberg sjálfur vildi að Biblían væri sem líkust handskrifuðum bókum og því valdi hann að nota gotneska textúr-letrið. Þessi hugsun átti eftir að vera ríkjandi áfram í prentverki um nokkurt skeið.

Elstu íslensku handritin voru ekki rituð með gotneskri skrift heldur hinni eldri Karlungaskrift sem var líkari lágstafaskrift okkar tíma. Um 1400 voru gotnesku letrin hinsvegar nánast allsráðandi hér í handritagerð og síðar í prentverki. Hin þétta og hvassa gerð gotneska letursins - textúr - var þó ekki notuð á prentaðar bækur hér því komnar voru fram léttari afbrigði sem buðu upp á sveigða og mýkri stafi. Gotneska leturafbrigðið sem notuð var í Guðbrandsbiblíu nefnist fraktúr sem byggist bæði á beinum og sveigðum línum sem gerir letrið læsilegra, en verður þó um leið óreglulegra á að líta í samfelldum texta heldur en textúr.

Mynd: Prentað fraktúr letur í Guðbrandsbiblíu frá árinu 1584.

 

Hinar léttari gerðir gotnesks leturs voru mjög lífseigar fram eftir öldum á vissum svæðum og þá sérstaklega í Norður-Evrópu. Á Íslandi héldu menn áfram að prenta sínar bækur með þessum leturgerðum fram á 19. öld þó að í Evrópu hafi verið komin fram nútímalegri leturgerðir. Lífseigust urðu þessi letur þó í Þýskalandi enda þóttu þetta lengst af vera þjóðleg letur. Nasistum þótti það einnig líka í fyrstu en skiptu svo rækilega um skoðun árið 1941 eftir að þeir fóru að tengja gotnesk letur við gyðinga, hvernig sem þeir fundu það út.

Í dag eru gotnesk letur nánast ekkert notuð í samfelldum texta nema í sérstökum tilfellum. Algengt er enn í dag að nota gotnesku letrin í blaðahausa virðulegra og íhaldssamra dagblaða. Nærtækast fyrir okkur er að benda á haus Morgunblaðsins sem byggist á hinu forna textúr-afbrigði. Hinsvegar má gjarnan sjá gotnesk letur á allt öðrum og hörkulegri vettvangi t.d. meðal þungarokkara og rappara svo eitthvað sé nefnt, en þá erum við kannski komin dálítið langt frá upphaflegu hugsun leturskrifara miðalda.

 

- - - -

Eldri bloggfærslur mínar um letursöguna má finna hér:

TRAJAN leturgerðin 

Hið forneskjulega Únsíal letur 

Meðal heimilda sem ég notast við er ástæða til að nefna samantektina: Þættir úr letursögu eftir Þorstein Þorteinsson sem birtist í bókinni, Prent eflir mennt, í ritröðinni: Safn til iðnsögu Íslendinga.

 

Athugasemdir

[Jens Guð, 10.4.2010 kl. 23:08]

  Gotneska letrið var og er sömuleiðis áberandi í pönkdeildinni.  Til að mynda á fyrstu plötu Dead Kennedys.  Ég notaði það á plötu Das Kapital.

[Emil Hannes Valgeirsson, 11.4.2010 kl. 00:43]

Jú einmitt, en þá mætti líka minnast á Goth-tískuna sem er nokkurskonar afsprengi pönksins.

[Jens Guð, 11.4.2010 kl. 02:37]

  Ja,  já.  Sú tíska hefur reyndar ekkert með letur að gera heldur músíkstíl og þó enn fremur útlit og/eða andlitsfarða.  Pönkararnir Siouxie & The Banshees og The Cure voru frumherjar ásamt þýskum pönkurum.  Þar var það fyrst útlitið (andlitsmálun) og síðar, ja, eða um svipað leyti,  hjá öðrum munkaleg músík.  Svo rann þetta saman í eitt: Joy Division,  Marylin Manson og að hluta til norska dauðarokkið.  Jafnvel Rammstein... 

[Jón Agnar Ólason, 11.4.2010 kl. 09:11]

Skínandi gott yfirlit, fróðlegt og skemmtilegt aflestrar. Takk fyrir þetta.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 11.4.2010 kl. 11:19]

Hér skrifar greinilega grafískur hönnuður með prentverk (typografíu) í huga, og gerir engan greinarmun á þróun mínúskla í latneska stafrófinu í ritun (paleografíu) eða áletrun (epigrafíu). Stafagerði þróast ekki samtímis í ritun og áletrunum og tekur sinn tíma að fara gegnum Evrópu. Þessi þróunarsaga þín er frekar einföld  og amerísk, og nýjustu rannsóknir sýna m.a. að breytingin yfir i "gotneska" mínuskla, sem sést í litlum bókstöfum í ritverki, hafi verið vegna nýrrar tísku í að beita pennanum og hugsanlegar vegna stælingar á arameískum bókstöfum (hebresku).

Það var ekki gotneskt skrift, sem bönnuð var í Þýskalandi árið 1941, heldur stafagerð til ritunar, sem hönnuð var af manni sem hét Sütterlin, og var skriftin kennd við hann. Ég held ekki að þú getir kennt gyðingum um þá skrift. Hún var bönnuð, því embættismönnum í hersetnum löndum gátu ekki fyrir neina muni skilið Sütterlin.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 11.4.2010 kl. 11:21]

embættismenn í hersetnum löndum , átti þetta að vera.

[Emil Hannes Valgeirsson, 11.4.2010 kl. 13:14]

Það er nú ekki hægt að koma öllu að í svona stuttri bloggfærslu, Vilhjálmur. Hér er ég að fjalla um gotneska letrið sem þróaðist í rituðum bókartextum og síðar prentun frekar en áletrunum. Fjaðurpenninn kemur þar auðvitað mikið við sögu. Ég kalla þetta hliðarskref í leturþróun því samtímis þróaðist einnig svokallað fornaletur sem sótti fyrirmyndir sínar í rómverska hástafaletrið og lágstafa karlungaskriftina sem til varð í ríki Karlamagnúsar. Fornaletur er síðan það letur sem varð að lokum ofaná í almennum texta til okkar tíma, þó ekki fyrr en á 19. öld á Íslandi.
Ég vil ekki eigna mér það að kenna gyðingum um þessa skrift - þetta segja heimildir, m.a. sú sem ég vísaði í, en þar segir meðal annars: „Eftir 1933 lögðu nasistar síðan alla áherslu á að prentað væri með þessu þjóðlega þýska letri. En 1941 sölsuðu þeir skyndilega um, gefin var út tilkynning um að rangt væri að brotaletur væri þýskt: þetta væri „Schwabacher-júðaletur“ og óþýskt eftir því, og sem fyrst skyldi taka upp fornaletur í Þýskalandi.“
Schwabacher kom fram á seinni hluta 15. aldar og er ein tegund gotnesks leturs (brotaleturs). Það er vel líklegt að þjóðverjar hafi viljað leggja niður gotneskt letur á stríðsárunum af praktískum ástæðum, en oft þótti samt þægilegt að kenna gyðingum um ýmislegt sem ekki átti lengur uppá pallborðið.