Veðurannáll 1995-1998 - Umskipti

Fjögurra ára tímabilið sem nú verður tekið fyrir er merkilegt fyrir þær sakir að þá urðu umskipti til hins betra í veðurfari á landinu. En þessi umskipti voru ekki áfallalaus eins og Vestfirðingar fengu svo illilega að kynnast. Þegar þarna var komið við sögu hafði hér á landi ríkt frekar kalt tímabil sem má segja að hafi hafist um haustið, 1965. Á þessu kalda tímabili var algengt að ársmeðalhitinn í Reykjavík væri á bilinu 4,0 til 4,5 stig. Alloft var þó kaldara, en kaldast var árið 1979 þegar meðalhitinn var aðeins 2,9 stig. Einungis fjögur ár náðu 5 stiga meðalhita í Reykjavík á tímabilinu. Undangengnir vetur höfðu margir verið snjóþungir, ekki síst fyrir norðan og vestan. Mikið snjóflóð hafði gert skaða á sumarhúsabyggð Ísfirðinga vorið áður auk þess sem manntjón varð. Vetrarlægðum með tilheyrandi fannfergi var því ekki tekið neitt sérlega fagnandi fyrir vestan í byrjun ársins 1995, sem hér fær heldur meiri umfjöllun en önnur ár í þessum annálaflokki og ekki eins Reykjavíkurmiðað og önnur ár.

Árið 1995 var kalt ár á landinu. Meðalhitinn í Reykjavík var 3,8 stig. Strax þarna fyrstu dagana í janúar bætti í snjóinn fyrir norðan og vestan og þann 15. gerði mikla norðan stórhríð á Vestfjörðum og féll þá snjóflóðið mikla yfir byggðina á Súðavík sem var 14 manns að bana. Fleiri snjóflóð féllu um svipað leyti, meðal annars í Reykhólasveit þar sem einn lést en auk þess varð eignatjón víðar á landinu vegna ofsaveðurs. Kalt var út veturinn í ríkjandi norðan- og norðaustanáttum sem þýddi reyndar að veðrið var yfirleitt með sæmilegasta móti sunnan heiða að kuldanum slepptum. Snjóþyngslin voru hinsvegar mikil fyrir norðan en mesta snjódýptin mældist í Fljótum á norðanverðum Tröllaskaga, 279 cm þann 19. mars og hefur ekki mælst meiri hér á landi á veðurathugunarstöð. Það voraði þó að lokum þrátt fyrir kaldan apríl, en skaflar vetrarins voru ansi þaulsetnir á norðurhelmingi landsins. Fyrir sunnan var allt með eðlilegra móti og maí var afar veðragóður í Reykjavík. Sumarið 1995 var ekkert betra en vænta mátti. Suðvestanlands var þó ágætis veður í júní og júlí en ágúst var hinsvegar sólarlítill og blautur. Haustið fór ágætlega af stað en dagana fyrir fyrsta vetrardag gerði slæmt norðaustan- og norðanáhlaup með snjókomu og víðtækri snjóflóðahættu á Vestfjörðum. Óhugur fór um Vestfirðinga í ljósi atburðanna í Súðavík í upphafi árs og talað um að enn einn snjóaveturinn gæti jafnvel gert út af við byggð á Vestfjörðum. Og svo féll flóðið á Flateyri þann 26. október þar sem 20 manns fórust, fjöldi íbúðarhúsa eyðilagðist og veturinn ekki formlega genginn í garð. Hörmulegra gat það varla orðið. En menn létu ekki deigan síga og svo fór reyndar að veður var skaplegt að mestu það sem eftir lifði árs, og það sem meira er, eftir snjóflóðið á Flateyri má segja að grundvallarbreyting hafi átt sér stað í veðurfari á landinu, nákvæmlega 30 árum eftir að kuldaskeiðið hófst með köldum nóvembermánuði haustið 1965.

Árið 1996 var meðalhitinn í Reykjavík 5,0 stig og veðurfar á landinu í heild almennt gott. Ekki veitti af eftir erfitt ár á undan en væntanlega hafa flestir litið á hið góða tíðarfar sem kærkominn stundarfrið frekar en einhver stór umskipti. Árið byrjaði með hlýjum janúar en febrúar var hinsvegar heldur kaldari og vetrarlegri. Aftur hlýnaði vel í mars og má segja að góð tíð hafi haldist út árið með þeirri undantekningu að nóvember var mjög kaldur á landinu og reyndar sá kaldasti á öldinni í Reykjavík, -1,7 stig. Desember var hinsvegar með öllu eðlilegra móti og meðalhitinn í borginni hálfri gráðu yfir frostmarki.

Árið 1997 gerði örlítið betur í Reykjavík en árið á undan hitafarslega og var ársmeðalhitinn 5,1 stig og hafði það ekki gerst síðan á 6. áratugnum að tvö ár kæmu í röð þar sem meðalhitinn næði 5 stigum. Fyrstu þrjá mánuðina var veðurfar reyndar frekar umhleypingasamt. Enn var febrúar kaldur og að þessu sinni mjög snjóþungur í Reykjavík. Vorið var þurrt og nokkuð gott en mikið norðanskot gerði snemma í júní sem dró niður meðalhita mánaðarins. Það hret var eitt sinn kallað Smáþjóðaleikahretið á þessari bloggsíðu. Ágætlega hlýtt var í júlí og ágúst en þó úrkomusamt suðvestanlands. Veturinn lét lengi bíða eftir sér og náði sér varla á strik fram að áramótum. Þann 14. desember mældist 12 stiga í Reykjavík sem er hitamet í þeim mánuði.

Á árinu 1998 slaknaði aðeins á hlýindum en árshitinn í Reykjavík var þá 4,7 stig sem þó var vel yfir þeim 4,3 stiga meðalhita áranna 1961-1990 sem þarna er miðað við. Fyrstu daga ársins var mjög hlýtt síðan tók við kaldari vetrartíð fram í mars með talsverðum frostum inni á milli, þá sér í lagi um mánaðarmótin febrúar og mars. Frekar snjólétt var þó á landinu og eins og veturna tvo á undan var lítið um vandræði vegna snjóflóðahættu. Apríl var þurr, sólríkur og frekar hlýr í Reykjavík en maí heldur þungbúnari. Júní var sólríkur og góður. Frekar kaldur að vísu fyrir norðan en í Reykjavík var þetta í fyrsta sinn í 32 ár sem meðalhitinn náði 10 stigum í júní. Ekki þarf mörg orð um seinni hluta ársins sem var tíðindalaust að mestu veðurfarslega séð. Þó má nefna til marks um breytt veðurfar að allur snjór hvarf úr Esjuhlíðum undir lok sumars sem var nýlunda á þessum árum og hafði ekki gerst í 30 ár eða svo.

Á heimsvísu var árið 1998 afgerandi hlýjasta árið sem mælst hafði á jörðinni og aukinn þungi í umræðum um hnattræna hlýnun af mannavöldum. Að vísu fengu hlýindin hjálp af öflugu El Nino ástandi í Kyrrahafinu en greinileg mælanleg hlýnun hafði þó átt sér stað á jörðinni frá því sem áður var. Efasemdaraddir voru þó farnar að heyrast. Danskir vísindamenn bentu til dæmis á breytileika í virkni sólarinnar en slíkar kenningar fengu ekki hljómgrunn hjá loftslagsnefndum.

Af jarðhræringum er það að segja að í lok september 1996 hófst talsvert eldgos í Vatnajökli er síðar var nefnt Gjálpargosið. Það olli síðan stóru og margboðuðu jökulhlaupi á Skeiðarársandi sem tók með sér brýr og vegi á hringveginum. Í desember 1998 kom upp gos í Grímsvötnum sem stóð í nokkra daga en olli engum skaða. Nokkuð var um að jarðskjálftar hristu hús höfuðborgarinnar og víðar SV-lands. Þeir stærstu voru á árinu 1998, á Hellisheiði og við Ölfus, um og yfir 5 stigum í júní og nóvember. Ýmislegt var því að gerast á þessum árum. Aukin hlýindi, fleiri jarðskjálftar, fleiri eldgos. Meira af slíku var í boði á því aldamótatímabili sem næst verður tekið fyrir.

- - -

Veðurannáll 1987-1990: https://emilhannes.blog.is/blog/emilhannes/entry/2224449/

Veðurannáll 1991-1994: https://emilhannes.blog.is/blog/emilhannes/entry/2224957/

Veðurannáll 1991-1994

Þá er komið að næsta fjögurra ára tímabili í samantekt minni um veður og sitthvað fleira í þessari annálaröð minni. Tímabilið hófst með látum strax í ársbyrjun 1991, ekki bara í heimsmálum heldur einnig í náttúrunni, en hinn 17. janúar 1991 upphófst óvænt gos í Heklu. Síðast hafði Hekla gosið árið 1980, þar áður 1970 og ljóst að eitthvað nýtt var að gerast varðandi gostíðni í fjallinu. Þetta bar upp á nákvæmlega sama dag og brast á með margboðuðu Persaflóastríði, eða Flóabardaga eins það var stundum kallað hér. Stóru heimsmálin voru farin að færast til miðausturlanda, en kalda stríðinu lauk endanlega þegar Sovétríkin voru leyst upp í árslok 1991. Á þessu sama ári var hér á landi almennt fyrst farið að tala um nýja ógn í umhverfismálum sem kallaðist gróðurhúsaáhrif, eða hnattræn hlýnun af mannavöldum, sem átti að auka hlýnun jarðar ískyggilega mikið ef ekki yrði dregið úr kolefnisbruna. Einhver óvissa var þó með okkar slóðir því fyrstu tölvulíkön gerðu ráð fyrir kólnun hér á landi, jafnvel hálfgerðu ísaldarástandi. Nema hvað? En snúum okkur þá að veðrinu.

Fjögurra ára tímabilið 1991-1994 hófst eins og það fyrra, með hlýju ári þar sem meðalhitinn 1991 var 5,0 stig í Reykjavík og var það aðeins í annað sinn á 17 árum sem meðalhitinn náði þeirri tölu. Árið byrjaði þó ekki vel. Mikið ísingarveður norðanlands olli miklu tjóni á rafmagnslínum í upphafi janúarmánaðar og þann 3. febrúar gerði mikið skaðaveður suðvestanlands með víðtæku rafmagnsleysi og tjóni á höfuðborgarsvæðinu. Um hægðist í kjölfarið og varð veður nokkuð þægilegt eftir það. Sumarið var eftirminnilegt. Júní var alveg einstaklega sólríkur og þurr í Reykjavík sem og víðast hvar á landinu. Fyrri partinn í júlí gerði síðan mikla hitabylgju á landinu sem kom hitanum upp í 29 stig suðaustanlands og yfir 23 stig í Reykjavík sem er afar fátítt. Aftur náði hitinn 20 stigum í Reykjavík í lok mánaðar og fór svo að meðalhitinn í júlí náði 13 stigum í borginni og hafði ekki mælst hærri í nokkrum mánuði. Nokkuð hlýtt var áfram næstu misseri fyrir utan frostakafla í nóvember sem var kaldasti mánuður ársins og eini mánuðurinn á árinu með meðalhita nálægt núllinu.

Árið 1992 tók kaldur veruleikinn við á ný. Meðalhiti ársins endaði í 4,2 stigum sem þó var í meðallagi miðað við áratugina tvo á undan. Nokkuð hlýtt var reyndar í janúar en annars var mjög umhleypingasamt framan af árinu og í lokin. Vorið var ágætt en sumarið leið án almennilegra hlýinda. Eftirminnilegast er kuldakastið um Jónsmessuna en þá snjóaði niður á láglendi fyrir norðan með miklum skaða fyrir fuglalíf. Fyrir sunnan snjóaði til fjalla. Meðalhitinn í júní var aðeins 7,8 stig og hefur sjaldan verið kaldara í þeim mánuði. Desember reyndist kaldasti mánuður ársins en þó sá eini undir frostmarki. Auk þess var leiðindatíð í mánuðinum, úrkomusamt og hvasst úr ýmsum áttum.

Árið 1993 var meðalhitinn áfram nálægt meðallagi eða 4,4 stig. Janúar var ansi kaldur (-2,3 stig) og snjóþungur í borginni en almennt var umhleypingasamt fyrstu mánuðina. Síðan tók við betri tíð með ágætu tíðarfari frá apríl til október. Bjart og þurrt var sunnanlands í júlí og framan af í ágúst en að sama skapi afleitt veður norðanlands. Eftir gott haustveður kom mjög votviðra- og illviðrasamur nóvember með metúrkomu í Reykjavík. Árið endaði svo með köldum og snjóþungum desembermánuði.

Árið 1994 var meðalhitinn í Reykjavík 4,1 stig og greinilegt að hin umtalaða hnattræna hlýnun lét áfram bíða eftir sér hér á landi, ef hún var þá yfirleitt væntanleg. Árið var hins vegar sólríkt og frekar þurrt í borginni enda norðanáttir ríkjandi með tilheyrandi snjóþyngslum á Norðurlandi og Vestfjörðum. Aftur var janúar kaldasti mánuðurinn (-1,7 stig) en meðalhitinn var einnig neðan frostmarks í mars og svo í desember. Sumarið var sæmilegt en var lengi að hrökkva í gang og var mánuðurinn með þeim svölustu í borginni (8,0 stig) en það var einmitt þarna sem Íslendingar komu saman á Þingvöllum til að fagna 50 ára lýðveldisafmæli. Það er að segja þeir sem komust á leiðarenda.

Í inngangi var minnst á Heklugosið sem hófst í janúar 1991 og var það eina gos tímabilsins. Síðar í mánuðinum varð jarðskjálfti upp á 4,7 stig við Skjaldbreið og fannst hann í Reykjavík. Jörð skalf einnig við Kleifarvatn í nóvembermánuðum 1992 og ’93, og í ágúst 1994 gerði skjálftahrinu við Hveragerði og náði þeir stærstu 4 stigum. Ekkert af þessu öllu tjóni að heitið geti. En náttúran lætur ekki að sér hæða eins og svo illilega kom í ljós á upphafsári fjögurra ára tímabilsins sem tekið verður fyrir í næsta pistli. Farið ekki langt.

- - -

Veðurannáll 1987-1990: https://emilhannes.blog.is/blog/emilhannes/entry/2224449/

Veðurannáll 1987-1990

Þar sem þessi bloggsíða er að stórum hluta helguð veðrinu þá er varla hægt annað en að bjóða upp á einhvers konar veðurannála eins og gjarnan tíðkast á slíkum síðum. Ég mun taka upp þráðinn á því herrans ári 1987 sem einmitt er fyrsta heila árið sem ég færði til veðurdagbókar. Tekin verða fyrir fjögur ár í senn í vikulegum bloggpistlum en sá síðasti í röðinni mun birtast eftir áramót þegar núverandi ár mun tilheyra fortíðinni. Þetta verður alls ekki ítarlegt yfirlit, raunar bara mjög stutt, og megináherslan er á veðrið í Reykjavík enda er það mitt heimapláss. Neðan lesmáls er að finna grafískt yfirlit yfir meðalhita einstaka mánaða tímabilsins í Reykjavík samkvæmt Veðurstofutölum, auk einkunna sem ég hef gefið hverjum mánuði útfrá einkunnakerfi mínu sem byggir á veðurþáttunum fjórum: hita, úrkomu, vindi og sólfari.

Þegar fjögurra ára tímabilið 1987-1990 hófst voru landsmenn ýmsu slæmu vanir og gerðu sér litlar vonir um að einhver breyting ætti eftir að verða þar á. Miðaldra fólk og þaðan af eldra talaði þó um að betri tíð hafi ríkt í þeirra ungdæmi og ekki að ástæðulausu því nokkuð hlýrra hafði verið í veðri frá því fyrir miðja öldina og fram til 1965 er kaldara veðurlag tók við. Þótt þetta kuldaskeið hafi enn verið ríkjandi árin 1987-1990 var eitthvað óvenjulegt að gerast þarna strax árið 1987 í veðrinu sem kynslóð köldu áranna hafði varla kynnst áður. En alveg óháð veðrinu hér heima þá þróuðust heimsmálin á þann hátt að sjálft kalda stríðið fékk skjótan endi þegar alþýðan reis upp gegn alræði öreiganna í Austur-Evrópu.

Árið 1987 hófst með hlýjum sunnanvindum sem varð til þess að meðalhitinn í janúar varð óvenju hár, 3,1 stig. Heldur dró úr hlýindunum í febrúar og mars en meðalhitinn var þó ofan frostmarks báða mánuðina. Miklir umhleypingar voru í aprílmánuði sem endaði með miklu fannfergi í Reykjavík aðfaranótt 1. maí. Sá snjór hvarf fljót og seinni partinn í maí gerði nokkuð góða hitabylgju suðvestanlands. Sumarmánuðirnir júní og ágúst voru góðir sunnan heiða en öllu verra og sólarminna var í júlí. Haustið var tíðindalítið en eftir frekar kaldan október hlýnaði á ný í nóvember og hélst óvenjugóð vetrartíð út árið með einmuna hlýindum og snjóleysi. Svo fór að meðalhiti ársins varð 5,4 stig í Reykjavík og hafði ekki verið hærri síðan á hina hlýja ári 1964.

Árið 1988 féll hitinn í sitt gamla far á ný og var ársmeðalhitinn í Reykjavík 4,1 stig sem er alveg við meðalhita 9. áratugarins. Kalt var fjóra fyrstu mánuðina. Meðalhitinn í Reykjavík í janúar var -3,0 stig en febrúar og mars voru einnig undir frostmarki. Þetta var norðanáttavetur með snjóþyngslum norðanlands auk þess sem hafísinn lét sjá sig. Kuldar héldu áfram í apríl en síðan hlýnaði vel í maímánuði með ágætis hitabylgju sem kom hitanum upp í 19 stig í borginni. Júní var hinsvegar slæmur suðvestanlands og sá sólarminnsti í borginni sem mælst hafði. Júlí var mun betri en þó gerði óvenjumikið þrumuveður síðdegis þann 10. júlí í Reykjavík og víðar suðvestanlands sem var tveimur kúm að aldurtila í Svínadal. Ekki bar mikið til tíðinda eftir það en desember var þó ansi umhleypingasamur.

Árið 1989 var heldur kaldara en árið undan og var meðalhitinn í Reykjavík ekki nema 3,8 stig. Janúar var mjög umhleypingasamur og tepptist umferð í borginni nokkrum sinnum vegna illviðris og ófærðar. Um hægðist með kólnandi veðri og var meðalhiti febrúar í borginni -3,0 stig. Mjög snjóþungt var suðvestanlands og víða um land alveg fram á vor. Maí var bæði kaldur og einstaklega úrkomusamur. Ekki var kvartað mikið í júní en Páfinn fékk þó heldur napurt veður í heimsókn sinni fyrstu viku mánaðarins. Síðan kom sólarlausasti júlí sem mælst hafði í Reykjavík en öllu betra var norðaustanlands eins og gjarnan þegar þannig stendur á. Ekki var hlýindum fyrir að fara en hámarkshitinn þetta sumar var ekki nema 15,6 stig í Reykjavík. Aftur var tíðindalítið seinni hluta árs en desember var nokkuð kaflaskiptur í hitafari.  

Árið 1990 var meðalhitinn 4,4 stig í Reykjavík. Janúar var frekar illviðrasamur en þá gerði heilmikið tjón suðvestanlands vegna sjávarflóða snemma mánaðar. Aðalkuldakaflinn var kringum mánaðarmótin febrúar og mars en annars einkenndist veturinn af miklum snjóþyngslum víðast hvar á landinu og þá sérstaklega norðanlands fram á vor. Sumarið slapp fyrir horn en júlí reyndist sá hlýjasti í Reykjavík síðan 1968. September var mjög úrkomusamur sunnanlands en annars voru haustmánuðirnir sæmilega hlýir. Í heildina áttu lægðir greiðan aðgang að landinu á árinu og í samræmi við það hafði meðalloftþrýstingur ársins ekki mæst lægri en þetta ár.

Á tímabilinu var nokkuð rólegt í jarðskorpunni. Dálítil jarðskjálftahrina með upptök við Kleifarvatn gekk þó yfir suðvesturland í mars 1990 og fundust sterkustu skjálftarnir vel í Reykjavík. Ekki urðu nein eldgos á þessum árum en síðast hafði gosið í Gjástykki árið 1984 auk smáhræringa í Grímsvötnum. Tíðindi biðu hinsvegar handan áramótanna en það tilheyrir næsta pistli.

Spáð í væntanlegan árshita í Reykjavík

Síðustu fimm mánuðir hafa verið af kaldara taginu í Reykjavík sem gefur tilefni til að velta vöngum um hvert stefnir með meðalhita ársins. Síðustu þrír mánuðirnir eru eftir og það veltur á frammistöðu þeirra hvort árið flokkist á endanum sem kalt ár, meðalhlýtt, eða jafnvel hlýtt ár.

Súluritið hér að neðan sýnir hvernig meðalhiti einstaka mánaða í Reykjavík hefur verið á árinu í samanburði við tvö tímabil. Fjólubláu súlurnar standa fyrir þá mánuði sem liðnir eru af þessu ári, en til samanburðar eru síðustu 10 ár (rauðar súlur) og 30 ára viðmiðunartímabilið (bláar súlur) sem enn er í gildi og uppnefnist hér sem fyrr kalda meðaltalið. Lengst til hægri eru auk þess nokkrar árshitasúlur. Allt eins og áður hefur verið boðið upp á.

Eins og sjá má þá var meðalhiti fyrstu mánaðanna á nokkuð eðlilegu róli. Janúar var reyndar undir 10 ára meðaltalinu en apríl vel yfir því. Frá því í maí og fram til september hefur hinsvegar sigið á ógæfuhliðina og meðalhiti mánaðanna verið um eða undir hinu svokallaða kalda meðaltali áranna 1961-1990, en ársmeðalhiti þess tímabils var 4,3 stig í Reykjavík. Til samanburðar hefur meðalhiti síðustu tíu ára verið 5,45 stig samkvæmt því sem mér reiknast til.

Ef við reiknum með því að síðustu þrír mánuðirnir verði áfram í þessu kalda meðaltali þá stefnir í að meðalhiti ársins verði um 4,7 stig (tæplega þó), eins og sýnt er með dökkbláu súlunni til hægri á myndinni. Ef hinsvegar hitinn nær sér á strik og verði í hlýja 10 ára meðaltalinu þá ætti meðalhitinn að verða um 4,9 stig. Hvort tveggja myndi ég flokka sem meðalár í hita þótt niðurstaðan sé ekkert sérstök miðað við það sem við höfum átt að venjast á þessari öld. Meðalhitinn getur þó alveg orðið lægri og ógnað 2015 sem svalasta ári þessarar aldar sem endaði í 4,5 stigum, en til þess þarf meðalhitinn síðustu mánaðanna að vera undir kalda meðaltalinu. Svo má gæla við möguleikann á að árshitinn fari niður í 4,3 stig ef allt fer á versta veg, en sá árshiti hefði reyndar ekki þótt frásögum færandi í mínu ungdæmi. Enn er samt líka möguleiki á einn einu hlýja árinu með meðalhita yfir 5 stigum ef hlýindi ná sér almennilega á strik á ný. Manni finnst það reyndar frekar ólíklegt eftir það sem á undan er gengið enda virðumst við dálítið fara á mis við hina hlýrri loftstrauma þessi misserin. Hvað sem síðar verður.

 

Hafíslágmarkið á norðurslóðum og jákvæður NAO

Eins og vera ber í september þá er hið árlega lágmark hafíssins á norðurslóðum að baki sem þýðir að nýmyndun hafíss hafin á ný eftir sumarbráðnunina. Hafíslágmarkið er stór viðmiðunarpunktur á ástandi hafíssins og tilvalinn tímapunktur til að bera saman heilbrigði ísbreiðunnar milli ára. En hver er þá staðan nú? Sé miðað við gögn frá NSIDC (Bandarísku snjó- og ísmiðstöðinni) þá var lágmarksútbreiðslan að þessu sinni sú sjötta til sjöunda lægsta síðan nákvæmar gervihnattamælingar hófust árið 1979. Lágmarksútbreiðslan í ár var nánast sú sama og árið 2008 og var lítillega lægri en árin 2010 og 2017. Lágmarkið samkvæmt NSIDC var 4,596 milljón ferkílómetrar og fór lægst kringum 18. september en þá er miðað við fimm daga meðaltal. Árið 2012 heldur enn stöðu sinni með langlægsta sumarlágmarkið 3,387 milljón km2, en árin 2007 og 2016 eru í 2. og 3. sæti. Þetta má meðal annars sjá á spagettílínuritinu hér að neðan. Árið 2018 er merkt með þykkri dökkri línu.


Ef miðað er við tímabilið frá og með tímamótaárinu 2007 er útbreiðslan núna ekki fjarri meðallagi, en þó mun minni en mældist í lok sumars á gervihnattaárum fyrir árið 2007 og að öllum líkindum minni en hún var nokkru sinni á síðustu öld. Þótt útbreiðslan sveiflist nokkuð á milli ára þá hefur í raun lítið gerst í útbreiðslumálum að haustlagi eftir 2007 ef undan er skilið metárið 2012. Ísinn virðist því ekki vera að hverfa alveg strax og hann er heldur ekki að jafna sig, hvað sem síðar verður. Aftur á móti hafa vetrarhámörkin verið með minnsta móti síðustu fjögur ár sem er í takt við vetrarhlýindi sem ríkt hafa á Norðurslóðum undanfarna vetur.


Kortið hér að ofan frá Bremen-háskóla sýnir hvernig ísbreiðan leit út þann 18. september en til viðmiðunar bætti ég sjálfur við appelsínugulri línu sem sýnir metlágmarkið 2012. Í heildina er ísinn núna nokkuð samanþjappaður þar sem hann er, allavega miðað við stundum áður þegar ísinn hefur verið dreifður um stærra svæði og gisinn eftir því, jafnvel á sjálfum pólnum. Á kortinu má einnig sjá hversu lítill ís er austur af Grænland, eða varla nokkur. Ísinn hefur einnig hörfað vel norður af Svalbarða og áfram hringinn alveg að Alaska, ef frá er talin þaulsetin ístunga sem teygir sig í átt að Austur-Síberíu. Þessi ístunga hefur þó mikið verið að rýrna undanfarið sem á sinn þátt í því að hafíslágmarkið hefur dregist dálítið á langinn. Ísinn er aftur á móti nokkuð mikill norður af Kanada en kuldar þar og ríkjandi vindar hafa verið nokkuð duglegir að beina ísnum þangað og milli heimskautaeyjanna, í stað þess að beina ísnum út um Fram-sundið milli Grænlands og Svalbarða.

Að mínu mati og kannski einhverra annarra er þessi tilhneiging í færslu íssins hluti af stærri óvenjulegheitum sem staðið hafa yfir frá síðasta vetri sem lýsa sér í veikri Grænlandshæð og sterkum lægðargangi suður með Grænlandi. Það ætti að leiða til aukinna hlýinda austan Grænlands og hlýnandi sjávar allra nyrst í Atlantshafinu sem heldur aftur af hafísnum þar. Aftur á móti þá safnast kuldinn fyrir nyrst í Kanada og vestur af Grænlandi og streymir þaðan suður og veldur kælingunni á Atlantshafinu, suður af Grænlandi. Einhverjir vilja reyndar kenna þá kælingu við hægingu á Golfstraumi eða bræðsluvatni frá Grænlandi. Ég vil hins vegar leyfa mér að kalla þetta hvert annað frávik enda hefur hinn svokallaði NAO vísir (North Atlantic Oscillation) verið í sterkum jákvæðum fasa mánuðum saman og reyndar síðustu vetur einnig, sem lýsir sér einmitt í öflugri Íslandslægð með öllu því sem henni fylgir fyrir okkur.

Kortin hér að ofan frá ClimateReanalyzer eru nokkuð dæmigerð fyrir þá stöðu en þau eru frá 30. ágúst sl. og sýna annarsvegar loftþrýsting og hinsvegar frávik í sjávarhita. Pílurnar eru viðbætur frá mér. Hér fyrir neðan má síðan sjá hvernig NAO-vísirinn hefur þróast frá 1995 til 2018. Sveiflurnar hafa aukist frá því sem var og jákvæður NAO-vísir orðið mun algengari en á árunum 1995-2011, sem hefur sín neikvæðu áhrif á sjávarhita suðvestur af landinu, en velgir vel nyrstu norðurhöf við Atlantshafið. Ýmislegt má annars lesa úr myndinni eins og að rauð tímabil eru ekki vænleg hér suðvestanlands en öllu skárri norðaustanlands.

Hversu slæmt var sumarið í Reykjavík?

Já það er víst engum blöðum um það að fletta að sumarið, sem hér telst til mánaðanna júní til ágúst, var ekkert gæðasumar hér í Reykjavík sem og almennt á sunnan- og vestanverðu landinu. Veðurgæðunum var reyndar mjög misskipt eftir landshlutum fram eftir sumri en það jafnaðist heldur út eftir því sem á leið með nokkrum ágætis sólardögum suðvestanlands síðasta mánuðinn. Til að fá samanburð við fyrri sumur þá kemur hér á eftir hin árlega sumareinkunn sem er unnin upp úr mínum eigin veðurskráningum sem staðið hafa frá árinu 1986. Sumareinkunnin er tekin saman af mínum eigin daglegu skráningum á veðurþáttunum fjórum, sól, úrkomu, hita og vindi þar sem hver veðurþáttur leggur til 0-2 stig til veðureinkunnar sem getur þar með verið á bilinu 0-8 stig. Þegar meðaleinkunn allra sumardagana er reiknuð fæst út sumareinkunn sem að þessu sinni er 4,27 stig sem er ekki bara með lökustu sumareinkunnum frá upphafi skráninga heldur næst lægsta einkunnin sem ég hef gefið því aðeins sumarið 1989 státar af lægri einkunn. Litlu munar þó á nýliðnu sumri og nokkrum öðrum misheppnuðum sumrum svo sem árin 1988, 1992, 1995 og 2013. Samanburðinn má sjá á súluritinu hér að neðan.


Til viðmiðunar má nefna að meðaleinkunn allra skráðra sumarmánaða er um 4,75 stig. Allt þar fyrir ofan er því nokkuð gott og mjög gott ef sumareinkunn nær 5 stigum eins og gerðist flest sumur á gæðatímabilinu 2007 til 2012. Sumarið 2012 státar af bestu einkunninni en svo kom bakslagið mikla 2013. Aftur náðu sumrin sér smám saman strik þar til nú í sumar að allt fór í baklás á ný.

Af einstökum mánuðum þessa sumars þá fékk júní einkunnina 4,0 sem er lægsta júníeinkunn síðan 1992. Mánuðurinn var sá svalasti síðan 1997, úrkomusamur og sólarstundir ekki færri síðan 1914! Júlí var litlu skárri með einkunnina 4,1 en aðeins 1989 státar af lakari júlíeinkunn. Heldur rættist úr í ágúst sem fékk einkunnina 4,7 sem þýðir að hann var miðlungsgóður mánuður í heildina. En þótt ræst hafi eitthvað úr sumrinu er á leið þá var heldur verra að hinn slaki júnímánuður tók við að mjög umhleypingasömum og gegnblautum maímánuði sem fékk ekki nema 3,5 í einkunn hjá mér sem er það lægsta sem maímánuður hefur fengið í mínu einkunnakerfi.

Í samræmi við annað þá var sumarið það svalasta í Reykjavík á öldinni og svipað sumrinu 1995 að hitafari. Með þessu sumri má alveg tala um að um að bakslag sé komið í sumarveðurgæðin hér í Reykjavík, allavega miðað við hin mjög svo hlýju og góðu sumur sem Reykvíkingar upplifðu mörg ár í röð fyrir nokkrum árum. Kannski má þó segja að meiri breytileiki sé nú ríkjandi í sumarveðurgæðum sem allt eins má líta á sem afturhvarf til eðlilegs ástands. Svo má ekki gleyma því að veðrið í Reykjavík segir ekki til um veðrið á landinu öllu. Veðurgæðum getur verið afar misskipt á landinu enda yfirleitt ekki gott að vera áveðurs í hafáttunum að sumarlagi.

Goslok á Hawaii

Nú virðist sem gosinu á Hawaii sem hófst snemma í maí og kennt hefur verið Kilauea eldstöðina sé lokið. Ekki er þó þar með sagt að allt sé yfirstaðið þarna því eldvirkni á þessari austustu eyju eyjaklasans er eiginlega sagan endalausa. Þetta gos hefur fyrst og fremst verið hraungos og minna aðstæður á margt sem á sér stað hér á landi, en Hawaii-eyjar eru annars sá staður þar sem hraunframleiðsla er mest hér á jörðu, fyrir utan Ísland að sjálfsögðu. Þarna á austustu eyjunni, sem oft er kölluð Big Island en heitir í raun Island of Hawaii, er kvikuuppstreymi tengt möttulstrók eins og hér. Kilauea er eldstöð sem á framtíðina fyrir sér og er sennilega að taka við aðalhlutverkinu af gömlu Mauna Loa risadyngjunni sem gnæfir þar yfir. 

Eins og ég hef sagt í fyrri pislum um þessa atburði þá er hefur hið eiginlega eldgos ekki verið í Kilauea því eins og í Bárðarbungu hefur kvikan leitað út úr eldstöðinni eftir sprungurein neðanjarðar í austur og norðaustur og náð yfirborði víðsfjarri sjálfri kvikuuppsprettunni. Með brotthlaupi kvikunnar frá Kilauea hefur þar orðið heilmikið öskjusig - eins og í Bárðarbungu, nema þarna er enginn jökull yfir. Um 40 kílómetrum austur af Kilauea gígnum náði kvikan svo yfirborði á byggðu svæði. Fyrst með mislanglífum smáslettum sem röðuðu sér í beinni línu innan og utan byggðar. Eftir að krafturinn tók að aukast rann hraunið stystu leið til sjávar um strjálbýlt svæði til að byrja með. Fasaskipti urðu svo á gosinu þegar kvikuupstreymið ákvað að takmarka sig við eina stutta gossprungu, eða þá áttundu sem hafði upphaflega opnast á fyrstu dögunum. 

Með enduruppvakningu gossprungu nr. 8 færðist enn meiri kraftur í gosið og nú fór hraunið að renna norður fyrir fyrri sprungur, áfram í norðaustur og leitaði loks til sjávar við austurenda eyjarinnar og kaffærði þar á stuttum tíma heilmikilli byggð er nefnist Vacaitonland sem stóð við fallega vík. Hraunútrásin til sjávar færðist þaðan til suðurs og bætti við strandlengjuna á löngum kafla.

Nú þegar öllu er lokið, í bili að minnsta kosti, er heildarflatarmál nýrra hrauna 35.5 ferkílómetrar sem er svo til jafn mikið og flatarmál þess sem kom upp í Kröflueldum á árunum 1975-1984, þannig að þetta er talsvert hraun. Flatarmál Holuhrauns hins nýja er hinsvegar 85 ferkílómetrar enda mesta hraungos á Íslandi frá Skaftáreldum. Kortið er frá USGS (U.S. Geological Survey) með smá viðbótum frá mér.

Myndin hér að ofan frá USGS sýnir hvernig umrædd gossprunga nr. 8 lítur út eftir hamfarirnar. Kominn er hinn sæmilegasti gígur með hrauntröð út frá gígopinu. Nokkuð kunnuglegt fyrir okkur hér á landi. Rétt ofan við gíginn sér í íbúabyggð sem sloppið hefur með skrekkinn en alls munu eitthvað um 700 heimili hafa horfið undir hraun.

Svo er það sjálf Kilauea dyngjan með sinni miklu öskju sem sigið hefur hefur heilmikið frá því í maí í vor eins og hringsprungurnar bera með sér. Í miðju öskjunnar var þarna stutt í kviku og áður en hún hljópst á brott var þarna rauðglóandi kvikutjörn eftir væna innspýtingu að neðan. Ekki var þó um eldgos að ræða þarna en gufusprengingar voru í gígnum í sumar eftir því sem hann féll meira niður. Allt hefur þó verið með kyrrum kjörum þarna síðustu daga og frekara sig ekki átt sér stað.

- - - -

Heimildir og myndir: https://volcanoes.usgs.gov/volcanoes/kilauea/multimedia_chronology.html

Fyrri pistlar um sömu atburði:

6. maí. Aðstæður skoðaðar á Hawaii með hjálp korta

12. maí. Freatoplínískt þeytigos yfirvofandi á Hawaii

19. maí. Meira af Hawaiieldum

6. júní. Víkurbyggð á Hawaii hverfur undir hraun

Sjálfvirka þulan og Hrafninn flýgur

Yfir mörgu má kvarta svona almennt og vissulega eru umkvörtunarefni misalvarleg. Eitt er það atriði sem hefur hvað eftir annað valdið pirringi hjá undirrituðum en það er það sem ég kalla sjálfvirka þulan í Sjónvarpi allra landsmanna og þá sérstaklega hvernig hún kemur inn í lok dramatískra kvikmynda og kynnir næsta dagskrárlið af mikilli ákveðni. Reglan virðist vera sú að skella á sjálfvirku þulunni eftir að síðasta setningin hefur verið sögð í myndinni og rétt áður en kreditlistinn birtist. Akkúrat sú stund í kvikmyndum er oft ákaflega mikilvægt og viðkvæmt augnablik fyrir upplifunina enda vandlega úthugsað að hálfu leikstjóra og annarra sem sjá um lokafrágang kvikmyndanna og spilar tónlistin þar oft stórt hlutverk.

Síðasta dæmi um þetta og alveg dæmigert var núna sl. sunnudagskvöld þegar Sjónvarpið sýndi Hrafninn flýgur eftir Hrafn Gunnlaugsson. Þá ágætu kvikmynd hefur maður reyndar séð alloft en hún vakti athygli á sínum tíma út fyrir landsteinanna og varð til þess Hrafn hélt áfram að gera myndir í sama stíl - reyndar með misgóðum árangri. Kvikmyndin Hrafninn flýgur er kannski full langdregin og einhæf á köflum en málið er þó að sagan er einföld og segir með sterku lokaatriði hvernig hefndin heldur áfram milli kynslóða. Gestur (Jakob Einarsson), hefnir föður síns sem veginn var á sínum tíma af tveimur fóstbræðrum leiknum af Flosa Ólafssyni og Helga Skúlasyni. Þegar Gestur hafði með kænsku sinni att fóstbræðrunum saman þannig að liðsmenn lágu í valnum hver af öðrum var komið að lokauppgjörinu þegar Gestur fellir aðalskúrkinn (Helga Skúla) sem hafði einmitt rænt systur Gests (Eddu Björgvins) eftir að föðurmorðið átti sér stað á sínum tíma, tekið hana sem eiginkonu og átti þarna með henni son á barnsaldri. Að öllum vígaferlum loknum segir Gestur að hér eftir muni penninn taka við af sverðinu og gróf vopnin í jörðu við túnfót hins fallna föðurmorðingja og hélt síðan á brott. Systirinn vildi ekki fylgja bróður sínum á brott en stóð nú uppi með son sinn sem nú syrgði sinn föður sárt. Myndin hefði getað endað þannig en allra síðasta atriðið gerði þó gæfumuninn og kvikmyndina að því sem hún var. Litli strákurinn var ekki nógu ungur til að gleyma. Hann gekk rakleitt að þeim stað sem vopnin voru falin, gróf þau upp og horfði á eftir Gesti með hefnd í huga. Nærmyndin af stráknum með vopnin í höndum var lokaandartak og grundvallaratriði myndarinnar, dramatíkin í hámarki með tilheyrandi tónlist - eitt áhrifamesta lokamóment í íslenskri vil ég meina, sem ég ætlaði að njóta enn einu sinni til botns þetta sunnudagskvöld. En hvað gerist? Jú, kemur þá ekki sjálfvirka þulan á viðkvæmasta mómentinu og tilkynnir næsta dagskrárlið hátt og snjallt: “TIL HEIÐURS BEE GEES” og svo einhver heilmikil romsa um það á meðan hljóðið í myndinni er lækkað á þessu grundvallaraugnabliki.

Hrafninn flýgur er annars ekki aðalatriði þessarar bloggfærslu, heldur hin sjálfvirka þula sem á sínum tíma kom í stað sjónvarpsþulanna góðkunnu sem birtust á milli dagskrárliða og kynntu það sem kæmi næst. Sjálfsagt hefur það þótt of kostnaðarsöm útgerð að vera með stífmálaðar þulur á vaktinni heilu kvöldin, jafnt um helgar sem virka daga. Það hlýtur þó að vera hægt að gera þetta af meiri smekkvísi. Sú sem ljáir þeirri sjálfvirku rödd sína er landsþekkt söng- og leikkona og hefur líklega ekkert með þetta fyrirkomalag að gera þótt almennt mætti hún lesa sinn texta með blíðari tón. Fyrir mig sem horfir reglulega á RÚV eru sjálfvirkar kynningar á dagskrárefni fram í tímann oft afar þreytandi og þá er ég ekki bara að tala um það sem kemur í lokaatriði mynda. Væntanlegir sjónvarpsþættir eru kynntir í tíma og ótíma, stundum langt fram í tímann og svo hvað eftir annað. Þá er eins gott að fjarsýringin sé ekki langt undan svo hægt sé að lækka í hljóðinu eða draga alveg niður í því.

 

 

Skýstrókar við Suðuströndina

Í gönguferð minni um Grindarskörð og Hvirfil ofan Lönguhlíðar varð ég vitni af skýstróknum við Þorlákshöfn sem fjallað er um í viðtengdri frétt og náði hinum sæmilegustu myndum af fyrirbærinu. Ekki nóg með það því skömmu eftir að strókurinn leystist upp fór annar að myndast nálægt Selvogi að mér sýndist. Yfir þetta hafði ég ágætis útsýni en gjarnan hefði ég viljað hafa almennilegu myndavélina meðferðis í stað símamyndavélarinnar. Myndirnar segja þó sýna sögu og eru teknar þann 1. ágúst 2018 milli kl. 15 og 16.

Kl. 15:19. Þessi fyrsta mynd er tekin í átt að Þorlákshöfn og sjá má litla mjóa totu teygja sig niður úr bólstraskýinu.

Kl. 15:25. Totan hefur lengst og var hér orðin að löngum mjóum spotta sem virtist ná langleiðina til jarðar. Myndin er tekin á svipuðum stað og sú fyrri en sjónarhornið er þrengra. Skömmu síðar leystist hvirfillinn upp og sást ei meir.

Kl. 15:36. Hér er horft lengra í vestur í átt að Selvogi en þarna virðist nýr skýstrókur vera byrja að skrúfast ofan úr skýjunum.

Kl. 15:40. Sama sjónahorn og á myndinni á undan en þarna er nýi skýstrókurinn fullmyndaður. Hann er heldur breiðari um sig en sá fyrri, nær beint niður og svífur ekki um eins og hinn gerði. Væntanlega hefur hann ekki gert mikinn usla á jörðu niðri en kannski náð að róta einhverju upp mjög staðbundið. Þessi skýstrókur varði í nokkrir mínútur í þessu formi.

Kl. 16:02. Um 20 mínútum eftir að skýstrókurinn fór um Selvoginn, helltist úrkoman úr skýinu.

Horft frá sama stað í hina áttina þar sem sést til Höfuðborgarsvæðisins. Helgafell er þarna vinstra megin og Húsfellið er hægra megin. Miklir hvítir skýjabólstrar eru yfir Esju en veðrið er annars mjög meinlaust. Mikill óstöðugleiki er greinilega þennan dag, kalt í efri lögum og talsverður raki í lofti sem þéttist í uppstreyminu. Um morguninn hafði þokuslæðingur legið yfir sundunum.

Hvað veldur því að svona greinilegir skýstrókar hafi myndast þennan dag vil ég segja sem minnst. Þessir strókar eru auðvitað ekkert sambærilegir þeim sem myndast í USA, bara smá sýnishorn. Öflugt uppstreymi hér á landi er þó ekki óalgengt sérstaklega ekki yfir sólbökuðum söndunum við Suðurströndina. En oftast er uppstreymið nánast ósýnilegt. Þennan fyrsta dag ágústmánaðar hefur rakinn hinsvegar verið nægur til að þétta rakann í uppstreyminu og gera það sýnilegt þegar loftið skrúfast upp í loftið eins og öfugt niðurfall í vatnstanki.

- - -

Viðbót 2. ágúst: Ranaský (funel cloud) er eiginlega réttara heiti yfir þetta fyrirbæri sem myndaðist þarna, samkvæmt því sem Trausti Jónsson segir á Fésbókarsíðu Hungurdiska. Alvöru skýstrókar eru stærri og öflugri fyrirbæri. En hvað sem þetta kallast þá var þetta óvenjuleg sjón og ég held útskýring mín á fyrirbærinu sé ekki fjarri lagi.

 

Skýið teygði sig til jarðar

Hitainnrás á sunnudegi

Á þessu sérstaka sumri þar sem hitinn hefur varla farið yfir 15 stigin í Reykjavík telst það til mikilla tíðinda að von sé á skammvinnri innrás af því mjög svo hlýja meginlandslofti sem legið hefur yfir Norður-Evrópu meira og minna í allt sumar. Reyndar eru svona hlýindagusur úr austri alltaf áhugaverðar enda gefa þær mestu líkurnar á því að hitinn fari yfir 20 stig hér í höfuðborginni. En þetta verða skammvinn hlýindi því kaldara og kunnuglegra sjávarloft fylgir strax í kjölfarið. Myndina hér að neðan hef ég sett saman út frá veðurkortum bresku veðurstofunnar MetOffice, sem sýna þróunina á einum sólarhring með aðstoð hefðbundinna rauðra hitaskila og blárra kuldaskila.

Á fyrsta kortinu kl. 01.00 á sunnudag má sjá hvernig lægð við Skotland beinir hlýjum massanum hingað til okkar. Rauðu hitaskilin eru þarna komin yfir landið en þó rignir sennilega enn úr þeim allra suðvestast. 

Á miðjukortinu sem gildir upp úr hádegi, sunnudaginn 29. júlí, eru hlýindin í algleymingi. Mest þó í landáttinni vestanlands þar sem hægt er að gera sér vonir um meira en 20 stiga hita. Sjálfvirkar spá nefna allt að 25 stiga hita í Reykjavík sem væri talsverður viðburður. Minna má á að hið opinbera hitamet í Reykjavík er 25,7 stig frá 30. júlí 2008 sem er nánast alveg fyrir 10 árum. Munar bara einum degi. Maður gerir auðvitað ekki ráð fyrir að 25 stiga spáin rætist en möguleikinn virðist vera til staðar.

Á þriðja kortinu kl. 01.00 á mánudag er gamanið búið og loft af hefðbundnari uppruna fyrir okkur hefur náð yfirhöndinni að nýju á öllu landinu. Hlýi geirinn hefur verið hrakinn til vesturs,  væntanlega með góðum dembum þegar kuldaskilin fara yfir, kannski með skammvinnu hagléli og ef til vill eldingum á einhverjum stöðum. Og svo mun auðvitað líka blása sumstaðar, án þess að ég fari út í það.

Allt ákaflega forvitnilegt. Ekki síst fyrir sjálfmenntaða heimilisveðurfræðinga eins og mig.

Veðurkort Bresku Veðurstofunnar má finna hér: https://www.metoffice.gov.uk/public/weather/surface-pressure/#?tab=surfacePressureColour&fcTime=1530666000

- - - -

Viðbót að loknum degi: Sunnudagurinn 29. júlí, var hlýr eins og gert hafði verið ráð fyrir. Hámarkshitinn í Reykjavík mældist 23,5 stig þrátt fyrir að sólin hafi lítið látið sjá sig. Á hitalínuriti sést hvernig hitinn þróaðist í Reykjavík (rauð lína) á sjálfvirkum mæli Veðurstofunnar. Hitinn tók stökk upp á við snemma morguns og kominn yfir 20 stig fyrir kl. 9.00. Eftir klukkan 16.00 féll hitinn hratt þegar kuldaskilin fóru yfir. Það gerðist þó ekki með miklum úrkomuákafa og því síður með hagli eða eldingum í borginni.

Hafísstaðan á miðju ári

Árið er hálfnað og tími kominn til að skoða hafísstöðuna á Norðurhveli nú þegar sumarbráðnunin er komin á fullt. Fyrst er það línurit yfir hafísútbreiðslu frá Bandarísku snjó- og ísmiðstöðinni NSIDC. Svarta línan er árið 2018 en til viðmiðunar eru öll árin frá 2007. Gráa línan er meðalútbreiðsla tímabilsins 1981-2010 og liggur sú lína yfir öllum hinum enda hefur ísnum hrakað mikið á síðari árum. Sérstaklega að sumarlagi. Eins og staðan er þarna í lok júní þá er hafísútbreiðslan ekki ósvipuð og hún hefur verið á sama tíma á árunum eftir 2007. Árið í ár hefur þó dregist nokkuð aftur úr keppinautunum síðustu vikur og er í 8. sæti eftir að útbreiðslan hafði verið sú næstminnsta þann 1. júní og raunar sú minnsta eða við það minnsta allan veturinn á undan.

Útbreiðslan þann 30. júní er einnig dálítið meiri en á sama tíma í fyrra, 2017, en þessi tvö ár eru borin saman á hafískortunum hér að neðan. Einnig í boði NSIDC.

Þegar rýnt er í kortin sést að sitthvað er mismunandi í hafísútbreiðslunni milli þessara síðustu tveggja ára. Fyrst má nefna það sem að okkur snýr, en núna er enginn teljanlegur ís milli Íslands og Grænlands og er það fremur óvenjulegt á þessum tíma árs. Sunnanáttirnar héldu ísnum í skefjum í vetur og hröktu leifarnar að lokum inn á Íslandsmið þar sem ísinn bráðnaði hratt án þess að ná almennilegri landfestu. Að sama skapi hafa sunnanvindar haldið ísnum í skefjum í Barentshafi og sérstaklega við Svalbarða þar sem óvenjulangt er í ísbrúnina.

Það sem vegur upp á móti minni ís á Atlantshafshliðinni eru svæði eins og Hudsonflói þar sem enn er mikill ís en hann var að mestu horfinn á þessum tíma í fyrra. Mikið gat hafði opnast í ísinn í fyrra í Beauforthafi norður af Kanada en núna í vor hafa kaldir vindar blásið sem frestað hafa vorkomu fram að þessu.

Þótt heildarútbreiðsla íssins sé nokkuð frá því lægsta þá á mikið eftir að gerast þar til bræðslusumrinu líkur í september. Allur ís á jaðarsvæðum mun bráðna fyrir haustið samkvæmt venju og eftir mun standa misþétt ísbreiða á sjálfu Norður-Íshafinu og gæti þá útbreiðslan orðið eitthvað líkingu við það sem ég merkti inn með bleikri línu á 2018-kortið. Væntanlega verður metlágmarkinu frá 2012 ekki ógnað í ár og ómögulegt að segja hvort lágmarkið verður lægra en það endaði í fyrra, en bráðnunin sumarið 2017 gaf heldur eftir undir lokin og endaði útbreiðslan í 8. sæti, - sem reyndar er sama sæti og útbreiðslan er nú. Hvað sem það segir.

En útbreiðsla er ekki allt því einnig er horft til heildarrúmmál íssins. Slíkt er reyndar erfitt meta og því notast menn að mestu við líkön fremur en beinar mælingar að sumarlagi. Í rúmmálsgreiningu er gjarnan notast við niðurstöður frá PIOMAS (Pan-Arctic Ice Ocean Modeling and Assimilation System) og samkvæmt því var rúmmálið það 5. minnsta núna um miðjan júní.

 

 

Víkurbyggð á Hawaii hverfur undir hraun

Gosið heldur áfram á Hawaii og hefur mikið af hrauni runnið til sjávar frá því ég tók stöðuna síðast þann 19. maí. Þótt eignatjón sé mikið hefur ekki orðið manntjón til þessa, fyrir utan að einn íbúi meiddi sig á fæti er hann varð fyrir hraunmola. Alvarleiki þessara atburða er því öllu minni en í sprengigosinu mikla í Guatemala nú á dögunum. Ég ætla samt að halda mig áfram á Hawaii þar sem hraunrennslið hefur sífellt tekið nýja stefnu og ætt yfir byggðir fjarri upptökunum þar sem íbúar töldu sig hólpna um sinn að minnsta kosti.

Á myndinni hér að ofan má sjá gosupptökin efst í vinstra horninu sem hafa nú einangrað sig við eina gossprungu (nr. 8) sem var einmitt sú áttunda í röðinni af þeim gossprungum sem opnuðust í Leilani íbúahverfinu fyrir um mánuði. Eftir að hraunrennsli hófst fyrir alvöru og tók að flæða út fyrir íbúaðhverfið, rann það að mestu yfir strjála byggð stystu leið til sjávar. Undir lok maímánaðar varð hinsvegar stefnubreyting þegar hraunið tók að renna í stríðum straumi í norðaustur og fann að lokum fallega vík austast á eyjunni með blómlegri strandbyggð um 10 kílómetrum frá upptökunum. Allir íbúar höfðu þá verið fluttir á brott enda ljóst í hvað stefndi.

4. júní, daginn eftir að fyrri myndin var tekin, var hraunið farið að renna í víkina og ekkert lát á aðstreymi hrauns með hraunfljótinu.

Þann 5. maí er öll víkin horfin undir hraun og mestur hluti byggðarinnar. Þarna munu hafa verið tveir byggðakjarnar, annarsvegar Kapahoa beach sem taldi 150 íbúðahús, meðal annars þau sem eru nærst á myndinni, og hinsvegar Vacationland með 350 hús og er talið að þau hafi öll horfið undir hraunið. Við þessar tölur bætast um 150 hús sem hraunið hefur eytt nærri upptökunum í Leilani-hverfinu þar sem gosið hófst.

Fyrir hið víða samhengi kemur svo ný útgáfa af kortinu sem ég föndraði saman og hef birt með fyrri Hawaii-pistlum. Umrædd gossprunga nr. 8 er þarna austarlega eynni en þaðan hafa hraunin runnið til sjávar og vísar efri pílan þar í hraunstrauminn sem fór í umrædda vík en neðri pílan vísar til hraunsins sem rann til sjávar í síðasta mánuði. Sjálf megineldstöðin, Kilauea, er um 40 kílómetrum frá hraungosinu. Kvikan sem fóðrar hraungosið kemur þaðan, en Kilauea er dyngja og hefur þar mælst jarðsig vegna brotthvarfs kvikunnar. Þetta er nokkuð svipað ferli og við sáum í Bárðarbunguatburðunum hér um árið en Holuhraun væri þá hliðstæða hraunsins sem nú rennur þarna austast á eynni þótt magntölur séu aðrar. Atburðunum mætti kannski frekar líkja við Kröfluelda í umfangi. Í sjálfum gígnum í Kilauea-öskjunni er ekki gos í gangi en nokkrar sprengingar hafa orðið sem náð hafa að þeyta ösku, aðallega til suðvesturs. Óttast var að mun stærri sprenging gæti orðið en það mesta virðist yfirstaðið, en ekki alveg öruggt. Óvíst er um goslok en minna má á að með þessu gosi lauk loksins gosinu í Puu Oo gígnum sem stóð í 35 ár. Sá gígur var á sömu sprungurein, eins og sést á kortinu.

- - - -

Heimildir og uppruni mynda: US Geological Survey

Fyrri pistlar um sama efni:

Aðstæður skoðaðar á Hawaii með hjálp korta

Freatóplínískt þeytigos yfirvofandi á Hawaii

Meira af Hawaiieldum

 

Af veðurbörðum maímánuði

Nýliðinn maímánuður fær ekki góða umsögn veðurfarslega séð. Að minnsta kosti ekki hér á suðvesturhorninu sem var mjög áveðurs í ríkjandi vindáttum. Spurning er hversu slæmur mánuðurinn var sögulegu samhengi miðað við aðra maímánuði. Eins og ég hef stundum minnst á þá hef ég hef skráð niður veðrið í Reykjavík daglega með kerfisbundnum hætti allt frá því í júní 1986. Fljótlega komst ég að því að skráningarkerfið dugði ágætlega til að meta veðurgæði með því að meta veðurþættina fjóra: sól, úrkomu, hita og vind. Þannig fær hver veðurþáttur einkunn á bilinu 0-2 fyrir hvern dag. Dagseinkunnir geta þannig verið á bilinu 0-8 stig. Núllið er afleitt að öllu leyti og að sama skapi fær hinn fullkomni veðurdagur átta stig. Þegar meðaltal allra daga mánaðarins er reiknað út fæst mánaðareinkunn sem oftast er á bilinu 4-5 stig. Hitafar er stillt af með tilliti til árstíða þannig allir mánuðir ættu að vera samkeppnishæfir þótt sumarmánuðirnir standi reyndar almennt heldur betur að vígi.

En þá er komið að samanburði einkunna fyrir þá 32 maímánuði sem ég hef skráð. Niðurstaðan er afgerandi, svo lengi sem eitthvað er að marka þetta, en maí 2018 er versti skráði maímánuðurinn hjá mér, með einkunnina 3,5.

Þessi einkunnasamanburður er sjálfsagt ekki neinn stórisannleikur um veðurgæði mánaða og margt sem getur spilað inn í. Einkunnin 3,5 er ekki bara lakasta einkunn maímánuða frá upphafi skráninga minna heldur er þetta einnig í flokki verstu einkunna sem nokkur mánuður hefur fengið hjá mér. Reyndar var staðan enn verri langt fram eftir mánuði en fyrstu 20 dagana var mánuðurinn bara með 3 stig, en svo lága einkunn hefur enginn mánuður fengið. Verstar voru hvassar og kaldar suðvestanáttirnar sem beindu hingað köldu, óstöðugu lofti sem upprunið var frá köldum svæðum vestan Grænlands og sótti í sig él af öllum gerðum á leið sinni yfir hafið. Nokkur suðaustan-slagviðri gerði einnig í mánuðinum með öllum þeim lægðum sem heimsóttu okkur enda loftþrýstingur óvenju lágur.

Í mánuðinum voru reyndar allir veðurþættir neikvæðir. Sérstaklega úrkoman sem setti stórt strik í einkunn mánaðarins en eins og komið hefur fram var þetta úrkomumesti maímánuður í Reykjavík frá upphafi. Gamla metið átti maí 1989 sem oft er nefndur sem alræmdur leiðindamánuður. Hitinn var með lægra móti að þessu sinni þó mánuðurinn hafi ekkert verið alvarlega kaldur. Sama má segja um sólina sem var illa undir meðaltali en hefur stundum staðið sig lakar. Vindurinn skiptir sínu máli og dregur einkunn mánaðarins mikið niður hjá mér. Þetta með vindinn er reyndar dálítið vandamál því erfitt er að bera saman vindinn í Reykjavík í dag og fyrir 30 árum. Veðurstofan virðist allavega ekki ráða við það. Meðalvindhraði á Veðurstofutúni í maí 2018 var 4,6 m/s en í maí 1989 var vindhraðinn 6,1 m/s. Ef við hins vegar skoðum mælingar á Keflavíkurflugvelli þá var vindhraðinn núna í maí 7,3 m/s en var 6,5 m/s árið 1989. Ég vil allavega meina að dagar með strekkingsvindi hafi verið með mesta móti í Reykjavík þótt Veðurstofumælar hafi ekki náð að fanga allan þann vind.

Talandi um maí 1989 þá fékk sá mánuður hjá mér einkunnina 3,9 sem hefur verið lægsta maíeinkunn þar til núna. Úrkoman í maí 1989 var svipuð og í ár en sólarstundir voru um 40 klst. fleiri árið 1989. Heldur kaldara var árið 1989, en í sambandi veðurgæði þá breytir ekki öllu hvort hitinn sé 4,8 eða 5,7 stig. Vindurinn var sennilega meiri í grunnin núna heldur en í maí 1989, taki maður mið af athugunum frá Keflavíkurflugvelli, þar sem aðstæður hafa ekki breyst á sama hátt og á athuganastað í Reykjavík.

Verstu veðurmánuðirnir. Þótt maí 1989 hafi verið slakur þá kemst hann ekki á lista hjá mér yfir verstu veðurmánuðina frá upphafi minna skráninga en gæti ef til vill átt það skilið. Árið 1989 á þó sína fulltrúa enda er janúar 1989 versti mánuðurinn auk þess sem júlí 1989 er þarna líka. Maí 2018 er þarna kominn inn með sín 3,5 stig og er í félagsskap með jafnaldra sínum, febrúar síðastliðnum.

Listinn yfir verstu mánuðina lítur þannig út núna:

3,3  Janúar 1989
3,4  Febrúar 1992,  Desember 1995,  Nóvember 1993,  Desember 2004
3,5  Júní 1988,  Júlí 1989,  Janúar 1993,  Febrúar 1993,  September 2007,  Febrúar 2018,  Maí 2018

 

Meira af Hawaiieldum

Ekkert lát er eldsumbrotunum á austustu og eldvirkustu eyju Hawaii eyjaklasans og úr því maður er byrjaður skrifa um atburðina þá er ekki um annað að ræða en að bæta við enn einni færslunni, nú þegar allt er í gangi. Raunar er varla hægt að segja að eitthvað upphaf séu á þessu gosi og endir er varla í sjónmáli, enda er hér um að ræða eina virkustu eldstöð jarðar þar sem næstum er alltaf eitthvað að gerast. Í þeim stuttaralegu fréttum sem við fáum af atburðunum í fjölmiðlum skortir nokkuð upp á heildarsýnina. Kortið hér neðan ætti að gefa betri yfirsýn en þar legg ég áherslu á þá tvo staði sem leika aðalhlutverkið í atburðarásinni. Annars vegar er það gígurinn á Kilauea elddyngjunni sem fóðrar kerfið af kviku og svo er það svæðið niðri í byggðinni 40 kílómetrum frá gígnum þar sem hraunsprungur hafa opnast og kvikan kemur upp.

Það sem þarna á sér stað minnir dálítið það sem gjarnan gerist hér á landi. Kvika leitar út úr megineldstöð og kemur upp sem sprungugos tugum kílómetrum fjarri. Bárðarbunga og Holuhraun er nærtækt dæmi. Ísland og Hawaii eiga það sameiginlegt að vera yfir mjög virkum möttulstrókum. Þó er sá grundvallarmunur að Hawaii-eyjar tengjast ekki flekaskilum eins og Ísland gerir. Sprungugos eru þannig mjög algeng á Íslandi enda eru megineldstöðvarnar okkar og hriplekar vegna gliðnunar landsins. Gosin leita því gjarnar út í sprungukerfin og hindra að stórar eldkeilur myndast innan gliðnunarbeltisins. Öræfajökull er náttúrulega utan gliðnunarsvæðisins og hefur því fengið að vaxa og dafna í friði.

Eyjan þar sem eldgosin eru, gjarnan nefnd Big Island, er á stærð við Vestfjarðakjálkann og rís hátt upp af hafsbotninum. Hæstu eldfjöllin á eyjunni, Mauna Loa og Mauna Kea, eru yfir 4000 metra há og stundum sagt að eyjan sé í heild sinni stærsta og hæsta fjall jarðar frá hafsbotni talið. Kilauea dyngjan er reyndar ekki nema um 1000 metra há en á framtíðina fyrir sér, þar sem eldvirknin þróast með tímanum í suðausturátt. Eitthvað veldur þó sprungumyndun, en eins og ég sé þetta þá virkar kvikuuppstreymið undir Kilauea eins og þegar nagli er rekinn í gegnum trékubb - of nálægt brúninni - þannig að klofningur myndast út frá naglanum. Þannig háttar allavega til þarna á eyjunni að sprungukerfi eru til sitt hvorrar áttar frá kvikuuppstreyminu sem gefur færi á flutningi kviku til beggja átta. Vonum bara að flísinn stóra losni ekki í heilu lagi og steypist í sjó fram.

Sprungureinin til suðvestur frá gígnum hefur verið til friðs un langan tíma en hinsvegar hefur kvika leitað ótt og títt á austursvæðið (East Rift Zone). Í langa gosinu frá janúar 1983 til apríl 2018 náði kvikan þó ekki nema hálfa leið í austur og kom upp við gíginn Puu Oo og rann hraun þaðan til sjávar. Með nýrri innspýtingu frá iðrum jarðar nú vor, náði kvikan að valda þenslu og sprengja sér leið lengra í austur og koma upp á þeim svæðum sem nú gjósa.

Sprungugosin í byggðinni hafa sótt mjög í sig veðrið undanfarna daga eftir að hafa legið niðri þegar ég skrifaði síðasta pistil fyrir viku síðan. Hraunflæði hefur einnig aukist en þau flæða þó sem betur fer að mestu um óbyggð svæði í átt til sjávar. Auk hraunsins þá veldur gasmengun miklum óþægindum en gasuppstreymi hefur haldið áfram þótt sprungur hafi hætt að spúa út úr sér kviku. Öll byggðu svæðin þarna austast á eyjunni eru sennilega áfram í hættu enda ómögulegt að segja hvað úr verður. Þarna getur gosið lengi og hraunrennsli gæti enn átt eftir að færast í aukanna. Á kortinu hér að ofan frá U.S. Geological Survey sést staða mála á svæðinu þann 18. maí. Á kortinu má einnig sjá merkt inn víðáttumeiri hraun frá árunum 1960, 1955 og 1840 enda er hraunsrennsli ekkert nýtt fyrirbæri á svæðinu.

Sprengivirkni í Kilauea öskjunni, eða í Halemaumua gígnum svokallaða, var talsverð í vikunni eins og búist hafði verið við. Þó kannski ekki eins mikil og óttast var og olli ekki teljandi skaða. Þann 16. maí gekk mikið á, en sem betur fer stóð vindur frá mestu byggðinni. Fólk veigraði sér ekki við að spila golf og njóta útsýnisins á golfvelli skammt frá gígnum við Kilauea. Mesta sprengingin var svo skömmu fyrir dögun morguninn eftir, en síðan þá hefur svæðið róast mjög. Hvort allt púðrið þar sé búið í bili vita menn ekki svo gjörla en hættuástand er enn ríkjandi. Askjan þar sem gígurinn er í hefur eitthvað verið að síga og er það til marks upp að kvika færist úr kerfinu ekki ólíkt því sem var í Bárðarbungu á meðan gaus utan jökuls.

- - -

Annars gerist fátt í náttúrunni sem ekki hefur gerst áður. Myndin hér að neðan hefur birst víða og er frá svipuðum stað og sú að ofan. Árið 1924 var einnig líf og fjör í Kilauea eldstöðinni með töluverðri sprengivirkni og öskufalli. Prúðbúið fólk létt sér þó ekki bregða og var mætt til að horfa á herlegheitin úr hæfilega lítilli fjarlægð með tilliti til vindáttar.

- - -

Heimildir: USGS, U.S. Geological Survey  og  Honululu Star Adviser Einnig má benda ítarleg skrif og umræður á vefnum: Volcano Café

Fyrri pistlar um gosið á Hawaii:
12. maí: Freatóplínískt þeytigos yfirvofandi á Hawaii
6. maí: Aðstæður skoðaðar á Hawaii með hjálp korta.

Íbúum bjargað frá glóandi hrauni

Freatóplínískt þeytigos yfirvofandi á Hawaii

Þegar þú lesandi góður lest þetta þá gæti vel verið að atburðir þeir sem hér er fjallað um verði með öllu yfirstaðnir. En allavega, þegar þetta er skrifað, Eurovision-laugardaginn 12. maí, er fastlega búist við því að á næstu sólarhringum verði grundvallar fasabreyting á gosinu lífseiga sem staðið hefur á Hawaii allt frá því í janúar 1983. Í síðasta pistli fyrir viku tók ég stöðuna svona almennt á því sem er að gerast þarna, en þá höfðu litlar gossprungur opnast í byggðu svæði, um 60 kílómetrum frá Kilauea elddyngjunni sem er skammt frá risavöxnum nágranna sínum Mauna Loa á stærstu og eldvirkustu eyju Hawaii-eyjaklasans og birti þá meðal annars þetta google-map-kort þar sem ég bætti við helstu atriðum til skýringar en þar eru hæg heimatökin fyrir mig, grafíska hönnuðinn. Jarðfræðingur er ég hinsvegar ekki og þurfti að fletta upp hvað nákvæmlega átt er við með Freatóplínísku gosi, eins og minnst er á í fyrirsögn.

Til átta sig á hvað er að gerast hverju sinni þarna á Hawaii, verður maður helst að leggjast í eigin upplýsingaöflun og þá er auðvitað best í þessu tilfelli að leita beint til jarðfræðimiðstöðvar Bandaríkjanna (USGS, U.S. Geological Survey). Í íslenskum fjölmiðlum er lýsing á atburðunum og staðháttum mjög óljósir og misvísandi, rétt eins og þegar erlendir fjölmiðlar skrifa um jarðelda og afleiðingar þeirra hér á Íslandi. Dæmi um slíkt er hér í viðtengdri frétt þar sem segir meðal annars: "Vís­inda­menn telja að mögu­leiki sé á meiri hátt­ar eld­gosi úr Ki­lau­ea-eld­fjall­inu á Hawaii. Fjallið hóf að gjósa fyr­ir um viku og hef­ur hraun runnið í stríðum straum­um frá því síðan" Hér verður að hafa í huga að fjallið Kilauea hefur í raun ekkert verið að gjósa upp á síðkastið og frá því hefur ekki runnið neitt hraun, að minnsta kosti ekki á yfirborðinu.

Kilauea er varla hægt að kalla fjall í venjulegum skilningi en það má kalla það dyngju með lítilli öskju og í þeirri öskju sannkallað Ginnungagap með kviku sem á upptök sín djúpt í iðrum jarðar og tengist möttulstróknum þarna undir austustu eyjunni. Á þeim áratugum sem liðnir eru frá upphafi gossins 1983 hefur kvikan frá Kilauea leitað neðanjarðar til gígsins Puu Oo og þaðan hefur víðáttumikið hraun runnið í átt til sjávar. En svo gerðist það vegna gliðnunar lands af völdum þrýstingsbreytinga að kvika frá öllu kerfinu fann sér leið neðanjarðar lengra austur í átt að byggðum svæðum. Örlítið brot af þeirri kviku hefur leitað til yfirborðs í formi smárra sprungugosa inn á milli húsanna. Hver þessara gossprungna (15 talsins) hefur einungis verið virk í nokkrar klukkustundir og því hefur hraunrennsli verið mjög lítið, en þó auðvitað gert sinn usla.

Með færslu kvikunnar í austur þornaði fyrst gígurinn Puu Oo alveg upp og eftir stóð djúpt gat ofan í jörðina þar sem áður var myndarleg hrauntjörn. Sama er núna að gerast með stóra megingíginn í Kilauea. Fyrir um mánuði náði hrauntjörnin alveg upp að gígbrún og flæddi jafnvel upp úr. Á síðustu dögum hefur hrauntjörnin og kvikan fallið mjög í gígnum samfara tilfærslu kvikunnar í austur og ef svo heldur áfram er hætta á ferðum. Ef kvikuyfirborðið fellur nógu langt niður getur gígrásin stíflast vegna grjóthruns að ofan og þegar kvikan kemst í snertingu við grunnvatn skapast aðstæður fyrir þessa miklu sprengingu sem talað er um, eða hinu svokallaða Freatóplínstu þeytigosi.

 

Gos nákvæmlega af þessari gerð eru ekki algeng því sérstakar aðstæður þarf til. Hér er það ekki ákaft uppstreymi kviku sem veldur, enda er kvikan frekar á leiðinni niður heldur en upp, áður en sprengingin á sér stað. Vatn og kvika er hins vegar öflug blanda eins og við þekkjum hér á landi þegar gos brýst upp úr jökli þótt þau séu ekki alveg að þessari gerð. Sprengingin mikla sem varð í Öskju árið 1875 er hinsvegar nefnt í bókinni Náttúruvá á Íslandi þar sem segir á bls. 94: "Upphaf gossins var þurr og lágplínítískur en breyttist svo í freatóplínískan fasa."

Ef spár ganga eftir með þessa sprengingu þá verður örugglega ekki um neitt smá fret að ræða en þó alls óvíst að stærðin verði í líkingu við Öskjugosið 1875. Víst er þó að stór björg munu þeytast í loft upp án þess þó að ógna byggðum svæðum. Öskufall gæti hinsvegar orðið talsvert á eyjunni og gosmökkur náð allnokkra kílómetra í loftið á þeim stutta tíma sem atburðurinn varir. Allt er þetta þó hlaðið óvissu og ekki einu sinni víst að nokkuð verði úr.

Framhaldið á hraunflæði niðri í byggðinni er líka alveg óvíst. Eins og er þá hefur engin gossprunga verið virk síðustu tvo sólarhringa og alveg mögulegt að ekkert gerist þar frekar. Vísindamenn eru þó ekki alveg svo bjartsýnir enda hefur mikil tilfærsla kviku átt sér stað sem mögulega gæti komið upp í stríðari strumi en hingað til. Þetta er ekki ósvipað því sem átti sér stað þegar kvikan hljóp frá Bárðarbungu og gaus upp lengst í burtu í Holuhrauni nema að hraunmagnið yrði aldrei sambærilegt. Óneitanlega er þó sérstakt að fá sprungugos í bakgarðinum hjá sér og ekki skemmtilegt ef heimilið fuðrar upp í ofanálag. Hér kemur í lokin samsett yfirlitsmynd frá USGS sem sýnir hvernig hraun hefur runnið í byggðinni. Ljósu skellurnar á dökka hlutanum eru gossprungur og hraun og er hver gossprunga merkt númerum. Langmesta hraunið kom úr einni sprungu sem er nr. 8 á kortinu.

- - -

Heimildir:

USGS, U.S. Geological Survey  og  Honululu Star Adviser

Telja líkur á sprengigosi