Ístoppur með dýfu

Ég var víst búinn að skrifa um það fyrir nokkrum vikum að hafísshámarki vetrarins hafi verið náð á Norðurslóðum en það gerist venjulega um miðjan mars. En í stað þess að hafísútbreiðslan hafi byrjað að dragast saman eins og venjulega seinni hlutann í mars, hélt hún áfram að aukast. Þrátt fyrir þetta má ekki draga of miklar ályktanir af þessu og segja að hafísnum sé hér með borgið um aldur og ævi. Þau svæði sem valda þessari síðbúnu aukningu eru fyrir utan Norður-Íshafið sjálft svo sem Beringshafið, Barentshafið og jafnvel Eystrasaltið. Norðurpólsísinn getur líka verið að brotna upp eins og oft á þessum árstíma og fer því meira fyrir honum.

Þessi toppur á hafíssútbreiðslunni er sennilega skammvinnur og brátt muni góð dýfa taka við. Hafísmagnið sveiflast talsvert milli vikna og mánaða vegna veðuraðstæðna og hefur lengst af síðustu ár verið vel undir meðallagi, nema núna akkarúat í nokkra daga og þarf það ekki að þýða neitt sérstakt.

Vegna mikilla vetrarhlýinda í Norður-Kanada og við Vestur-Grænland er ástandið á ísnum þar sennilega óvenju bágborið núna og góðar líkur á því að Norðvesturleiðin opnist upp á gátt síðla sumars. Meira um það þegar þar að kemur.

- - - - - 

Úr því að í fréttinni hér var minnst á Grænlenska útvarpið KNR, þá má það alveg koma fram hér að KNR - Kalaallit Nunaata Radioa er einnig sjónvarpsstöð og fengu þeir nýtt og aldeilis fínt lógó fyrir ári síðan. Hver annar en ég sjálfur skyldi hafa teiknað lógóið?

 

Hafís eykst á norðurslóðum

Vetrarhitasúlur

Myndin hér líkist kannski gosstrókum en hún hefur ekkert með eldgos að gera enda komið nóg af því hér í bili. Hinsvegar sýnir þetta súlurit hvernig hitinn í Reykjavík var frá degi til dags mánuðina nóvember til mars nú í vetur. Það eru tölur úr mínum eigin veðurskráningum sem liggja þarna að baki en hver súla á að sýna dæmigerðan hita yfir hádaginn í Reykjavík sem liggur einhverstaðar á milli meðalhita sólarhringsins og hámarkshita dagsins.

 

Það er greinilegt á myndinni að þetta var yfirleitt hlýr vetur í Reykjavík, algengt að hitinn væri á bilinu 3-7 stig og stundum meira. En það voru miklar hitaandstæður því inn á milli komu nokkuð eindregnir kuldakaflar og þá sérstaklega um og fyrir hver mánaðarmót, líkt og núna. Lengsti kuldakaflinn var seinni hluta desember og fyrstu dagana í janúar. Í þessum kuldaköstum var yfirleitt bjart og þurrt, enda fylgdi þeim lítil snjókoma.

Þótt þetta hafi verið svona hlýr vetur þá sýnist mér eftir snöggan samanburð að þessir mánuðir séu í 8. sæti miðað við sömu mánuði frá aldamótum 1900, samkvæmt opinberum athugunum. Talsvert hlýrra var t.d. þessa mánuði veturinn 2002-'03 (3,2 stig) miðað við 1,9 stig nú. Annars lýtur samanburðurinn svona út, og sést að það er ekki bara á þessari öld sem við höfum fengið hlýja vetur:

2002-03: 3.2°C
1928-29: 2.9°C
1963-64: 2.7°C
1945-46: 2.7°C
1941-42: 2.3°C
1933-34: 2.1°C
2005-06: 2.0°C
2009-10: 1.9°C

Nýja sprungan sést vel á vefmyndavélum

Nýja sprungan sést vel á vefmyndavél Vodafone sem staðsett er á Þórólfsfelli. Skjámyndin hér er tekin kl. 19.20 á meðan sprungan er ný og fersk.

Seinni myndin er tekin um 15 mín. síðar þegar gufubólstrar frá nýju sprungunni eru farnir að stíga hátt til himins. Lengst til vinstri (bak við snúruna) eru bólstrar frá Hrunagili. Þessar nýju aðstæður ættu að breyta hraunrennslinu enn á ný því nú ætti megnið af hrauninu að falla í Hvannárgilið. Þetta sífellda flakk á hraunstraumum gæti minnkar líkurnar á því hraunið nái niður á Krossáraura nema að þetta sé hrein viðbót. Annars veit auðvitað enginn hvað endar hvar og hvenær.

Hér er svo mynd frá Mílu myndavélinni á Fimmvörðuhálsi. Tveggja sprungu gos!

Fólki vísað af Bröttufönn

Myndir af vettvangi

Laugardaginn 27. mars var ég mættur á gosstöðvarnar ásamt fjölda annarra gosþyrstra áhugamanna. Hér koma nokkrar sjóðheitar myndir af aðstæðum sem svo sannarlega voru ekki alveg hættulausar.

Gönguferðin fram og til baka frá Skógum ásamt góðu stoppi á vettvangitók næstum 12 tíma og var það virkilega þess virði þrátt fyrir kaldannorðanblástur. Þannig blasti tæplega vikugamalt gosið við manni þegar komið var að því úr norðri. Allt er þetta mun hrikalegra en hægt er að sýna á svona mynd. Takið eftir hjólförunum að hrauninu. Vonandi er bíllinn ekki ennþá þarna undir.

Þetta er nú bara ég sjálfur með góðan hjálm enda rigndi þarna öskunni, en þó engu stórgrýti. Myndina tók ferðafélagin minn.

Töluvert af fólki hélt sig neðar við hraunbrúnina þar sem minna var um öskufall, en það var þó ekki hættulaust. Hér hafði rauðglóandi hraungrautur skyndilega brotist í gegn. Hraunið flæddi þarna rólega fram og yfir snjóinn, sem þarna er undir þunnu öskulagi.

Sama hrauntunga og á myndinni fyrir ofan. Þarna hægra megin á myndinni við enda hraunsins er gul stika sem markar gönguleiðina yfir hálsinn. Fáir gerðu sér grein fyrir hvaða hætta er á ferðum við þessar aðstæður. Hér var t.d. það sem einn erlendur ferðamaður girti niður um sig buxurnar rétt við sjóðheitan jaðarinn og lét taka af sér afturendamynd. 

Stuttu síðar leit svæðið svona út. Öflugar gufusprengingar höfðu skyndilega orðið þegar vatnið sauð undir hrauninu þannig að hraunmolar þeyttust í loft upp og aukinn kraftur varð í rennslinu. Fólk flúði í ofboði undan en ég sjálfur var kominn í ágæta fjarlægð, myndin er tekin með aðdráttarlinsu. Þetta voru síðustu stundir göngustikunnar.

Hér sést hvernig gufan hefur lagst yfir norðanverðan hraunjaðarinn þar sem fólkið hafði verið áður. Svæðið var þarna orðið yfirlýst hættusvæði og kominn tími á að halda til baka.

Kort - Þegar hraunið nær niður á láglendi

 

Ef gosið heldur áfram í einhvern tíma mun óhjákvæmilega koma að því að hraunið sem fellur niður Hrunagil muni ná niður á sléttlendið við Þórsmörk. Þá gæti tekið við athyglisvert samspil hraunsins og jökulánna sem þar renna. Einn möguleikinn gæti litið svona út eins og ég hef teiknað inná kortið en ég tek fram að þetta eru bara vangaveltur. Ef hraunið er þykkt og hægfljótandi gætu skapast þær aðstæður að hraunið nái að stífla jökulkvíslina sem rennur úr Tungnakvíslarjökli og jafnvel sjálfa Krossána með þeim afleiðingum að vatnið safnist í uppistöðulón innan við hraunið. Vatnið mun þó alltaf finna sér leið framhjá hrauninu að lokum og renna þá meðfram hlíðunum. 

Gosinu á Fimmvörðuhálsi hefur verið líkt við Heimaeyjargosið en hraunið sem þar rann var þykkt og myndaði háan hraunkamb sem kjörinn er til að stífla gil og smádali eins og þarna eru í Þórsmörkinni. Auðvitað veltur þetta allt á því hversu lengi gosið mun vara. En nú þegar hefur verið talað um nokkurra vikna- eða jafnvel mánaðalangt gos, og má samkvæmt því búast við ýmsu. Ég sleppi því hins vegar að spá í hversu langt hraunið mun renna í átt að Básum og Langadal.

Kortið er úr ÍSLANDSATLAS Eddu-útgáfunnar. Það birtist stæra við nokkrar smellingar.

Hraunslettur þeytast hátt

Kort - hvert fer hraunið?

Samkvæmt nýjustu myndum sem hafa verið að birtast í fréttum virðist hraun vera farið að renna ofan í gilin neðan eldstöðvanna. Ekki sér maður vel hvort þetta sé eitthvað magn að ráði en allavega virðist hraun leita niður bratt Hrunagilið sem er austan megin við Morinsheiði, þaðan gæti það náð farvegi Hraunár og niður láglendi. Spurning er síðan hvort hraun nái að renna niður gilin vestan Morinsheiðar og niður Hvanná og komi niður á láglendi vestan við Bása. Á kortinu hér hef ég teiknað inn gosstöðvarnar og hugsanlegar leiðir hraunsins. Hraunrennsli á þessu svæði er eitthvað sem fáir sáu fyrir í aðdraganda gossins, en hraunrennli þarna getur auðvitað haft ýmsar afleiðingar í för með sér. Allt veltur þó á því hversu lengi þetta varir og hversu mikið hraunmagn er á ferðinni.

Kortið er tekið úr Íslandsatlas EDDU útgáfunnar.

 

Almannavarnir loka leiðum

Stendur gosið undir væntingum?

Ég hef skrifað um það einhvern tíma að það væri fínt að fá dálítið eldgos hér á landi. Kannski ekki alveg hamfaragos en þó nógu stórt til að hrista aðeins upp í tilverunni. Ég hef líka orðið var við áþekka goseftirvæntingu hjá fólki. Kannski má kalla þetta gosþrá eða mannlegan gosóróa. En nú er komið eldgos á Fimmvörðuhálsi, spenna í lofti og fjölmiðlar taka við sér. Nema hvað, þetta eldgos er nú svona heldur í minni kantinum og alveg spurning hvort það standi undir væntingum. Það er í raun svo lítið að ef ekki væri fyrir þá tækni sem við búum við í dag er ekki víst að nokkur hefði tekið eftir því.

Eftir því sem liðið hefur á daginn hefur þó umræða aukist um að þetta eldgos geti bara verið byrjunin á miklu lengri og stærri atburðum og jafnvel stærri en við kærum okkur um. Hvað gerist til dæmis ef neðanjarðarkvika kemst í samband við gúlana hans Páls Einarssonar? Það gæti orðið dágóð bomba. Svo má alveg minna á að stærsta eldgos á sögulegum tíma á Íslandi var Eldgjárgosið upp úr 930. Kvikan sem þar kom upp var ættuð úr Kötluöskjunni, en bara nokkrum árum áður hafði gos verið upp á Eyjafjallajökli.

Annars hef ég litlu við það að bæta sem þegar hefur komið fram fjölmiðlum um þetta eldgos. Ég get þó boðið upp á gervitunglamyndir sem ég sótti á Modis-síðunni og sýna svæðið kringum Eyjafjallajökul í dag, 21. mars. Sú til vinstri er í réttum litum og má sjá þar Eyjafjallajökull og ströndina þar suðvesturundan. Ekkert bólar þar á eldgosi. Á hitamyndinni til hægri má hinsvegar sjá lítinn ljósan, bláleitan punkt sem sker sig úr rauða litnum eins og krækiber í helvíti. Það er eldsuppkoman á Fimmvörðuhálsi.

Þurfum að fylgjast með Kötlu

Hvenær er listaverk listaverk?

Það hefur oft reynst erfitt að finna eina skilgreiningu á því hvað sé list. Ýmist er talað um list útfrá einhverjum fagurfræðilegum gildum eða öðrum huglægum gildum sem eiga að sýna okkur tilveruna í nýju og óvæntu ljósi eða að vekja hjá okkur óræðar tilfinningar. Þannig er listrænt gildi verks háð persónulegri upplifun hvers og eins og því ómögulegt að allir geti komið sér saman um það hvenær list er raunverulegt list.

Svo má líka einfalda málið og segja að allt sem gert er í listrænum tilgangi sé list, óháð því hversu vel eða illa heppnað viðkomandi verk sé í huga áhorfandans. Í leiðinni verður þá að gera strangar kröfur til verksins að það sé upphaflega gert í listrænum tilgangi og standi sjálfstætt sem slíkt og ekkert annað. Sólfarið við Sæbrautina er til dæmis hreinræktað listaverk. Þó það hafi víðtækar skírskotanir þá er það ekkert annað en listaverk. Niðursuðudós getur líka verið listaverk, sé hún gerð í listrænum tilgangi eingöngu, jafnvel þótt hún sé í engu frábrugðin venjulegri niðursuðudós sem ætluð er til sölu í matvöruverslun.

Eiffel-turninn var upphaflega byggður fyrir heimsýninguna í París árið 1889 en til stóð svo að rífa hann niður að nokkrum árum liðnum. Menn voru missáttir við þetta mannvirki sem sumum fannst vera forljótt járnavirki og gagnslaust í þokkabót. Ekki voru allir vissir um hvað Eiffel turninn væri, enda virtist hann ekki byggður í praktískum tilgangi sem gagnaðist samfélaginu. Þá sagði einhver snjall náungi að Eiffel turninn væri ekkert annað en listaverk, enda byggður sem slíkur og gæti því staðið sem listaverk um aldur og ævi. Eftir það hefur engum dottið í hug að rífa Eiffel turninn.

Einn flötur er á þessu máli til viðbótar. Hafi Eiffel turninn verið byggður sem gagnslaust mannvirki, hvað þá með byggingar sem hér hafa verið reistar á undanförnum árum – góðæristurnana? Háhýsið við Höfðatorg mætt flokka sem ágætis byggingarlist en er reyndar ekki alveg gagnslaust því einhver starfsemi fer þar fram á efri hæðunum. En ef hann stæði alveg tómur og væri þar með gagnslaus, mætti þá flokka hann sem sjálfstætt listaverk? Í rauninni ekki, enda var hann byggður sem skrifstofuhús sem er praktískt fyrirbæri og því alltof seint að skilgreina hann sem sjálftsætt listaverk. Ef bygging hússins hefði hinsvegar verið ákveðin með listrænan tilgang í huga eingöngu þá mætti vel kalla hann listaverk í dag.

Sölvi Helgason og vísindin

Undanfarna mánuði hef ég verið að lesa bók Davíð Stefánssonar, Sólon Íslandus sem segir af hinum undarlega Sölva Helgasyni. Bókin kom út árið 1940 og er með skemmtilegustu lesningum sem ég hef komist í og er ég því ekkert að flýta mér við lesturinn. Þetta er þó ekki bara hreinn skemmtilestur enda var lífshlaup Sölva Helgasonar enginn dans á rósum. Sölvi var af fátæku fólki kominn, missti föður sinn á barnsaldri en erfði þó frá honum óbilandi áhuga á grúski ýmiskonar við lítinn skilning sveitunganna.

Sölvi þráði heitt að verða mikilsvirtur vísinda- og listamaður og taldi sjálfan sig bera af í gáfum og andagift. Hans ógæfa var hinsvegar sú hvað hann var erfiður í skapi og hraðlyginn og fékk því flesta á móti sér hvar sem hann kom sér fyrir og varð að lokum alræmdur um allt land. Þegar hann flakkaði um landið í sjálfskipaðri útlegð sinni naut hann sín best þegar hann gat villt á sér heimildir, enda þekktu fæstir þennan flökkumann í sjón. Ég ætla að leyfa mér að birta hér smákafla úr bókinni þar sem Sölvi hefur gert sig heimakominn á bæ einum á Möðrudalsöræfum og fer mikinn um eðli vísinda og meint afrek sín á sviði plöntu- og loftslagsfræða:

Bóndi mælti: Tók ég ekki rétt eftir því áðan, að þú hefðir verið við ýmsar athuganir á leiðinni?
Rétt er það sagði Sölvi með mestu ró. Vísindalegar rannsóknir. … Það er ekki mikið um æðri blómjurtir á sandinum, en vísindin leggja ekki síður rækt við lægri gróðurinn, jafnvel þann sem almenningur sér ekki með berum augum. Flestum sýnast öræfin gróðurlaus sandauðn, en við nákvæma rannsókn hef ég komist að öðru. Ég hef fundið þar örsmá strá og blóm, sem áður voru ókunn hér á landi og álitið var, að yxu hvergi nema suður á Afríkumelum.
O, hvern andskotann eru menn svo bættari? sagði bóndi.
Af því má leiða ýmsar tilgátur, af tilgátum sannanir, en af þeim skapast staðreyndirnar. Ég hef fært vísindaleg rök að því í erlendu fræðiriti, að hér á Íslandi var einu sinni jafn heitt og í Afríku. Þá uxu hér pálmar og rúsínutré.
Andskota ögnina, sagði bóndi og spýtti. Börnin störðu hugfanginn á gestinn.
Nú, vísindamaður verður auðvitað að rannsaka fleira en gróðurinn, þó að hann sé mikilsverður. Ég verð að athuga jarðveginn, sér í lagi jarðlögin; þar les ég sköpunarsögu jarðar og þroskasögu mannkynsins. Oft verð ég að klífa þrítuga hamra, stundum hef ég sigið niður í jökulsprungur og botnlausar gjár. Vísindamaðurinn verður að hætta lífi sínu í þarfir sannleikans og spekinnar.
En að hvaða gagni kemur svo þetta vísindapuð ykkar?
Fyrst þarf að rannsaka og mæla, svo að teikna og mála og reikna út. … Nú er það sannað, að hér var eitt sinn sama loftslag og í Afríku.
Hérna á fjöllunum?
Á öllu Íslandi. En þá er spurningin: hvers vegna er það ekki eins núna, eða að minnsta kosti hlýrra en það er? Fyrir þann sannleika má grafast fyrir með allskonar mælingum á ljósi og hita og ekki síst straummælingum, bæði hafstrauma, loftstrauma, ljósstrauma og ýmissa duldra flugstrauma, sem við lærðir menn nefnum flumina spiritualibus. Nú, þegar staðreyndin er fundin, þá er grundvöllurinn fundinn. Þá liggur næst fyrir að athuga: er ekki hægt að breyta loftslaginu, hita andrúmsloftið að nýju? Til þess þarf nákvæma rannsókn á höfuðskepnunum, sólkerfinu og vetrarbrautinni, en þar kemur reikningsgáfan að góðu haldi. Eitt dæmi getur tekið hálærðan reiknimeistara tvö til þrjú ár. … Þetta nefnum við vísindi. – Með næstu skipum á ég von á fullkomnum stjörnukíki frá París – og þá vona ég að mér takist að leysa gátuna.
Hita andrúmsloftið? sagði bóndinn háðslega.
Já og bræða jöklana –
Hættu nú hreint.

Árlegt hafíshámark á norðurhveli

Eins og venjulega um þetta leyti árs má gera ráð fyrir að því að hafísútbreiðsla vetrarins á Norðurhveli hafi náð sínu hámarki og því kominn tími á að rýna aðeins í stöðu mála enda stöðug hafísvöktun hér í gangi. Í stuttu máli má segja að hámarkshafísmagnið á norðurhveli jarðar hafi verið mjög nálægt hámörkum síðustu tveggja vetra, nokkru meira en veturna þrjá þar á undan en samt vel undir meðallagi frá þeim tíma er nákvæmar útbreiðslumælingar hófust árið 1979.



Útbreiðslumynstur hafíssins frá ári til árs getur verið nokkuð misjafnt þótt umfangið sé svipað. Það má meðal annars sjá á þessum myndum hér að neðan. Til vinstri sést hámarksútbreiðslan í byrjun mars 2009 en til hægri er hafísútbreiðslan 9. mars 2010 borin saman við meðallag áranna 1979-2000.

Hér sést t.d. að mjög lítið hefur verið um hafís í kringum Nýfundnaland og eins og undanfarin ár hefur ís verið í minna lagi á Barentshafinu sem þýðir að vetrarhörkur þessa vetrar hafa ekki náð til þessara svæða. Við Austur-Grænland og á okkar svæði er ekkert óvenjulegt að gerast en nokkuð mikill ís er hinsvegar inn af Eystrasalti þar sem langvarandi kuldar hafa verið ríkjandi, einnig er ísinn yfir meðallagi Kyrrahafsmegin suður af Beringssundi. Norður-Íshafið sjálft er svo auðvitað frosið stranda á milli eins og venjulega um veturinn ásamt hafsvæðunum við Norður-Kanada en það eru síðan þessi svæði sem skipta máli þegar kemur að því að skoða hvað bráðnar yfir sumartímann því allt annað hverfur hratt og örugglega þegar kemur fram á vorið, nema kannski ísinn við Austur-Grænland.

Ástand og horfur
Veðurfar þessa vetrar á norðurhveli hefur verið nokkuð óvenjulegt og eindregið, því mjög kalt hefur verið víða í Evrópu og Bandaríkjunum. Á Norður-Íshafinu hefur hiti þó verið yfir meðallagi en sérstaklega hefur verið hlýtt á heimskautasvæðum Kanada og vestanverðu Grænlandi. Svokölluð heimskautahringrás (Arctic Oscillation) hefur verið í óvenjusterkum neikvæðum fasa sem lýsir sér meðal annars í háum loftþrýstingi og því litlum lægðargangi yfir heimskautaísnum. Þetta er talið valda því að ísinn hafi fengið góðan frið til að styrkjast í vetur í stað þess að brotna upp og hrekjast með vindum út úr pólasvæðinu. Af þessum ástæðum hefur Bandaríska hafísrannsóknastofnunin NSIDC gefið það út að heimskautaísinn gæti orðið lífseigari í sumar en annars og því ólíklegt að dramatísk bráðnun muni eiga sér stað svipað og átti sér stað sumarið 2007. Við sjáum þó til með það, veður og vindar fram á sumarið munu skera úr um þetta. Ég gæti þó haldið að ísinn við Kanada, Norður-Ameríkumegin, sé nokkuð veikburða eftir mikil vetrarhlýindi þar.

Annars er kannski best að vitna beint í Bandarísku hafísspekingana:
„ … the AO has a strong effect on Arctic sea ice motion. The pattern of winds associated with a strongly negative AO tends to reduce export of ice out of the Arctic through the Fram Strait. This helps keep more of the older, thicker ice within the Arctic. While little old ice remains, sequestering what is left may help keep the September extent from dropping as low as it did in the last few years. Much will depend on the weather patterns that set up this spring and summer.“ (http://nsidc.org/arcticseaicenews/)

Daninn sem svaf af sér jökulhlaup á Sólheimasandi

Þegar þetta er skrifað er skjálftavirknin sem verið hefur undir Eyjafjallajökli í rénun en viðbúnaðarstigi almannavarna hefur þó ekki verið aflétt. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem óróa hefur orðið vart í eldstöðvunum undir Eyjafjallajökli og Mýrdalsjökli á undanförnum 10-15 árum og því ekki í fyrsta sinn sem talið sé að eldsumbrot gætu verið yfirvofandi með tilheyrandi jökulhlaupum og öðru veseni sem slíku fylgir.

Sumarið 1999 var ég á ferðalagi með fjölskyldunni og þurfti að fara yfir Sólheimasand þar sem ferðinni var heitið eitthvað austur á land. Stuttu áður, eða aðfaranótt 19. júlí, höfðu þeir atburðir átt sér stað að óvænt og snöggt jökulhlaup braust fram undan Sólheimajökli og fylgdi því talsverður klakaburður sem enn mátti sjá leifar af, er ég var þarna á ferð. Talið er þá hafi hugsanlega orðið lítið smágos undir Mýrdalsjökli eða að aukin jarðhitavirkni hafi komið hlaupinu af stað. Eins og nú, þótti ástæða til að lýsa yfir viðbúnaðarstigi vegna hugsanlegra eldsumbrota í Kötlu og átti ég því allt eins von á að þurfa að fara Norðurlandsleiðina til baka úr fríinu. Ekkert varð úr gosi þarna og hefur ekki orðið enn.

Sumarið eftir var ég svo aftur á ferðalagi og að þessu sinni kominn austur á Vopnafjörð. Á tjaldstæðinu þar var ungur Dani einsamall sem ég gaf mig á tal við og barst talið meðal annars að náttúruhamförum. Þá kom upp úr dúrnum að þetta væri annað sumarið í röð sem hann ferðaðist um Ísland en í fyrri ferðinni hefði hann örlítið fengið að kynnast því sem íslensk náttúra getur boðið upp á. Hann hafði nefnilega tjaldað eitt júlíkvöld við sakleysislegt smáfljót á Suðurlandi en verið vakin upp um morguninn af einhverjum mönnum sem sögðu honum að koma sér í burtu hið snarasta. Rétt hjá tjaldinu meðfram ánni hafði eitthvað mikið gengið á um nóttina, án þess að hann hafi orðið þess var og sjá mátti myndarlega jökulklaka á víð og dreif meðfram ánni. Í rauninni hafði hann verið heppinn að hafa ekki skolast á haf út um nóttina þegar hlaupvatnið undan Sólheimajökli ruddist fram breiddi úr sér á sandinum. Ég kannaðist auðvitað vel við þennan atburð frá sumrinu áður.
Þessi Dani sagði síðan að móðir hans væri ákaflega áhyggjufull þegar hann væri að þvælast þetta um á Íslandi. Kannski ekki að ástæðulausu því sjálfsagt vissi hún vel hvað landið er stórhættulegt.

 

Viðgerðarflokkur að störfum eftir hlaupið á Sólheimasandi í júlí 1999. Ljósm. EHV.

Mikið og lítið um ís á Suðurhveli

Eins og venjulega á þessum árstíma er hafísinn í lágmarki við Suðurskautslandið og á næstu vikum mun hafísinn fara að aukast á ný eftir því sem sólin lækkar þar á lofti. Þegar vetur gengur í garð á suðurhveli vex ísinn hratt og örugglega í allar áttir án þess að meginlönd nái að hefta útbreiðsluna. Á suðurhvelinu er annars gríðarlega mikill munur á hafís eftir árstíðum, miklu meiri munur en á norðurhveli. Mestur hluti íssins þarna suðurfrá bráðnar á sumrin fyrir utan einstaka hafísbreiður meðfram ströndinni en það er aðallega austan við Antarktíkuskagann sem ísinn heldur almennilega velli enda er hann þar í góðu skjóli fyrir ríkjandi vestanáttum á svæðinu.

Þróunin á útbreiðslu á suðurhveli hefur ekki verið eins dramatísk og hér í norðri og ef eitthvað er hefur hafísinn suðurfrá aukist án þess þó að hægt sé að tala um einhverja róttæka þróun í þá átt. Reyndar má segja að útbreiðsla hafíssins á Norðurhveli hafi verið að líkjast meir því sem gerist á Suðurhveli því að á Norður-Íshafi hefur bráðnun aukist mjög á sumrin á meðan vetrarútbreiðslan hefur breyst minna. Andstæður milli árstíða hafa því farið farið vaxandi á norðurhveli og hlutfall fyrstaárs-íss aukist á kostnað eldri og lífseigari hafíss.

Á myndinni hér að neðan sést vel munur á útbreiðslu hafíssins á suðurhveli milli árstíða, til vinstri er útbreiðslan í febrúar 2010 en til hægri sýnir september 2009. (Mynd frá NSIDC)

Sé litið lengra aftur í tímann sjást vel hinar miklu árstíðabundnu sveiflur í hafísnum á Suðurhveli en myndin er frá því núna um mánaðarmótin. Þetta árvar hafíslágmarkið um 2 milljónir ferkílómetra svipað og venjulega en munmargfaldast upp í 15-16 milljón km2 þegar líður á árið. Sambærilegartölur fyrir norðurhvel hin síðustu ár eru um 3-4 milljón km2 á sumrinen 13-14 milljón km2 á veturna samkvæmt því sem má lesa úr línuritum ásíðunni: Cryosphere Today

Íshellur og jöklar. Þegar talað er um ísinn á suðurhveli og framlag hans til hugsanlegrar hækkunar sjávarmáls er ekki verið að tala um hafísinn sjálfan enda hefur bráðnun hans og nýmyndun ekki áhrif á sjávarstöðu. Það eru hinsvegar hinn risastóri ísmassi uppi á landi sem skiptir máli, sjálfur Suðurskautsjökullin. Ísinn þar er um 90% af öllum ís jarðar og gæti hækkað yfirborð heimshafanna um sirka 61 metra ef hann bráðnaði allur. Það er þó enginn ástæða til að óttast slíkt jafnvel þótt eitthvað hlýni á jörðinni. Áhyggjur áhyggjusamra beinast hinsvegar einkum að vesturhluta suðurskautslandsins enda mun jökullinn þar ekki vera eins lífseigur og hinn stærri austurhluti.

Einn veikasti hlekkurinn á Suðurskautslandinu er gjarnan talin vera hin mikla Ross-íshella sem hefur haldið velli eftir að hún myndaðist síðast fyrir um 3 milljónum ára. Íshellan, sem er nokkur hundruð metra þykk, nær ekki til botns og því getur hlýnandi sjór leikið um hana að neðanverðu og unnið á henni þaðan, jafnvel þótt fimbulkuldi haldist í lofti. Ef íshellan gefur sig, eins og smærri íshellur hafa reyndar verið að gera þarna, þá hverfur hluti af þeirri mótstöðu sem varnar því að jökulbreiður vesturhlutans flæði í sjó fram. Þótt vesturhlutinn virðist ekki stór er jökulmagnið svipað og á Grænlandsjökli og gæti hækkað sjávarborð um 6 metra. Þetta jökulhrun gæti gerst á næstu öldum ef heldur áfram að hlýna - þó er ekki alveg hægt að treysta á það frekar en svo margt annað.

Kortið hér að ofan með íshellunum hefur birst víða á netinu, t.d. á Loftslag.is þar sem sjálfsagt er að benda á umfjöllunina: Íshellur Suðurskautsins brotna upp.

Öfug snælína í Esjunni

Í bjartviðrinu núna á mánudaginn mátti sjá fyrirbæri sem ég hef stundum tekið eftir og þá sérstaklega í bröttum hlíðum Esjunnar fyrir ofan Kjalarnes. Ég kýs að kalla þetta öfuga snælínu en hugsanlega er til eitthvað fræðilegt orð yfir þetta, en ólíkt venjulegum snælínum í fjöllum er mestur snjórinn þarna neðan snælínunnar. Í síðustu viku féll talsverður snjór hér á höfuðborgarsvæðinu sem og á Esjuna en þegar vindarnir tóku að blása í kjölfarið, feyktist snjórinn á brott þarna í hlíðunum sem nefnist Lág Esja. Hinsvegar hafði hlýnað upp fyrir frostmark á láglendi og blotnað í snjónum upp undir miðjar hlíðar. Þessi öfuga snælína myndast því þar sem frostmarklínan liggur því vindurinn nær ekki að feykja burt blauta snjónum í neðri hlíðunum. Kjalarnes er auðvitað einn af vindasömustu stöðum landsins og það ásamt því hvernig fjallshlíðin liggur á snjórinn þarna oft erfitt uppdráttar en í þessu tilfelli er það þó hiti yfir frostmarki sem verndar snjóinn neðan snælínu. Þetta er auðvitað hið merkasta fyrirbæri sem enginn höfuðborgarbúi ætti að láta fram hjá sér fara.

Plötukynning - Communique með Dire Straits

Það er allur gangur á því hvernig maður kynnist nýjum hljómsveitum. Stundum er maður lengi að taka við sér og sumar hljómsveitir þekkir maður alveg ágætlega hvort sem manni líkar þær vel eða illa. Tilfellið með hina víðfrægu hljómsveit Dire Straits var hinsvegar það að þá hljómsveit uppgötvaði ég, að ég tel sjálfur, upp á mitt eigið einsdæmi en þó án þess að vita nokkurn skapaðan hlut um hljómsveitina, enda var þetta nokkuð áður en tónlist þeirra tók að hljóma í útvörpum, allavega þannig að ég yrði þess var. Það átti þó eftir að breytast því Dire Straits (eða þröng sund eða kröpp kjör) átti eftir að vera ein af vinsælustu og dáðustu hljómsveitum heimsins á fyrri hluta níunda áratugarins áður en hún datt eiginlega upp fyrir vegna of mikilla og skjótra vinsælda, en kannski ekki síður vegna þess að hún var hún orðin hálfgerð tímaskekkja innan um allt „eighties“ glysrokkið.

En það sem ég ætlaði að segja var að þegar ég var nýskriðin upp úr fermingu árið 1979, uppgötvaði ég plötu sem stóra systir hafði keypt í útlöndum. Platan hét Communique og var umslagið bláleitt með óræðri mynd af manni á strandgöngu í umslagi, mjög huggulegt. Nafnið á hljómsveitinni Dire Straits sagði mér ekkert og nöfnin á hljómsveitar- meðlimum því síður. Þarna voru tveir sem hétu Knobfler og þeir gátu allt eins verið Hollendingar. Þetta virtist allt vera frekar góðir gæjar, lausir vil prjál og stjörnustæla samkvæmd myndunum af þeim sem fylgdi. En tónlistin sem þarna leyndist að baki var ekki bara hvað sem er. Ég var að vísu ekki mjög veraldarvanur í tónlist á þessum tímum, en fyrir þessari músik féll ég algerlega og því meir sem oftar var hlustað. Þarna var á ferðinni einhver snilld sem ég hafði ekki kynnst áður. Dálítið seiðandi og hægvirkt rokk með svakalega fínu gítarspili og góðum melódíum. Söngvarinn frekar hrjúfur í röddinni og letilegur. Lítið spáði ég þó í textana enda skiptu þeir eiginlega engu máli. Í þessu tilfelli var það tónlistin sem átti orðið – ekki bara gítarleikurinn heldur hljómurinn í hljómsveitinni í heild og takturinn svona almennt séð.

Óhjákvæmilega átti ég svo eftir að að kynnast þessu fyrirbæri Dire Straits miklu betur. Knobflerarnir tveir voru bræður og var annar þeirra aðalsprauta hljómsveitarinnar og eitt af séníum tónlistarsögunnar. Hinn bróðirinn, ritmagítaleikarinn David (lengst til hægri á myndinni) yfirgaf hljómsveitina áður en næsta plata kom út, til að hefja sólóferill. Síðan hefur ekkert til hans spurst. Platan Communique var önnur plata Dire Straits og kom út skömmu eftir að hið frábæra lag Sultans of Swing af fyrstu plötunni sló loksins í gegn utan Bretlands. Þessar tvær fyrstu Dire Straits plötur eru báðar í miklu uppáhaldi hjá mér enn í dag, en þar sem ég kynntist Communique á undan á ég erfitt með að viðurkenna það sem almennt er álitið að frumburðurinn standi Communique heldur framar. Á næstu plötum Dire Straits var lagt út í metnaðarfullar tilraunir til að stækka lögin og lengja. Vinsældir og hróður hljómsveitarinnar jókst sífellt og náði algeru klímaxi með plötunni Brothers in Arms árið 1985. Þegar þar var komið við sögu fannst mér ég eiga lítið í þessari hljómsveit sjálfur, hún var orðin almannaeign og of vinsæl fyrir minn smekk. Platan Communique er hinsvegar alltaf Dire Straits platan mín. Þar var einhver ómengaður frumkraftur enn til staðar og þetta er enn í dag meðal allra áheyrilegustu hljómplatna sem ég hef kynnst.

Hér má sjá Dire Straits á litlum sjónarpskammertónleikum árið 1979. Lagið er Single-Handed Sailor af Communique sem er nánast óþekkt Dire Straits-lag, en feikna gott engu að síður og með löngu gítarsólói í lokin.

Lagalisti Communique: Framhlið: 1.Once Upon a Time in the West, 2.News, 3.Where Do You Think You're Going?, 4.Communiqué. Bakhlið: 1.Lady Writer, 2.Angel of Mercy, 3.Portobello Belle, 4.Single-Handed Sailor, 5.Follow Me Home. 

Hið forneskjulega Únsíal letur

Það vestræna letur sem við notum nú á dögum skiptist í HÁSTAFLETUR  og lágstafaletur þar sem meginreglan er sú að nota lágstafina í öllu meginmáli en hástafina í upphafi setninga og í sérnöfnum. Þessa gömlu hefð má rekja aftur til skrifara sem uppi voru á dögum Karlamagnúsar um árið 800 eða jafnvel fyrr. Á dögum Rómverja var einungis notast við hástafaletur enda var þá ekki um neitt lágstafaletur að ræða. Þegar farið var að skrifa upp guðsorð í stórum stíl á fyrstu öldum kristninnar þróaðist þetta hástafaletur í átt til léttari skriftar sem einkenndist af meiri bogalínum en verið hafði áður þannig að fljótlegra varð að skrifa. Þessi þróun varð til þess að lágstafirnir urðu til, menn höfðu þó ekki gleymt hástöfunum sem þóttu hátíðlegri og voru því áfram notaðir í fyrirsagnir og önnur virðulegheit eða bara eins og við notum þá í dag.

Sú leturgerð sem var allsráðandi í Evrópu á tímabilinu 400-800 hefur verið kölluð Únsíal letur og ber það öll einkenni þess að vera einskonar millistig hástafa og lágstafa. Ólíkt hinu rómverka letri er hringformið þarna áberandi en hugsanlega má rekja það til fornrar gotneskrar skreytilistar sem byggði mjög á bogdregnum línum og fléttum. Til eru nokkrar nútímaútgáfur af Únsíölum (Uncial letters) og ber ein sú dæmigerðasta nafnið Omnia og er það sýnt hér ásamt hinu Rómverska hástafaletri. Sumir bókstafirnir hafa ekki breyst mikið en mesta þróunin hefur orðið á stöfum á borð við A, D, M og H. Annað sem hefur breyst er að sumir stafir teygja sig upp fyrir leturhæðina og aðrir ná niður fyrir og er það einmitt eitt einkenni lágstafana okkar í dag. Þetta letur er eins og aðrir Únsíalar einingis til sem hástafaletur, eða lágstafaletur eftir því hvernig á að skilgreina það.

Únsíal letur datt að mestu uppfyrir á 9. öld þegar nútímalegri Karlungaletur komu fram og síðar hin skrautlegu og köntuðu gotnesku letur sem enn má t.d. sjá á mörgum blaðahausum eins og á Morgunblaðinu. Únsíal letur héldu þó lengst velli á Írlandi enda er það einskonar þjóðarletur þeirra og nota Írar það óspart þegar þeir vilja minna á sinn forna menningararf.

Á Írlandi var einmitt Book of Kells skrifuð en hún er talin meðal fegurstu bóka sem ritaðar hafa verið. Myndin hér til vinstri er úr þeirri bók en letrið þar flokkast sem hálf-únsíall sem er afbrigði af þessu letri. Þessi írska útgáfa er líka stundum kölluð eyjaskrift (insular script).

Það er ekki algengt að rekast á únsíal letur á prenti eða í umhverfi okkar í dag. Það er þó athyglisvert að í nútímalegu glerhýsunum við Höfðatorg er veitingastaður sem ber hið forneskjulega nafn Eldhrímnir. Leturgerðin á skiltinu er einmitt hreinræktaður únsíall sem þykir sjálfsagt vel við hæfi.