Straumar og stefnur í hafísnum

Að þessu sinni ætla ég að þykjast vita heilmikið um hafsstrauma og hafísa. Ég læt þó bara yfirborðsþekkingu mína duga enda verður hér ekki kafað mjög djúpt, einungis hugað að yfirborðinu. Á veturna er alltaf stutt í hafísinn sem flýtur um á hafinu norðvestur af landinu og af og til minnir hann á sig með nærveru sinni eins og gerðist núna í janúar. Við sem búum hér á mörkum hins byggilega heims eigum nefnilega allt okkar undir því að hlýir vindar og hafstraumar úr suðri haldi kaldari sjónum í skefjum og þar með hafísnum.

Hafstraumarnir sjálfir eru reyndar nokkuð stöðugt fyrirbæri, einskonar brautir í hafinu sem sjórinn streymir um án mikilla tilbrigða. Vindarnir sem blása á yfirborðinu eru hinsvegar öllu óstýrilátari og geta orsakað allskonar afbrigðilegheit í veðri langtímum saman. Hér við land geta vindarnir síðan haft örlagarík áhrif á hafísinn og beint honum frá sinni hefðbundnu leið og í framhaldinu hlaðist upp norður af landinu og komist í straumana sem hringa sig um landið.

Myndin er að grunni til fengin af vefnum Cryosphere Today og sýnir útbreiðslu hafíssins þann 16. febrúar. Ofan á myndina hef ég bætt við pílum sem sýna á nokkuð einfaldaðan hátt hvernig hlýir og kaldir hafstraumar leika um hafsvæðið. Hlýsjórinn úr suðri er ættaður úr Golfstraumnum og sést vel hversu áhrifaríkur þessi suðlægi straumur er til að halda hafinu íslausu allt norður fyrir Svalbarða og lengst inn í Barentshaf. Greinilegt er samt að það er sögulega séð mjög lítið hafísmagn núna á svæðinu almennt og lítil hætta á að meiriháttar hafísár sé í vændum hér á landi.

Ef skoðað er hvernig samspili kaldra og heitra strauma er háttað hér í norðurhöfum, er greinilegt að það er nokkurskonar hægri umferð í gangi. Heiti meginstraumurinn liggur norður með Noregsströndum en kaldi pólstraumurinn úr Norður-íshafinu rennur suður með austurströnd Grænlands. Þar á milli blandast þessir straumar með rangsælis snúningum á opnu hafinu eins og á hringtorgum, einkum milli Íslands og Svalbarða. Hinsvegar er það svo að í kringum eyjar og meðfram landssvæðum virðist það vera reglan að heitu straumarnir fara vestur fyrir og streymi norður með vesturströndum á meðan köldu straumarnir fara austur fyrir.

Á Íslandi er vesturströndin nánast alltaf laus við hafís ef undan er skilinn Vestfjarðakjálkinn. Hafísinn kemur hér helst upp að landinu ef suðvestlægir vindar hrekja hafís úr Austur-Grænlandsstraumnum þannig að hann safnast fyrir norður- eða norðvestur af landinu. Í mestu hafísárunum kemur hann þó gjarnan úr norðri ef ísframboð þaðan er nægilegt. Í framhaldinu getur hann borist með strandstraumnum austur með landinu og jafnvel vestur eftir suðurströndinni í hinum allra verstu árum. Það þarf síðan hálfgert ísaldarástand til að hafísinn nái inn í Faxaflóa. Það gerðist þó árið 1695 og þótti með ólíkindum.

Sambærilegt ástand er við Svalbarða. Hlýr suðlægur straumur heldur hafinu vestur af Svalbarða oftast íslausu jafnvel um hávetur. Köldu straumarnir bera hafísinn upp að austurströndunum og þaðan getur hann borist suður fyrir eyjar og norður eftir vesturströndinni með strandstraumum. Á Grænlandi er það einnig austurströndin sem fær að kenna á hafísnum enda er þar mjög hrjóstrugt. Ísinn nær sífellt lengra til suðurs eftir því sem líður á veturinn en það er ekki fyrr en um vorið sem hann kemst almennilega suður fyrir Hvarf og eitthvað norðureftir vesturströndinni þar sem byggðin á Grænlandi er blómlegust.

Ef jörðin snerist í hina áttina
Straumar og stefnur lofti og sjó ráðast mikið af snúningi jarðar. Það má því velta fyrir sér hvernig ástandið væri hér á Norður-Atlantshafi ef jörðin snerist öfugan hring um sjálfa sig miðað við það sem eðlilegt er. Suðlægu hafstraumarnir myndu þá sennilegas leika um strendur Grænlands þar sem væru barrskógar og blómlegar byggðir á meðan köldu hafstraumarnir norður úr íshafinu kæmu upp að Noregsströndum með þeim afleiðingum að Skandinavía væri hugsanlega hulin jökli og harðneskju - sem reyndar er ekkert ólíkt því ástandi sem verið hefur þar undanfarnar vikur.

Hér er suðuroddi Grænlands í dag fimmtudaginn 18. október. Þarna sést hvernig hafísinn á austurströndinni er rétt farinn að gægjast vestur fyrir hornið. Einnig sést þarna hversu snjólétt er á Vestur-Grænlandi um þessar mundir. Terra/MODIS gervitunglamynd

Heklugos á þessu ári?

Á þessu ári eru 10 ár liðin frá síðasta Heklugosi sem þýðir að það ættu að vera góðar líkur á eldgosi núna í ár miðað við að Hekla hefur gosið nánast á 10 ára fresti frá 1970. Heklugos gera lítil boð á undan sér nema kannski 1-2 klukkutíma fyrir gos en talað hefur verið um að þrýstingur í kvikuhólfinu hafi allavega fyrir ári síðan verið kominn í það sem var skömmu fyrir síðasta gos. En náttúran er ekki alltaf mikið fyrir reglusemi, sérstaklega ekki eldfjöll og því er varla hægt að stóla algerlega á þessa tíu ára reglu. Kannski mun Hekla ekkert gjósa næstu 50 árin og fara aftur í þann takt sem hún hélt lengst af frá landnámi þegar hún gaus einu sinni til tvisvar á öld.

Þessi gos á um 10 ára fresti frá 1970 hljóta að vera óvenju reglubundinn, það var bara árið 1991 sem hún gaus ekki á ártali sem endar á núlli, en frávikið frá þeirri reglu var að vísu bara 17 dagar. Smágos árið 1981 var eiginlega bara smápúst eftir 1980 gosið.

 

Heklugos 1991 

Það er alltaf heilmikið fár í kringum Heklugos og þessi síðustu gos eru í rauninni það lítil að þau eru fólki frekar skemmtunar en til tjóns, en til að fá alvöru Heklugos af fullum styrk þarf eldstöðin þó nokkra áratugi til að hlaða sig almennilega. Nema svo ólíklega vilji til að Hekla taki upp á því að hrynja saman með látum ofan í kvikuhólfið og mynda öskju. Það er af sumum talið að hafi gerst fyrir um 4 þúsund árum og í framhaldi af því hafi liðið dágóður tími uns fjallið fór að byggjast upp aftur, enda þurfti mörg eldgos til að fylla upp í öskjuna. Ef þetta er rétt þá hefur Hekla verið mun lítilfjörlegri við landnám en hún er í dag. Við hvert gos hleðst utan á fjallið sem fær sífellt meiri lögun eldkeilu með tímanum. Annars er Hekla stundum talin vera eldhryggur, en samkvæmt því sem Ari Trausti segir í bókinni Íslandseldar þá hefur Hekla verið að þróast í átt til eldkeilu frá því að vera eldhryggur, eins og í árdaga eldstöðvarinnar fyrir um 7 þúsund árum, og þá kannski með millibilsástandi sem askja.

 

Hér á eftir er stutt yfirlit yfir 10 ára gosin í Heklu og ýmist þeim tengd:

1970. Fyrsta áratugagosið í Heklu hófst þann 5. maí með öflugu gosi í Heklugjánni samkvæmt venju og einnig í Skjólkvíum norðan fjallsins. Gosið stóð ekki lengi í fjallinu en hélt áfram í Skjólkvíum í um tvo mánuði og fylgdi því nokkurt hraunrennsli. Þetta gos er því stundum nefnt Skjólkvíagosið og var mjög aðgengilegt til skoðunar. Þetta er líka fyrsta eldgosið á Íslandi sem ég man eitthvað eftir sjálfur, aðallega þó vegna þess að pabbi fór austur á gosstöðvarnar og kom heim með myndarlegan hraunmola sem mér þótti merkilegur.

1980. Það átti enginn von á því að Hekla skyldi taka upp á því að gjósa þetta ár eftir aðeins tíu ára hvíld. Gosið hófst á fallegum sumardegi þann 17. ágúst og náðust myndir af upphafsstigum gossins þegar verið var að kvikmynda hestamannmót á Hellu, (frekar en á Hvolsvelli?). Eins og venjulega varð mikil traffík austur að gosstöðvunum og var ég þar á meðal, þó ég hafi ekki séð gosið nema úr nokkurri fjarlægð í kvöldrökkri. Gosið 1980 fjaraði mjög fljótt út og lauk aðeins fjórum dögum síðar. Talað var um að það gæti tekið sig upp á ný. Það gerðist þó ekki fyrr en í apríl árið eftir, með smávægilegum eldsumbrotum og hraunrennsli í fjallinu sjálfu.

1991. Þann 17. janúar stóð heimurinn á öndinni vegna margboðaðs Persaflóastríðs. Hér á landi stal Hekla þá óvænt senunni með sínu þriðja 10-ára gosi. Þetta var einn fréttaþrungnasti dagurinn á seinni tímum, en sama dag andaðist Ólafur Noregskonungur 87 ára að aldri. Heklugos þetta stóð alveg fram til 17. mars. Það var hefðbundið í fyrstu en var síðan lífseigast í einum gíg í austurhlíð fjallsins. Að þessu sinni fór ég í útsýnisflug yfir gosstöðvarnar og er myndin sem fylgir úr þeirri ferð. Sumarið áður fór ég hinsvegar í mína fyrstu og einu Heklugöngu, allsendis grunlaus um að stutt væri í Heklugos. Það var ekki fyrr en eftir gosið 1991 að menn áttuðu sig á þessari nýju goshegðun farið var að tala um Heklugos á um 10 ára fresti.

2000. Fjórða 10-ára gosið hófst þann 26. febrúar með hefðbundnum krafti í eldhrygg Heklu. Frægast við þetta gos er tilkynningin sem lesin var upp í útvarpi um hálftíma áður en gosið hófst. Þá var liðinn annar hálftími frá því öruggar vísbendingar sáust um yfirvofandi Heklugos. Einu vandræðin sem tengdust þessu gosi urðu þegar forvitnir ferðalangar urðu strandaglópar í Þrengslunum vegna stórhríðar sem skall á síðdegis daginn eftir að gosið hófst. Annars var þetta gos nokkuð svipuð hinum fyrri, eldurinn var einungis upp í fjallinu sjálfu og fjaraði smám saman út á 11 dögum.

- - - -
Að lokum má minnast á að í hinni árlegu og algerlega óábyrgu spá minni frá síðasta hausti, mat ég það svo að 37% líkur væru á því að næsta gos hér á landi yrði í Heklu. Þar á eftir komu Grímsvötn með 20% og Katla með 13%. Sjá: Hvar verður næsta eldgos á íslandi?

Hitinn á jörðinni í janúar

Það hljómaði dálítið sérkennilega þegar fréttir bárust af því að nýliðinn janúarmánuður hafi verið sá heitasti sem mælst hefur á jörðinni, ekki síst vegna óvenjumikilla vetrarkulda beggja vegna Atlantshafsins á sama tíma. Þær upplýsingar sem núna liggja fyrir um meðalhitann í janúar eru fengnar með gervihnattamælingum á hita lofthjúpsins. Það verður svo í seinni hluta mánaðarins sem fréttir munu berast af hita jarðarinnar þar sem stuðst er við hefðbundnar veðurathuganir á jörðu. Væntanlega verður ekki mikill munur á niðurstöðunum en þó er tæplega hægt að lofa fyrirfram hitameti samkvæmt þeim gögnum.

Myndin hér að ofan sýnir hvað var að gerast í hitafari jarðar í janúar samkvæmt gervihnattamælingum frá RSS (Remote Sensing System) og er engu líkara en jörðin sé alveg rauðglóandi á köflum. Annars sýna litirnir frávik frá meðalhita og koma þarna vel fram þær hitafarslegu öfgar sem áttu sér stað janúar. Kalt belti hringar sig nánast um norðurhvelið í gegnum Bandaríkin og Evrópu og áfram til Síberíu þar sem kuldarnir virðast hafa verið mestir. Mesta jákvæða hitafrávikið er við Kanada og Grænland og njótum við góðs að því hér á landi. Mjög hlýtt svæði er einnig í Norður-Afríku og áfram inn í Asíu. Við miðbaug og á suðurhveli eru öfgarnar minni en þó yfirleitt hlýtt. 

Hitafrávik þessa mánaðar frá janúar-meðaltali áranna 1979-1998 mældist +0,64 °C, samkvæmt RSS og hefur ekki mælst meira í janúar frá upphafi gervitunglaathuganna árið 1979. Fyrra metið var frá 1998, sem er eitt heitasta árið sem mælst hefur og gefur þetta því vísbendingar um að árið 2010 geti mögulega orðið enn heitara. Eins og gerðist árið 1998 er það aðallega hinn hlýji El Nino straumur í Kyrrahafi sem er talinn bera ábyrgðina á þessu hitafari, að viðbættri þeirri hægfara undirliggjandi hlýnun sem á sér stað vegna aukinna gróðurhúsaáhrifa. Sá El Nino sem nú veður uppi er þó ekki enn talinn eins öflugur og varð árið 1998 en sá hefur stundum hefur verið kallaður Super-El Nino.

Það sem kemur kannski á óvart, er að norðurhvelið hefur lagt meira af mörkunum til þessa óvenjulegu hita á jörðinni, en þrátt fyrir frost og snjókomur í mörgum af fínustu höfuðborgum vesturlanda var hitinn á norðurhveli nefnilega 0,80 °C yfir meðallagi, á meðan hitinn á suðurhveli var „ekki nema“ 0,47°C yfir meðallaginu. Grænlendingum ætti þó ekki að koma þetta á óvart þar sem hitinn hefur sumstaðar verið 4-5 gráðum ofan meðallags og ekki er menn hressir í rigningunni í Vancouver þar sem á að halda vetrarólympíuleika. Við hér í Reykjavík sættum okkur hinsvegar alveg við þær 2,9 gráður sem voru umfram meðalhita áranna 1961-90, nema kannski einstaka skíðamaður. 
- - - - -

Myndin sem fylgir er fenginn af heimasíðu Remote Sensing System: http://www.remss.com/msu/msu_data_monthly.html?channel=tlt
Velja þarf Anomaly á viðeigandi stað til að fá þessa mynd upp.

Af snjóalögum á Setri

Í byrjun vetrar birti ég línurit sem ég hef útbúið og sýnir snjódýpt uppi á hálendinu fyrir sunnan Hofsjökul, nánar tiltekið við Setur þar sem skáli ferðaklúbbsins 4x4 staðsettur. Ég hef fylgst með snjódýptinni þarna í nokkur ár í gegnum eldri vef Veðurstofunnar en upplýsingar af snjódýptarmælinum og öðrum sjálfvirkum veðurathugunum birtast á vefnum.
Setur er í 693 metra hæð yfir sjávarmáli. Þar er hvít jörð allan veturinn og snjódýptin oft vel á annan metra. Veturinn að þessu sinni hefur hinsvegar vegar nokkuð sérstakur og í samræmi við tíðarfarið hér á landi hefur snjódýptin á Setri ekki verið nema svipur hjá sjón, þrátt fyrir bratta byrjun í haust. Lengst af hafa hlýir og rakir vindar ráðið ríkjum eða að komið hafa talsverðir frostakaflar sem ekki hafa skilað af sér neinni úrkomu sunnan jökla. Af þessum sökum hefur snjódýptin rétt náð yfir 20 cm núna í janúar, en ekki 70-130 cm eins og venjan hefur verið síðustu ár.

En viti menn. Núna um mánaðarmótin þegar ég gerði mína hálfsmánaðarlegu uppfærslu á línuritinu tók ég eftir því að snjódýptin hafði rokið upp úr öllu valdi að kvöldi hins 30. janúar og var skyndilega komin í 110 cm. Úrkomumælirinn sýndi 25 mm úrkomu og virðist þetta hafa fallið bara á nokkrum mínútum. Hinsvegar var veðrið þennan dag mjög gott um allt land og ekkert tilefni til svona skyndilegs fannfergis. Það sem skyggði þó á annars ágætis helgi var hið hörmulega slys áLangjökli en atburðirnir þar tengjast reyndar að hluta snjóleysinu áhálendinu.

Snjódýptarmælirinn, sem er staðsettur nokkuð frá Skálanum sjálfum, hefur að vísu átt það til að bila eða tekið upp hjá sjálfum sér að sýna skyndilega mjög hátt gildi og haldast þannig langtímum saman og kemur eitthvað slíkt alveg til greina. Hinsvegar finnst mér sérstakt ef þetta er bilun að á sama tíma hafi úrkomumælirinn rokið upp. Skyndilegur skafrenningur kemur þó varla til greina því vindmælirinn sýnir ekkert óvenjulegt. Semsagt, þessi 90 cm aukna snjódýpt á Setri er eitthvað sem ég á erfitt með að samþykkja.

Hitt er svo annað mál að samkvæmt heimasíðu ferðaklúbbsins 4x4 var hið árlega þorrablót félagsins haldið einmitt um þessa helgi og allt gott um það að segja, sennilega var það hið eina sem raskaði ró hálendisins þarna á þessum annars fáförnu slóðum. Hvort sú samkoma hafi haft einhver áhrif á snjómælinguna þarna, veit ég hinsvegar ekkert um.

Plötukynning - Brottför kl. 8 með Mannakornum

Árið 1979, þegar gekk á með gengis- fellingum, óðaverðbólgu og landlægri kuldatíð, keypti ég mér hljómplötu í fyrsta skipti á ævinni, þá á fjórtánda ári. Sú sem varð fyrir valinu var þriðja skífa hljómsveitarinnar Mannakorna og hét Brottför kl. 8. Ég hef aldrei verið stór í sniðum þegar kemur að plötukaupum og fjárfesti ekki í svoleiðis nema að vel ígrunduðu máli og eins var það auðvitað í þessu tilfelli. Þetta voru vel heppnuð plötukaup enda ekki við öðru að búast þegar Mannakorn eru annarsvegar, sérstaklega á þessum fyrstu árum hljómsveitarinnar.

Brottför kl. 8 fylgdi á eftir hljómplötunni, Í gegnum tíðina, sem er oft talin meðal bestu platna íslensku popptónlistarsögunnar þar sem finna má lög eins og Sölva Helgason, og auðvitað lagið, Í gegnum tíðina. Þessi plata er hinsvegar sjaldnar nefnd og kemst t.d. ekki inn á TOP 100 bókina yfir bestu íslensku plöturnar, fellur sennilega í skuggan af hinni fyrri. Í Brottför kl. 8 er dálítið farið úr einu í annað í tónlistarstíl en nýjabrum þess tíma eins og pönk og diskó er þó víðsfjarri. Þeir Magnús Eiríksson og Pálmi Gunnarson voru meira fyrir blúsinn eins og heyrist en einnig má finna þarna kántrý, jass ásamt hreinni og beinni dægurtónlist.

Það lag sem varð vinsælast á plötunni og er orðin sígild perla er Einhverstaðar einhvertíma aftur, sungið af óþekktri 17 ára söngkonu, Ellen Kristjánsdóttur þeirri sömu Ellen Kristjáns og allir þekkja í dag. Annað lag sem heyrðist talsvert var Gamli skólinn, sungið af Pálma en það virðist þó vera gleymt í dag. Þau lög sem höfðuðu eiginlega mest til mín eru reyndar þau sem búa yfir dálítilli dulmögnun eins og lagið Ferjumaðurinn sem Ellen söng, einnig Álfarnir þar sem Magnús syngur um þegar hann villtist í þoku á heiðinni og var ginntur af Álfkonu. Kántrýlagið Graði Rauður, eina erlenda lagið á plötunni, fannst mér ekki alveg gera sig en er þó kannski ágætt fyrir sveita- eða hestamenn. Lokalag plötunnar er magnaður Guðsblús, sunginn af Pálma Gunn en það er eins og venjulega Magnús Eiríksson sem á heiðurinn af lagi og texta.

Þeir sem standa að spilverkinu á plötunni eru auk Magnúsar og Pálma: Baldur Már Arngrímsson, Jón Kristinn Cortes, Björn Björnsson, Eyþór Gunnarsson, Halldór Pálsson, Karl Sighvatsson og Úlfar Sigmarsson. Það var svo Leifur Breiðfjörð sem hannaði plötuumslagið en þarna má alveg þekkja teiknistílinn frá glerlistaverkunum sem hann er annars þekktastur fyrir. 

Hér er textinn við GUÐSBLÚSINN – fínn sálmur þó að innihaldið eigi ekkert sérstaklega við mig.

Þú veist að djúpt í þínu hjarta er ennþá einn örlítill guð.
Og þú veist að hann er því bjarta,
Ef þú syndgar þá heyrirðu suð.
Þá samviskan þín er að syngja við sofandi innri mann óð.
Við guð minn nú glösum skal klingja,
og kveða hans ljúfustu ljóð.

Ég held oft að guð sé í öllu sem lifir og lífsanda fær.
Í sigurverki svo snjöllu,
Að allt sem hann lífgar það grær
En líf sprettur aðeins af lífi og lífgeislinn fljúgandi fer
Ég trúi að hann fagnand svífi
Að lokum úr búknum á mér.

Ó guð minn hve oft var ég illur og ónýtur í þessum heim.
Eftir þokur og villur,
og eftir endalaust geim.
Get ég nú setið í friði og hlustað á hjartað mitt slá.
Ég býst við að enginn því tryði,
hve ágætan guð ég á.

- - - - - 

Þessi bloggfærsla er hugsuð sem sú fyrsta af mánaðarlegum plötukynningum. Svipað má reyndar segja um síðustu færslu um letrið.

TRAJAN leturgerðin

Það stafróf sem við notum hér á vesturlöndum kallast Latneskt stafróf eða latneskt letur og er eins og margt annað, arfleifð frá hinu forna Rómaveldi. Allra frægasta dæmið um notkun Rómverja á latneska letrinu er að finna á undirstöðum Trajan-súlunnar sem kennd er við Trianus Rómarkeisara. Súlan sjálf er frá árinu 113 og er þakin mikilli myndasögu sem segir af velheppnuðum herleiðöngrum keisarans. Letrið sem höggvið er í undirstöðuna hefur orðið einskonar útgangspunktur í klassískri leturgerð til okkar daga. Útfærsla letursins er greinilega þaulhugsað og ber klassískri fagurfræði vitni.

Þarna má t.d. sjá þá nýjung þess tíma að öll lárétt strik eru grennri en þau lóðréttu og allar bogalínur eru misþykkar samkvæmt því. Önnur nýjung sem hefur orðið ódauðleg í gegnum aldirnar er lítið þverstrik á endum strika, en slík letur eru nú almennt kallað fótaletur upp á íslensku eða Serífur, samanber letur eins og Times og Garamond. Ástæðan fyrir því að misþykkar línur og þverstrik komu til er gjarnan talin vera sú að letrið hafi verið málað á steininn með flötum pensli áður en letrið var meitlað. Það var svo ekki fyrr en á síðustu öld sem komu fram hrein og bein letur í nútímastíl án þessara skreytiþátta. Það eru letur eins og Helvetica og Arial, oft kölluð steinskriftir eða Sans Serif letur.

Á tímum Rómverja var ekki um neina lágstafi að ræða en þeir áttu eftir að þróast með tímanum þegar farið var að skrifa handrit í stórum stíl enda hentar þetta letur ekki vel til hraðritunnar, hinsvegar hefur sú hefð lengi verið ríkjandi að nota hástafi í upphafi setninga.

Nokkrar leturgerðir hafa verið teiknaðar sem líkja eftir letrinu á Trajan súlunni Rómversku. Það þekktasta af þeim var teiknað árið 1989 og ber einfaldlega heitið TRAJAN. Letrið hefur talsvert mikið verið notað þegar á að ná fram klassískum virðuleika og fínlegheitum enda er þetta auðvitað afar fallegt letur.

Stundum er þetta letur kallað bíómyndaletrið því það hefur verið sérlega vinsælt að nota það á kvikmyndatitlum. Einnig mætti líka kalla það bókarkápuletrið miðað við hvað það hefur verið vinsælt til slíks brúks hér á landi og ef einhver er með vegabréfið sitt uppivið þá er Trajan letrið þar allsráðandi. Eins og á tímum Rómverja þá er nútímaútgáfa Trajan letursins aðeins til í hástöfum en það takmarkar auðvitað notkun letursins í löngum textum. Miðað við hvað Trajan letrið hefur verið mikið notað undanfarin ár, er kannski komið því að það þurfi smá hvíld sem aðalletur á bókarkápum og kvikmyndatitlum. Þetta letur mun þó verða notað lengi áfram þegar leitað er eftir klassa eða virðuleik í grafískri hönnun. Frumlegt er það þó ekki enda er klassíkinni ekki ætlað vera frumleg.

Um flekaskil og jarðskjálfta hér og þar

Eftir jarðskjálftann á Haiti hefur verið fjallað um ákveðinn skyldleika milli þessara staða með tilliti til jarðskjálftavirkni. Ísland og Haiti eiga nefnilega það sameiginlegt að vera á jaðri Norður-Ameríkuflekans sem rekur í vestur. Brotahreyfingin í Haiti-skjálftanum er einnig svipuð því sem gerist í Suðurlandsskjálftum þar sem um er að ræða svokallað sniðgengi sem liggur frá vestri í austur. Norðvesturhluti Íslands sem er á Norður-Ameríkuflekanum rekur í vestur, á meðan Suður- og Austurland er á hinum risastóra Evrasíufleka sem rekur í austur. Haiti hinsvegar liggur á suðurmörkum Norður-Ameríkuflekans og tengist Karíbahafsflekanum sem færist í gagnstæða stefnu í austur. Að vísu er þetta dálítið flóknara á Haití, flekaskilin þar eru tvöföld vegna þess að þarna er örsmár aukafleki sunnan megin-flekamótana og það var í rauninni hliðarhreyfing í honum sem ollu skjálftanum. Ég fer ekki nánar út í það en bendi hinsvegar á það sem eldfjallafræðingurinn Haraldur Sigurðsson skrifaði um skjálftann á sinni bloggsíðu (sjá hér).
Það er ekki hægt að skilgreina jarðskjálftann á Haiti sem risaskjálfta þótt tjónið hafi orðið óskaplegt. Sú tegund húsa sem þar er að finna eru sennilega að verstu sort með tilliti til öflugra jarðskjálfta. Þeir hafa nefnilega byggt sín steinsteypuhús fyrst og fremst til að verjast fellibyljum en ekki hugað að almennilegum járnabindingum og því fór sem fór. Nú er talað um að skjálftinn hafi verið 7 á Righter sem er svipað og mest getur orðið á sniðgengisbeltunum á Íslandi þ.e. á Suðurlandsundirlendinu og úti fyrir Norðurlandi. Stærstu skjálftar á jörðinni verða hins vegar á stöðum þar sem tvær plötur mætast þannig að önnur platan fer undir hina. Skjálftinn sem olli flóðbylgjunni á Indlandshafi var af þeirri gerð og um 9 á Richter sem er eiginlega það mesta sem er í boði, þótt Richterskvarðinn ná upp í 10.

Skjálftar á Íslandi
Jarðfræðilega hefur Ísland mikla sérstöðu og er eiginlega einstakt fyrirbæri enda eini staðurinn á jörðinni þar sem gliðnun á milli tveggja fleka á sér stað á þurru landi, kannski fyrir utan einhverjar smáeyjar. Á gliðnunarsprungum eru tíðir jarðskjálftar en þeir verða ekki mikið stærri 6 á Righter enda nær mikil spenna ekki að hlaðast þar upp. Öflugasti skjálftinn sem fundist hefur í Reykjavík á síðustu 100 árum náði þó 6,3 stigum. Hann reið yfir árið 1929 og átti upptök sín við Brennisteinsfjöll á Reykjanesskaga.
Ástæðan fyrir sniðgengjunum við suður- og norðurland er sú að inn til landsins hefur rekhryggurinn færst til austur frá meginhryggnum því væntanlega vill hann tengjast heita reitnum sem er undir landinu á slóðum Bárðarbungu. Sá heiti reitur er talinn vera á mjög hægri siglingu lengra í austur miðað við flekaskilinn. Nákvæmara er þó að segja að flekaskilin séu í heildina að færast í vestur því að heiti reiturinn er víst alltaf fastur á sínum stað.

Suðurlandsskjálftarnir árið 2000 og 2008 voru sem betur fer ekki stærri en 6,6 stig og ekki víst að skjálftar verði mikið stærri þar sem þeir áttu upptök sín. Nógu stórir voru þeir nú samt. Ölfusskjálftinn sem var vestast, var um 6,2 stig en skjálftarnir geta orðið stærri eftir því sem austar dregur á sniðgenginu við Suðurland, þar sem jarðskorpan þykknar eftir því sem fjær dregur flekamótunum við Reykjanesskaga, eða vestara gosbeltinu. Það má gera ráð fyrir að síðustu Suðurlandsskjálftar hafi verið af sömu stærðargráðu og Suðurlandskjálftarnir sem urðu seint á 19. öld, nema sá austasti árið 1896 sem er áætlaður 6,9 stig. Hinsvegar kom sá stærsti allnokkrum árum eftir hrinuna á 19. öld eða árið 1912 og átti upptök sín austast á skjálftabeltinu vestur af Heklu. Sá skjálfti var fyrsti Suðurlandskjálftinn sem var mældur á jarðskjálftamæli, mældist 7,0 á Richter. Hann fannst í öllum landshlutum og olli auðvitað miklu tjóni, sérstaklega á bæjum á Rangárvöllum.

Miðað við að í þessari síðustu hrinu á Suðurlandi hefur ekki orðið skjálfti austar en í Holtunum er varla hægt að segja annað en að einn eða fleiri stórskjálftar hljóti að bíða síns tíma austast á Suðurlandsbrotabeltinu. Þeir gætu þá orðið nálægt 7 á Richter, eða svipaðir að stærð og Haitiskjálftinn.

Stórir skjálftar við norðanvert landið virðast ekki ganga yfir í sambærilegum hrinum eins og á Suðurlandi. Brotabeltið er tvöfalt á Norðurlandi og liggur það syðra útfrá Skjálfanda en það nyrðra út frá Öxarfirði. Þarna verða ekkert minni skjálftar en á Suðurlandi. Heilmikið tjón var í Kópaskersskjálftanum árið 1976 sem mældist 6,3 á Ricther og frægur og jafnstór er Dalvíkurskjálftinn sem reið yfir árið 1934. Öllu stærri var skjálftinn árið 1963 sem kenndur er við Skagafjörð. Hann mældist 7,0 á Richter en olli ekki alvarlegu tjóni. Upptök hans voru norður af firðinum. Sama má segja um stærsta skjálftann sem mældur hefur verið við Ísland. Sá reið yfir fyrir 100 árum, þann 22. janúar árið 1910 og mældist 7,1 á Richter. Upptök hans voru út af Axarfirði, en sá skjálfti olli ekki teljandi tjóni.

Læt þetta nægja af skjálftatali að sinni og vona að hér sé nokkuð rétt farið með staðreyndir.

- - - - -
Upplýsingar um helstu skjálfta á Íslandi fékk ég úr samantekt Páls Einarssonar í bókinni Veður á Íslandi í 100 ár og einnig eru ýmsar upplýsingar í þessari grein hér: Jarðskjálftarnir miklu á Suðurlandi 17. og 21. júní, 2000 eftir Ragnar Stefánsson, Gunnar B. Gunnarsson og Pál Halldórsson.

Heimsins hæstu byggingar

Á bloggsíðu þessari er meiningin að fjalla aðallega um himinn og jörð og stundum sitthvað þar á milli. Hvað sem það nú annars þýðir, þá finnst mér alveg við hæfi að skrifa um það sem nær frá jörðu til himins, eins tilfellið er með hæstu og glæsilegustu húsin hér á jörð.

Í byrjun þessa árs var mikið um dýrðir í Arabíska furstadæminu Dubai þar sem langhæsta hús sem byggt hefur verið, var formlega tekið í notkun. Turninn fékk nafnið Burj Khalifa og er um 300 metrum hærri en hæstu byggingar sem þar koma á eftir og er sjálfsagt langt í að annað eins verði byggt. Annars er dálítið athyglisvert að miklir skýjakljúfar eru gjarnan vígðir einmitt í þann mund þegar fjármálakreppur skella á enda er byggingartími skýjakljúfa álíka langur og ein góðærisbóla.

Það er liðin tíð að hæstu byggingar heims sé að finna í Bandaríkjunum því himinháir skýjakljúfar hafa risið hratt síðustu árin í Asíu. Þetta má sjá á myndinni sem ég hef útbúið og sýnir nokkra af frægustu skýjakljúfum heims og ef vel er að gáð sést grilla í hæsta húsið á Íslandi.

Af þeim háhýsum sem sjást á myndinni er Empire State byggingin langelst en hún var tekin í notkun árið 1931 skömmu eftir að heimskreppan mikla skall á og skákaði þar með Chrysler byggingunni sem hafði verið hæsta bygging heims í aðeins eitt ár. Empire State byggingin hélt titli sínum allt þar til tvíburaturnarnir World Trade Center voru teknir í gagnið árið 1972.
Willis Tower í Chicago, (betur þekktur sem Sears Tower) var fullbyggður árið 1974 og tók þá við titlinum hæsta bygging í heimi. Þegar hæð byggingarinnar er nefnd eru loftnetin ekki talin með því þau teljast ekki vera hluti af arkitektúr byggingarinnar, að þeim meðtöldum nær byggingin næst mestu heildarhæð allra bygginga í dag.
Eftir að Petronas tvíburaturnarnir í Malasíu voru reistir árið 1998, misstu Bandaríkjamenn að lokum forystuna um hæstu byggingar heims til Asíulanda. Í þessu tilfelli eru turnspírurnar taldar með í hæðinni enda hluti af arkitektúrnum. Hæðirnar eru þó „ekki nema“ 88 talsins á meðan Willis turninn er 108 hæðir.
Árið 2003 var komið að Taiwan, en þar reis 101 hæðar skýjakljúfur Taipei 101 og var þetta hæsta hús heimsins þar til nú í ársbyrjun. Þetta var líka fyrsta byggingin sem samkvæmt hæðarreglum rauf 500 metra múrinn.
Hæsta húsið í Kína og það þriðja hæsta í heiminum í dag er Shanghai World Financial Center sem er 101 hæða bygging og 492 metra há. Við hlið hennar er önnur mjög há bygging uppá 421 metra en þriðja risabyggingin á svæðinu er í smíðum og á að verða um 630 metrar á hæð.
Eftir að smíði Burj Khalifa í Dubai var lokið, er ljóst að sett hefur verið nýtt viðmið í hæð skýjakljúfa enda slagar turninn hátt upp í Esjuna. Það er þó alveg mögulegt að byggja hærri hús ef mikilmennskan heldur áfram og efnahagsástand leyfir. 1000 metra hús er til dæmis sagt alveg tæknilega framkvæmanlegt.

Framkvæmdagleði okkar Íslendinga á undanförnum góðæristímum skilaði af sér allnokkrum háhýsum á okkar mælikvarða. Af þeim er háhýsið við Smáratorg hæst, um tveimur metrum hærra en Hallgrímskirkjuturn. Þriðja hæsta byggingin á Íslandi er síðan 19 hæða turninn við Höfðatorg sem opnaður var í fyrra. Það verður sennilega einhver bið á því að hærri hús rísi á Íslandi því væntanlega verður ekki mikið úr 28 hæða og 100 metra háum turninum sem til stóð að reisa í Kópavogi, enda kannski komið nóg í bili.

Hnattræn hlýnun og íslensk hlýnun

Það getur verið forvitnilegt að bera saman línurit yfir hitaþróun jarðarinnar í heild og hitaþróun á einstökum stað. Á línuritum yfir hitaþróun jarðarinnar frá 1900 til dagsins í dag kemur fram sterk en þó sveiflukennd hlýnun fyrir utan tímabil upp úr miðri síðustu öld þegar hitinn lækkaði lítillega að meðaltali. Allt önnur mynd kemur fram þegar einn staður eins og Reykjavík er sýndur. Síðustu 110 ár hafa hér á landi verið talsverðar sveiflur á milli ára og áratuga og ekki auðvelt að sjá að hiti hafi hækkað að ráði á tímabilinu. Allavega ekki miðað við þróunina sem á sér stað á jörðinni í heild, eins og kemur fram á línuritunum hér að neðan:
Bæði þessi línurit eru sett fram á nokkuð hefðbundinn hátt. Línuritið til vinstri vann ég úr gögnum frá Nasa-GISS gagnaröðinni um hitaþróun heimsins en í slíkum línuritum er yfirleitt miðað við frávik frá meðalhita (hjá Nasa-GISS er miðað við árin 1951-'80). Línuritið til hægri sýnir meðalhitann í Reykjavík fyrir hvert ár samkvæmt þeim gögnum sem til eru.

Þegar svona línurit eru borin saman þarf að hafa ýmislegt í huga enda má segja að þau séu varla samanburðarhæf. Þegar talað um meðalhitaþróun fyrir allan heiminn er hér átt við bæði höf og lönd, ásamt pólarsvæðunum svo langt sem upplýsingar um það nær og er þetta því allt annar hlutur en hitaþróun á einum stað eins og Reykjavík.

Annað sem skiptir líka máli er að hitaskalarnir á myndunum hér uppi eru ekki í sambærilegum hlutföllum. Til vinstri er verið að sýna hitabreytingar upp á aðeins eina gráðu en til hægri eru hitasveiflur uppá rúmlega þrjár gráður. Til að bæta úr þessu hef ég útbúið sameiginlegt línurit sem sýnir þessa tvo ferla út frá sama hitaskala:

Þegar búið er að samræma hitaskalana eins og hér er gert koma hlutirnir í ljós í betra samhengi og hægt að draga ýmsar ályktanir eftir smekk og vilja hvers og eins. Það helsta sem ég sé út úr þessu er þetta:

1. Sú hnattræna hlýnun sem átt hefur sér stað frá því um 1900 er lítil miðað við þær sveiflur geta orðið á einum stað, enda getur hitamunur milli tveggja ára í Reykjavík verið mun meiri en öll hnattræn hlýnun frá 1900. Að sama skapi geta miklar staðbundnar hitasveiflur átt sér stað á einum stað, eða á tilteknu svæði án þess að það hafi teljandi áhrif á meðalhita jarðar.
2. Þrátt fyrir að hitaferillinn fyrir Reykjavík liggi ekki eindregið upp á við, þá er hlýnunin hér alls ekki minni en sú hlýnun sem orðið hefur í heiminum – jafnvel meiri. Hinsvegar eru sveiflurnar hér það miklar á milli ára og áratuga, að við getum varla treyst á að ekki komi tímabundið bakslag burt séð frá því sem gerist á heimsvísu.

Spádóma ætla ég þó að láta eiga sig að þessu sinni.

 

Meðalhiti í Reykjavík frá 1901 í kubbamynd

Hér kemur nokkuð litrík mynd sem ég hef útbúið, en hún sýnir árshita hvers árs í Reykjavík frá árinu 1901. Í stað þess að sýna þetta á línuriti eins og venjulega er hér hvert ár sýnt með kubbum sem staðsettir eru eftir hitaskalanum til vinstri og hefur hver áratugur sinn lit til aðgreiningar. Samskonar mynd birti ég fyrir ári, nema að núna er árið 2009 komið inn og eins og sést er það nokkuð ofarlega á blaði, með meðalhitann 5,6 gráður.

Samkvæmt yfirliti frá Veðurstofunni, sem birt var skömmu fyrir áramót, kom fram að árið 2009 hafi verið 1,2 gráðum yfir meðallagi og í 10. sæti yfir hlýjustu árin í Reykjavík frá upphafi mælinga. Opinber meðalhiti í Reykjavík er þó ekki nema 4,3 gráður (m.v. árin 1961-1990). Hinsvegar hef ég fengið staðfest að meðalhiti liðins árs, reiknaður með tveimur aukastöfum, hafi verið 5,55 gráður þannig að mér ætti að vera óhætt að segja að meðalhitinn hafi verið 5,6 stig, með einum aukastaf. 

En nóg um það. Ef myndin er skoðuð sést að árið 2009 er þarna í ágætum félagsskap með fjórum öðrum árum en er væntanlega örlítið svalari en þau, ef rétt er að liðið ár hafi verið það 10. hlýjasta. Annars er árið 2003 það hlýjasta í Reykjavík en þar á eftir koma árin 1939 og 1941 í 2.-3. sæti. Þessi þrjú ár eru sögulega séð afar hlý og marka nokkurn veginn hitatoppana tvo sem hafa komið á landinu síðustu 100 árin. Talsvert köld ár komu um og eftir árið 1979, en það ár situr afgerandi á botninum með meðalhitann aðeins 2,9 stig, sem er talsvert kaldara en köldu árin í kringum frostaveturinn mikla 1918. Til að finna kaldara ár en 1979, þarf að fara aftur til ársins 1892. Það er athyglisvert hvað hitasveiflur hafa verið litlar eftir árið 2000 en þau ár eru öll fyrir ofan 5 gráðurnar sem þýðir að meðalhiti þessa áratugar er hærri en hefur verið áður. Á fjórða og fimmta áratugnum komu vissulega mjög hlý ár en meðalhiti þeirra ára var dreginn niður af lakari árum sem komu inn á milli.

Svo er bara spurning hvað gerist á þessu ári. Í fyrra spáði ég því að ýmsum ætti eftir að hitna í hamsi á árinu – sem gekk eftir. Ég veit ekki með þetta ár, eitthvað mun þó verða um hitamál á árinu.

Nokkrar spurningar

Vitum við í raun hvort samningurinn er ásættanlegur eða ekki?
Væri nákvæmlega sami samningur talinn jafn slæmur ef allir stjórnmálaflokkarnir hefðu átt sinn fulltrúa í samninganefndinni?
Er Icesave samkomulagið vont af því að formaður samninganefndarinnar var einu sinni Alþýðubandalagsmaður?
Er samningurinn slæmur af því að við viljum ekki borga skuldir einkafyrirtækis?
Finnst Sjálfstæðismönnum og Framsóknarmönnum samningurinn vera slæmur af því að þeir eru ekki í ríkisstjórn?
Verðum við stærri og stoltari þjóð ef við höfnum samkomulaginu?
Fáum við betri samning ef við höfnum samkomulaginu?
Hvað gerist ef við fáum ekki betri samning eftir að við höfnum samkomulaginu?
Hversu mikið betri þarf samningurinn að vera til að vinna upp það tjón sem höfnun forsetans veldur?
Mun örugglega nást betri niðurstaða ef deilan fer fyrir dóm?
Hvað ef við töpum málaferlum

… og hvað verðum við lengi í ruslinu? 

Ekki veit ég það, svo mikið er víst. 

Endurreisnaráætlun í uppnám

Veðrið í Reykjavík 2009

Þessa fyrstu bloggfærslu mína á árinu ætla ég að tileinka veðrinu í Reykjavík á liðnu ári og skoða hvernig veðurgæðum hefur verið háttað fyrir hvern mánuð. Fyrir þá sem ekki vita, þá skrái ég mjög samviskusamlega veðrið fyrir hvern dag í Reykjavík og gef hverjum degi einkunn út frá veðurþáttunum fjórum: sólskini, úrkomu, vindi og hita. Hver dagur getur fengið einkunn á bilinu 0-8 og út frá því reikna ég meðaleinkunn hvers mánaðar sem gjarnan er á bilinu 4 til rúmlega 5. Mánuðir sem fá lægri einkunn en 4 teljast vera slæmir veðurmánuðir en allt fyrir ofan 5 er mjög vel sloppið.

Myndin hér að neðan sýnir veðurfarslega einkunn fyrir hvern mánuð í Reykjavík árið 2009. Til viðmiðunar eru gráu súlurnar sem sýna meðaleinkunn viðkomandi mánaðar öll þau ár sem ég hef skráð veðrið.

Veðrið í Reykjavík á árinu var gott í heildina. Júlímánuður sker sig þó úr enda fékk hann hæstu einkunn sem ég hef gefið nokkrum mánuði í þau 23 ár sem ég hef staðið í þessum skráningum. Sumarmánuðirnir júní-ágúst fengu einnig samanlagt bestu einkunn sem ég hef gefið þeim mánuðum, auk þess sem nóvember sló öðrum nóvembermánuðum við í veðurgæðum. Ekki nóg með það því árið í heild dúxaði og fékk einkunnina 4,79 og sló þar með út árið 2006 sem besta árið – samkvæmt þessu einkunnarkerfi. Enginn mánuður telst vera slæmur. September og október fengu lökustu einkunnirnar og kannski heldur verri einkunn en þeir eiga skilið en í þessum mánuðum voru nokkuð slæmir veðurkaflar sem drógu meðaleinkunnina niður.

Hér á eftir kemur veðuryfirlit fyrir eintaka mánuði. Einkunnargjöfin er í sviga:

Janúar (4,5): Hlýtt í upphafi mánaðar en síðan breytilegt hitafar. Snjór var á jörðu seinni hlutann en aldrei mikill. Loftþrýstingur var mjög lágur þrátt fyrir mikinn þrýsting í fólki þarna á dögum búsáhaldarbyltingarinnar.
Febrúar (4,5): Kuldakast í upphafi mánaðar og bjart veður með hvítri jörð. Síðan hlýtt og blautt um miðjan mánuð. Kaldasti dagur vetrarins var 4. febrúar þegar var um 8 stiga frost, en þann 16. var kominn 8 stiga hiti.
Mars (4,8): Gott og bjart veður framan af og snjór á jörðu. Mjög hlýtt um tíma um miðjan mánuð en kólnaði aftur undir lokin með björtu veðri.
Apríl (4,7): Yfirleitt hlýtt í mánuðinum. Bjart og gott um Páskana (12. og 13.) og vikuna þar á undan. Gott veður á kosningadaginn þann 25. en rigningasamt og hvasst vikuna þar á undan.
Maí (4,9): Mjög breytilegt veður fyrri hlutann og hvasst með köflum. Upp úr miðjum mánuðinum gerði mikla sumarblíðu með mjög björtu og hlýju veðri. Skúrasamt undir lokin.
Júní (5,1): Nokkuð gott veður allan mánuðinn þó að hitinn hafi ekki þótt hár. Hlýnaði þó mikið undir lokin í þungskýjuðu hægviðri.
Júlí (5,8): Eindæma góður veðurmánuður í borginni. Mjög sólríkt og þurrasti júlí frá 1889. Hlýtt yfirleitt nema í kuldakastinu sem gekk yfir landið dagana 23.-25. Hitinn komst annars tvisvar í 21 stig.
Ágúst (5,2): Yfirleitt allgott sumarveður. Kærkomnar rigningar öðru hvoru en annars oftast bjart og hlýtt.
September: (4,2): Lengst af frekar milt. Hægviðri framan af en síðan úrkomusamt og hvasst. Það haustaði skart með hvössum útsynningi með slydduéljum þann 26. og snjóaði í fjöll. Sólin lét lítið sjá sig í mánuðinum.
Október (4,1): Mjög kalt framan af og fyrsti snjórinn í borginni féll þann 5. en stóð stutt. Óveður með austan stormi og rigningu gerði þann 9. Eftir það var hlýtt, breytilegt og sólarlítið veður.
Nóvember (5,1): Þægilegar austanáttir ríkjandi. Lengst af vel hlýtt þar til alveg í lokin þegar tók að frysta.
Desember (4,9): Mjög tvískiptur mánuður með hlýindum fyrri hlutann. Rigningar dagana 9.-12. Köld en björt norðanátt dagana fyrir jól en síðar hægari. Snjór á jörðu allra fyrstu og síðustu dagana.

- - - - -

Fyrir veðursama er hér meira um veðurskráningar mínar og sitthvað sem ég hef skrifað um veðrið á árinu:

Veðurskráning fyrir janúar

Útsynningur

Hversu gott var góðviðrið í júlí?

Gæðamat á sumarveðrum 1987-2009, súlurit

Einnig er sjálfsagt að vísa í veðuryfirlit fyrir landið í heild á vef Veðurstofunnar (hér) og á bloggsíðu Einars Sveinbjörnssonar (hér).

Hitt og þetta um tímatalið

Nú þegar þessu ári lýkur eru heil 2009 ár frá upphafspunkti tímatals okkar sem er 1. janúar árið 1. Sú dagsetning markar þó ekki upphaf þeirrar hefðar að byrja hvert ár 1. janúar, því áramót höfðu verið haldin þann dag í Rómaveldi frá því þeir tóku upp sitt júlíanska tímatal árið 153 fyrir krist. Engin breyting varð á því þegar hið gregóríska tímatal okkar daga var tekið upp árið 1582. Árið 1 höfðu spurnir af fæðingu Jesúbarnsins ekki borist víða meðal jarðneskra manna og því voru ýmsar aðrar viðmiðanir í tímatalinu notaðar. Rómverjar miðuðu tímatalið gjarnan við stofnun borgarinnar árið 753 f.Kr. og samkvæmt því er fyrsta ár okkar tímatals það sama og árið 754 að hætti forn-Rómverja. Gyðingar miðuðu hins vegar tímatal sitt við sköpun heimsins sem átti sér stað 3671 f.Kr. samkvæmt fróðustu mönnum þess tíma. Það var þó ekki fyrr en árið 525 sem byrjað var að miða ártalið við fæðingu Krists og var þá miðað við útreikninga talnaspekingsins og munksins Dionysiusar Exiguusar - Anno Domini tímatalið.

Ef við horfum framhjá vangaveltum um það hvort fæðing Jesú sé rétt tímasett og miðum við það tímatal sem við notum í dag, þá er ljóst að Jesú fæddist á jólunum, um viku áður en fyrsta ár tímatals okkar gekk í garð. Fyrsta árið er að sjálfsögðu árið eitt og því fæddist Jesú undir lok ársins eitt fyrir Krist. Hann var því um viku gamall á núllpunkti tímatals okkar og er því 2009 ára og einnar viku gamall nú um áramótin. Árið núll var hinsvegar aldrei til enda þekktu vestrænir menn ekki einu sinni það hugtak á þessum tímum og þótt þeir hefðu gert það breytir það því ekki að núll getur ekki staðið fyrir tímabil eins og ár, sem á sér bæði upphaf og endi.

Það var mikið skrafað um það kringum árið 2000 hvenær halda skyldi upp á aldamót, svo ekki sé talað um árþúsundamót. Minn skilningur á því (sem auðvitað er hinn eini rétti og sanni) er sá að ný öld hefst alltaf í upphafi árs sem er með 01 í endann. Núverandi öld og árþúsund hófst þann 1. janúar 2001 þegar nákvæmlega tvöþúsund ár voru liðin frá upphafspunkti tímatalsins eða viku eftir að Jesú hélt upp á tvöþúsund ára afmæli sitt.

Af þessum fyrsta áratug þessarar aldar er 10. árið eftir, sem einmitt er árið 2010. Þessi skilningur er þó ekki allstaðar hafður uppi, t.d. ekki í Bretlandi þar sem þegar er búið að velja „hitt og þetta“ áratugarins. Til dæmis er búið að útnefna þennan áratug þann heitasta á jörðinni frá upphafi mælinga, svo maður komi því nú að. Þar er átt við árin 2000-2009 og talað um „the first decate of the century“.  Þetta breytir því þó ekki að hinn raunverulegi fyrsti áratugur þessarar aldar verður nánast örugglega sá heitasti á jörðinni frá upphafi mælinga, þó að eitt ár sé eftir. Annars ætlaði ég ekki að fara út í svoleiðis hitamál núna, en á nýju ári mun ég hinsvegar koma með alveg sjóðandi heit veðuruppgjör fyrir liðið ár að hætti hússins. Áratugsuppgjör læt ég hins vegar bíða í eitt ár enn.

Ýtarlegri og örlítið gáfulegri vangaveltur um tímatalið má finna hér á vísindavefnum:
http://visindavefur.hi.is/svar.php?id=6912

Frosin rauð jól í Reykjavík

Þannig líta jólin út í Reykjavík í ár. Bjart yfir á meðan sólar nýtur og auð jörð bæði á láglendi og til fjalla. Það er því fátt sem minnir á að það sé hávetur ef ekki væri fyrir frostið sem bitið hefur borgarbúa og aðra landsmenn undanfarið. Snjórinn sem safnast hafði fyrir í Esjunni fyrr í vetur hvarf að mestu í hlýindakaflanum fyrri hluta mánaðarins þegar hitinn náði allt að 10 stigum. Núna undanfarna daga hefur þetta snúist rækilega við og frostið komist niður í 10 stig en á þess að nokkuð hafi náð að snjóa. Vatnsbrunnurinn á norðanverðu Seltjarnarnesi stendur hinsvegar alveg svellkaldur í sínum klakaböndunum.

G L E Ð I L E G   J Ó L

Hitafar heimsins kortlagt

Undanfarið hafa miklir kuldar gengið yfir Evrópu og frést hefur af metsnjókomu í höfuðborg Bandaríkjanna. Þetta er vitanlega ekki góð auglýsing fyrir hlýnun jarðar sem einmitt hefur verið mál málanna undanfarið. En þótt kalt hafi verið víða á norðurhveli, þarf svo ekki að vera allstaðar.

Hér að neðan má sjá afrakstur dálítillar vinnu þar sem ég hef safnað saman mörgum hitakortum og raðað í eitt heimskort, en hvert fyrir sig sýnir frávik frá meðalhita á hverjum stað vikuna 13-19. desember. Kortin fékk ég á vef Bandarísku veðurstofunnar NOAA, þau ná að vísu ekki að dekka allan heiminn, t.d. vantar Íslandið okkar, Grænland og meginhluta Afríku. Þetta gefur þó sæmilega mynd af því hvað er að gerast. (Til að fá kortið stærra er hægt hægt að smella á það nokkrum sinnum)

Samkvæmt þessu korti var hiti síðustu viku vel undir meðallagi nánast allan hringinn á hinum norðlægari slóðum allt frá Kanada til Evrópu, Síberíu og til norðurhluta Kína. Ég ímynda mér að þetta sé frekar óvenjulegt því yfirleitt ætti hlýtt loft að gera atlögu að norðurslóðum einhverstaðar til mótvægis við kuldana sem streyma úr norðri. En kannski á þetta sér þær eðlilegu skýringar að ísöldin sé að skella á fyrir fullt og allt eða bara næstu hundrað þúsund árin eða svo.

En heimurinn er stór og ekki þarf að hafa áhyggjur af því að íbúar annarra heimshluta séu að krókna úr kulda. Í Bandaríkjunum var hiti mjög breytilegur eftir svæðum, Mið- og Suður-Ameríka er hlýrri en í meðallagi. Hlýtt er yfirleitt í Afríku af þeim svæðum sem sjást, einnig í Miðausturlöndum, suðurhluta Asíu og Ástralíu. Svo verður að hafa í huga að þarna vantar öll hafssvæðin og heimskautin, en það telur drjúgt þegar meðalhiti jarðarinnar er metinn.

Kannski er of mikið sagt að ísöldin sé að skella á. Hitafar jarðar á sér marga útúrdúra. Þessir vetrarkuldar á norðurhveli breyta engu um að árið 2009 verður meðal allra hlýjustu ára sem mælst hafa. Árið verður örugglega hlýrra en árið 2008 og endar nálægt meðalhita þessa áratugar sem er sá hlýjasti sem komið hefur frá upphafi veðurmælinga og miklu lengur en það.

- - - -

Kortin sem ég notaði er hægt að finna á þessari slóð: http://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/analysis_monitoring/regional_monitoring/

Hægt að fara í hvern heimshluta og velja viku-, mánaðar- og 3ja mánaða kort. Til að fá frávik frá meðalhita er farið í Temperature Anomaly, en svo er líka hægt að kalla fram aðrar upplýsingar. Kannski mun ég setja saman svona kort saman aftur síðar og birta. Vonandi þó ekki svona kuldalegt.