Öskuskýið sést á veðursjánni

Á veðursjá veðurstofunnar hefur öskuskýið verið mjög greinilegt í dag og eins og sést þá eru það Vestmannaeyingar sem sitja í súpunni þarna kl. 15:15. Fram að þessu hefur öskuskýið ekki verið svona áberandi á veðursjánni en hún er staðsett við Keflavíkurflugvöll. Veðursjáin greinir betur ský og bólstra eftir því sem fjarlægðin er minni og hæðin meiri og má finna á slóðinni: http://www.vedur.is/vedur/athuganir/vedurradar

Hér er mynd úr vefmyndavél í Eyjum frá því um miðjan dag. Þarna rifjast kannski upp það sem gerðist árið 1973 þótt ekki sé alveg um sambærilegan atburð að ræða.

Sjá hér: http://www.tolvun.is/images/vefmyndavel.asp (ef hún virkar) 

Að lokum er nýyrði dagsins: „Vestmannaeyjaeyjafjallajökulsöskufall“

Öskufall í Vestmannaeyjum

Meðalhiti jarðar í hæstu hæðum

Öllum mælingum ber saman um að hitinn á jörðinni sé nú með allra hæsta móti og hefur verið það allt þetta ár. Það er jafnvel líklegt að þetta ár verði það hlýjasta sem komið hefur eftir að mælingar hófust. Til að varpa ljósi á þetta, kemur hér mynd sem sýnir hvernig hiti jarðar hefur þróast frá miðju ári 1998. Hver litur táknar hita hvers árs fyrir sig og hvíti ramminn sýnir hvar við erum í dag. Gögnin eru fengin með gervihnattamælingum í 4,4 km hæð og sýna því hita í neðri hluta lofthjúpsins. Árið 2010 er hér sýnt með grænni línu og eins og sjá má liggur hún ofar öllum öðrum línum nánast allt árið. Þessi glæsilegi árangur er ekki síst athyglisverður vegna þess að síðasti áratugur er talin sá hlýjasti á jörðinni síðan einhvertíma í óljósri fortíð.

Myndin er fengin héðan: http://discover.itsc.uah.edu/amsutemps/ og teiknast með gagnvirkum hætti.

Hvað með árið 1998?
Hér verður að taka fram að ferlarnir á myndinni ná því miður bara aftur til seinni hluta ársins 1998. Það hefði verið fróðlegt að bera saman með þessum hætti, hitann í ár og fyrri hluta ársins 1998 þegar hitinn á jörðinni og í neðri lofthjúp fór nánast úr böndunum, miðað við það sem áður hafði mælst. Meginskýringin á þessum hitatoppi í ár er sú að El Ninjo hefur verið virkur í Kyrrahafinu og það er einnig skýring á hitatoppnum árið 1998. El Ninjo ársins í ár er þó ekki nærri eins öflugur og árið 1998 enda hefur sá stundum verið flokkaður sem „super El Ninjo“.

Uppruni myndar: http://www.drroyspencer.com/latest-global-temperatures/ 

Á línuritinu sem sýnir hita neðri-lofthjúpsins aftur til 1979 sést að hitatoppurinn 1998 var aðeins hærri en sá sem nú er. Marsmánuður í ár var þó hlýrri nú en 1998. Bakslag kom strax í kjölfarið þegar hin kalda La Ninja tók við á Kyrrahafinu seinni hluta ársins 1998 og fram eftir ári 1999. Slíkt bakslag gæti einnig tekið við af núverandi uppsveiflu. Á myndina er einnig merkt inn kólnun vegna Pinatubo eldgossins.

Nasa-Giss
Af gögnum Nasa-Giss sem notast við hefðbundnar athuganir á jörðu ásamt gervihnattamælingum yfir hafssvæðum er það að frétta að síðustu 12 mánuði (apr'09-mars'10) hefur hitinn mælst hærri en nokkru sinni áður í 130 ára sögu gagnaraðarinnar (tölur fyrir apríl í ár eru rétt ókomnar). Nasa-Giss fær reyndar út aðra röðun á hlýjustu árunum því þar er árið 1998 ekki nema í 4.-5. sæti ásamt árinu 2002. Þessi munur skýrist af annarri aðferðarfræði (þótt hörðustu efasemdarmenn vilji meina að James Hansen sé með puttana í þessum gögnum enda aðalmaðurinn hjá GISS (Goddard Institute for Space Studies)). Í 2-3. sæti eru svo árin 2009 og 2007 en árið 2005 er hlýjast. Hvar árið 2010 endar að lokum kemur svo bara í ljós en byrjunin lofar góðu - eða slæmu, eftir því hvernig á það er litið. Sú langtímahlýnun sem er í gangi mun síðan áfram truflast af náttúrulegum sveiflum og þá annaðhvort til enn meiri hlýnunar eða tímabundinnar kólnunar.

Sjá hér: http://data.giss.nasa.gov/gistemp/tabledata/GLB.Ts+dSST.txt

Hækkar Eyjafjallajökull?

Það má alveg velta fyrir sér hvort nýr hátindur eigi eftir að myndast á Eyjafjallajökli. Núverandi toppur, Hámundur, er sunnan aðalgígsins og er samkvæmt nýjustu mælingum 1651 metra hár. Gosvirknin á sér stað ofan í stóra gígnum og þar hlaðast gosefnin smám saman upp en samkvæmt fréttum vantar núna lítið upp á að gosgígurinn nái upp fyrir brún sigketilsins sem myndaðist í gosinu.

Eyjafjallajökull er meðal hæstu fjalla landsins utan Vatnajökulsvæðisins. Hann er aðeins lægri en Herðubreið og Eiríksjökull en með smá viðbót gæti hann slegið þessum fjöllum við í hæð. Ég er ekki endilega að spá því að það gerist. En hver veit?

Hér kemur dálítill samanburður á hæð hæstu fjalla landsins samkvæmt hæðartölum sem gefnar eru upp í ÍSLANDSATLAS Eddu útgáfunnar. Nokkrir hátindar hafa með nýjustu tækni verið endurmældir undanfarin ár með þeim árangri að Öræfajökull lækkaði um 9 metra og varð þar með lægri en hæsti tindur Svíþjóðar, sem er auðvitað hið versta mál. Eyjafjallajökull er samkvæmt þessu sýndur hér 1651 metri en var áður talinn 1666 metrar. Kannski nær hann eftir allt að endurheimta þá hæð eða fara jafnvel upp í 1700 metra.

Svartur Eyjafjallajökull og gosið 1821-1823

Það er eiginlega ekki sjón að sjá Eyjafjallajökul þessa dagana með sinn svarta mökk og hvítan jökullinn hulinn dökku öskulagi. Á gamalli vatnslitamynd sem máluð var af Erik Bruun sést nokkuð kunnugleg sjón. Þar getur að líta svartan Eyjafjallajökul og gos í fullum gangi. Dökkur bólsturinn sem stígur upp af toppgígnum er ekki ósvipaður því sem við höfum séð í núverandi gosi og þá eins og nú leggur gosmökkinn í suður eða suðaustur af jöklinum. Líklegast sýnir myndin Eyjafjallajökul eins og hann leit út sumarið 1822, því þarna eru hvítar opnar jökulsprungur sem ekki sjást á vorin. Þessi mynd birtist í bókinni Íslandseldar eftir Ara Trausta og nú síðast í Jöklar á Íslandi eftir Helga Björnsson. 

Síðasta gos í Eyjafjallajökli hófst að kvöldi 19. desember 1821. Dökkan mökk lagði frá fjallinu næstu daga og féll aska í V-Eyjafjöllum og A-Landeyjum auk þess sem vatnavextir urðu í Markárfljóti þegar hlaup komu úr Gígjökli. Þessi fyrsta goslota stóð frekar stutt því um áramótin var allt fjör úr gosinu en flóð komu þó áfram í Markárfljót öðru hvoru. Þann 26. júní 1822, sumarið eftir upphófst gosið á ný með öllu meiri krafti en áður og fylgdi því fíngerð aska sem barst um Eyjafjallasveit og allt fram Seltjarnarnes samkvæmt heimildum. Öflugast hefur gosið svo líklega verið 20.-27. júlí en þá er sagt frá því að sjö gosop hafi verið virk í jöklinum. Dimman mökk lagði þá í vestur svo hálfdimmt varð um tíma á Suðurlandi. Eftir júlí-hrinuna virðist virknin hafa minnkað á ný en þó er sagt frá áframhaldandi öskufalli í nálægum sveitum. Árið 1823 var virknin orðin mjög lítil og ekkert er getið um öskufall. Gufubólstrar munu þó hafa staðið upp úr jöklinum allt þar til Katla tók við þann 26. júní. Það Kötlugös stóð í fjórar vikur og þykir ekki hafa verið verið stórt miðað við mörg önnur.

Nú vitum við ekki hvernig gosið í Eyjafjallajökli mun þróast en miðað við gosið snemma á 19. öld þá ætti ekkert að koma á óvart að gosið sæki í sig veðrið eftir því sem lengra líður og ekkert víst að það versta sé búið. Sennilega mun líka svört ásýnd Eyjafjallajökuls vera viðvarandi meira og minna í allt sumar, jafnvel þótt öskugosið hætti fljótlega. Það snjóar sjálfsagt eitthvað á jökulinn fram eftir vori á milli þess sem askan fellur. Sumarsólin mun hinsvegar ekki vinna á öskunni eins hún gerir á snjónum og því verður einhver bið á því að fannhvítur Eyjafjallajökullinn birtist okkur á ný.

Ljúkum þessu miðvikubloggi með Mílu-mynd af svörtum Eyjafjallajökli frá 4. maí og upphafslínum Gunnarshólma eftir Jónas Hall

 

Skein yfir landi sól á sumarvegi
og silfurbláan Eyjafjallatind
gullrauðum loga glæsti seint á degi.
Við austur gnæfir sú hin mikla mynd
hátt yfir sveit, og höfði björtu svalar
í himinblámans fagurtærri lind.

- - - -
Varðandi heimildir þá vísa ég í Öldina sem leið 1801-1860

 

Ekkert lát á eldgosinu

Öskuland á gervitunglamynd

Á gervitunglamynd NASA frá því í dag, þann 1. maí, má enn sjá greinilegt öskuský stefna í suðaustur frá landinu. Þetta er sjálfsagt ekki eins mikið og þegar mest var enda mun stöðug hraunframleiðsla samtímis vera í gangi.
Ísland er nú að verða frægt fyrir sína öskuframleiðslu og ef henni linnir ekki gæti verið stutt í að landið verði kallað Ashland. Hver vill ekki fara þangað? Við sem hér búum förum þó vonandi ekki úr öskunni í eldinn.

Askan getur enn truflað flug

Dare með The Human League - Plötukynning

Það er stundum talað um að hinar og þessar hljómsveitir séu miklir áhrifavaldar í tónlist. Þessir áhrifavaldar eru kannski ekki alltaf einhver stórveldi í tónlistarsögunni, eru jafnvel bara lítt þekkt smáveldi og jafnvel óðum að gleymast. Hljómsveitin The Human League þykir af mörgum vera í þessum flokki og þá sérstaklega vegna þeirra þriðju breiðskífu sem kom út árið 1981 og nefndist DARE en hún þykir gjarnan vera ein þeirra verka sem gáfu tóninn í hljóðgervla-glyspoppinu sem einkenndi næstu árin, eða „eitís-poppinu“ svokallaða.

Plötuna DARE eignaðist ég þegar hún kom út seint á árinu 1981. Tónlistin fannst mér afar nútímaleg eða kannski frekar framtíðarleg og svona hélt maður að tónlistin myndi verða í framtíðinni. Þarna voru bara hljómborð og hljóðgervlar - enda var þetta oft nefnt tölvupopp, sem var nýyrði á þessum árum og svo mátti líka heyra þennan kalda og tilfinningalausa nýrómantíska söngstíl sem einkenndi tímabilið og var alveg í samræmi við vélræna spilverkið á bakvið. Á plötuumslaginu birtust hljómsveitarmeðlimir stífmálaðir og mátti vart sjá hvors kyns hver var. Það var líka eitt af tískueinkennum þessa tíma að gera karlmenn kvenlega og konurnar karlmannlegar, kannski átti það að verða þannig í framtíðinni.

Sögu The Human League má rekja aftur til ársins 1977 þegar tveir strákar í Sheffield, Ware og Marsh, fóru að fikta við framúrstefnulega raftónlist í anda Kraftwerk. Það fjölgaði í bandinu og þeir fengu hinn snoppufríða Philip Oakey til að sjá um söng og náðu útgáfusamningi við Virgin útgáfuna. Út komu tvær breiðskífur sem náðu engri sérstakri hylli utan takmarkaðs hóps. Áður en upptökur á þriðju plötunni hófust kom upp týpískur tónlistarlegur ágreiningur, meðal annars vegna pressu frá útgáfufyrirtækinu sem vildi aðgengilegri tónlist. Það varð til þess að stofnfélagarnir tveir hættu en söngvarinn Phil Oakey sat einn uppi með hljómsveitina. Þá var ráðist í endurmönnun sem fólst meðal annars í að ráða tvær unglingsstelpur sem Oakey fann á djamminu og bauð hann þeim að syngja og dilla sér með hljómsveitinni. Þetta voru þær Sulley og Catherall sem hafa verið með allar götur síðan.

Það var hinn nýji Human League hópur sem á heiðurinn að baki DARE plötunni. Áður en hún kom út náðu þrjú smáskífulög inn á top 10 í Bretlandi en platan sjálf fór rakleiðis á toppinn þegar hún kom út í október 1981. Hljómsveitin náði greinilega til stærri hóps en áður án þess að tapa sínum framúrstefnulega hljómi. Síðasta lagið Don't you want me var talsvert poppaðra og hefðbundnara en önnur en var veikasta lagið að mati Philip Oakey sem vildi helst ekki gefa það út á smáskífu. Það var þó gert og sló svo rækilega í gegn beggja vegna Atlantshafsins að hljómsveitin náði aldrei almennilega sínum rétta takti á ný. Allt sem hópurinn gerði eftir þetta féll í skuggann af hinni mögnuðu DARE plötu og ekkert lag átti eftir að leika eftir fyrri árangur.

Sjálfur er ég eiginlega sammála Oakey með þetta Don't you want me-lag. Þegar það sló í gegn hér á landi sumarið 1982 fékk ég satt að segja nóg af þessari hljómsveit og platan var varla sett á fóninn eftir það. Mér fannst platan eldast illa og þetta tölvuteknó eiginlega bara hálf hallærislegt. En kannski var þetta ósanngjarnt því þegar ég set plötuna á fóninn eftir öll þessi ár, heyri ég hvað þetta er í raun merkileg plata og jafnvel á undan sinni samtíð þótt því fari fjarri að öll tónlist hljómi svona í dag.

Lagið sem ég valdi af YouTube heitir Do or Die. Það kannast örugglega mjög fáir við það, en þetta er bara þetta fína teknópopp með miklu instrumentali og þarf helst að spilast á fullum styrk allt til enda.

 

- - - - - 
Þetta var plötukynning mánaðarins en hún er mánuði á eftir áætlun vegna eldgoss.
Heimildir eru héðan og þaðan.

Uppfærsla 18.des. 2015: Örfáar prentvillur lagaðar.

Gígjökulsbreytingar

Gígjökull í norðanverðum Eyjafjallajökli hefur hopað mikið á síðustu árum og hefur þróun hans verið í góðum takti við hitafarsbreytingar hér á landi. Miklar breytingar á landslagi fylgja framskriði og hopi jökla en Gígjökull og umhverfi hans er einmitt gott dæmi um það. Eldgosið sem nú er uppi flýtir mjög fyrir hopi jökulsins enda engin furða að breytingar verði á skriðjökli og umhverfi hans þegar gos hefst í gígnum sem jökullin kenndur við.

En það sem ég ætla að bjóða upp á núna er myndaröð þar sem ég reyni að endurskapa Gígjökul og nánasta umhverfi aftur í tímann frá hann var stærstur fyrir allavega 100 árum. Myndin sem unnið er með er fengin af vefmyndavél Vodafone á Þórólfsfelli þann 17. apríl.

Um aldamótin 1900 gæti Gígjökull hafa litið svona út en undir lok 19. aldar voru jöklar á Íslandi stærstir eftir landnám. Í upphafi Íslandsbyggðar er ólíklegt að skriðjökullinn hafi náð niður á láglendi vegna smæðar og umhverfið hefur sjálfsagt verið gróskumeira en nú. Þegar jökullin skreið fram á litlu-ísöldinni, ruddi hann á undar sér jökulgarði sem sést þarna framan við sporðinn og gróf sig jafnframt niður í sandinn.

Um 1980 leit jökullin einhvernvegin svona út. Eftir því sem jökullin hopaði kom lónið smám saman í ljós, en þar hafði jökullinn einmitt sótt efniviðinn í jökulgarðana þegar hann skreið fram. Á þessum árum náði Gígjökull reyndar að skríða dálítið fram eins og margir aðrir jöklar á landinu.

2009, fyrir gos.  Á síðustu 10 árum hefur mikil breyting orðið á Gígjökli þannig undir það síðasta náði bara hluti hans niður að lóni. Kletturinn hægra megin við jökulsporðinn kom í ljós fyrir nokkrum árum en vinstra megin við hann virðist vera þröngt gil sem jökullin leitar í. Lónið er þarna í öllu sínu veldi og leit þarna ekki út fyrir að það myndi fyllast nema á löngum tíma.

2010. Með gosinu í Eyjafjallajökli hafa jökulhlaup úr toppgígnum náð að fylla lónstæðið af aurframburði, krapa og gosefnum þannig að lónið er horfið og kemur ekki aftur fyrr en jökullinn nær að ryðjast fram og hörfa til baka á ný, sem mun væntanlega ekki gerast í náinni framtíð. Neðsta jökultungan hefur mikið látið á sjá en er þó enn til staðar. Mikið flóðvatn hefur runnið innanundir og meðfram jöklinum og gert hann þannig veikari fyrir væntanlegri sumarbráðnun. Síðustu fréttir segja að hraun sé farið að renna undir skriðjöklinum en hvort það ná nái alla leið niður og koma út undan jökli er ómögulegt að segja en það þýddi auðvitað enn meiri breytingar á landinu þarna.

Gosbólsturinn sýnilegur frá Reykjavík

Upp úr klukkan 18 síðasta vetrardag mátti sjá myndarlegan gosbólstur fyrir austan fjall og því greinilegt að gosið var á þeirri stundu enn í fullum gangi. Á sama tíma var lítið hægt að sjá út úr vefmyndavélum vegna veðurs og lítils skyggnis en óróamælingar benda ekki til þess að draga sé úr gosinu nema síður sé. Annars vita menn lítið um hvernig Eyjafjallajökull ætlar að hafa þetta gos á næstunni, þessi eldstöð virðist vera ólíkindatól sem kemur sífellt á óvart.

En þó að þessi gosbólstur hafi verið svona sýnilegur þarna, þarf það ekki endilega að þýða aukinn kraft í gosinu. Kannski er vindurinn hægari í háloftunum en áður og svo hefur kvikan ef til vill komist í snertingu við bræðsluvatn sem skapar þessa miklu bólstra. En hvað um það. Það er alltaf athyglisvert að sjá gosbólstur héðan úr Reykjavík.

Á myndinni er gosbólsturinn skáhalt fyrir ofan Höfða. Myndin er tekin 21. apríl klukkan 18.18.

 

Gosið ekki að breytast

Hamfarakort af Íslandi

Það eru ekki mörg lönd í heiminum sem geta boðið upp á jafn mikið úrval af náttúrufarslegum uppákomum og Ísland. Eldgos, jarðskjálftar, hafís, óveður og flóð hafa lengi plagað landsmenn og valdið allskonar harðindum í stórum og smáum stíl. Myndin sem hér fylgir er tilraun til að kortleggja það helsta sem við þurfum að fást við í náttúrunni en mjög misjafnt er eftir landshlutum við hverju má búast á hverjum stað.

Eldvirknin á Íslandi er kannski það sem mesta athygli fær og kannski ekki að ástæðulausu. Þó að flest eldgos séu frekar lítil þá geta inn á milli komið hamfaragos sem er stærri í sniðum en viljum hugsa til enda. Eldvirknin er aðallega bundin við gosbeltin á landinu sunnan og norðanlands en áhrifin af þeim geta verið mun víðtækari. Stórir jarðskjálftar verða helst á Suðurlandsundirlendi og á Norðurlandi auk minni skjálfta víðar. Hafísinn kemur oftast að landi á norðanverðum Vestfjörðum og getur breiðst út austur eftir Norðurlandi og jafnvel suður með Austfjörðum. Síðustu áratugi hafa snjóflóð reynst vera skaðlegustu uppákomurnar í mannslífum talið en helsta ógnin af þeim er þar sem fjöllin eru bröttust yfir byggðum á Vestfjörðum, Norðurlandi og Austfjörðum. Hætta á skriðuföllum ýmiskonar fylgir einnig þessum fjöllóttu landshlutum. Á suðvesturlandi er hættan á sjávarflóðum mest enda er landið þar almennt að síga af jarðfræðilegum ástæðum. Óveður geta skollið á í öllum landshlutum og úr öllum áttum og þeim geta fylgt mikil vatnsveður eða stórhríðir. Flóð geta komið í stærri ár vegna vatnavaxta en sér-íslensk fyrirbæri hljóta að vera jökulhlaupin á Suðurlandi. Sandfok sunnan jökla teljast varla til mikilla hamfara en á hálendinu er fokið nátengt gróðureyðingu landsins. Þá er bara eftir að minnast á elda sem hér á landi eru aðallega í formi sinuelda en eftir því sem gróðri fer fram á landinu geta gróðureldar aukist.

Ekki hér á landi
Við getum fagnað því að hér verða hitabylgjur ekki til vandræða, jafnvel ekki í framtíðinni. Ekki heldur fellibyljir eða skýstrókar nema þá í smækkaðri mynd. Skógareldar verða hér aldrei í líkingu við það sem gerist erlendis og flóðbylgjur vegna jarðskjálfta koma hér varla því að á Atlandshafinu verða ekki stórir jarðskjálftar. Það má þó ímynda sér flóðbylgjuhamfarir af öðrum og fáheyrðum atburðum svo sem af loftsteinahrapi í hafið sem minnir okkur á að hamfarir geta verið afar víðtækar. En hvað sem öllu líður þá getum við þó kannski fagnað því umfram annað að hér verður enginn engisprettufaraldur.

Þegar gosmökkurinn tók sér hlé

Það mátti sjá mjög fallegar myndir af gosstöðvunum úr vefmyndavélinni á Þórólfsfelli í kvöldbirtunni þann 16. apríl. Þó vantaði herslumuninn á að upptökin sjálf væru sýnileg á jöklinum. Merkilegt var þó að sjá að gosstrókurinn datt niður á tímabili eins og gosið hefði allt í einu ákveðið að hætta. En svo var þó ekki alveg.

 

Kl. 20.22. Gosið í fullum gír baðað síðustu sólargeislunum. Gígjökull er fyrir miðri mynd en þaðan koma flóðin sem falla í Markárfljót. Lónið er ekki til staðar lengur enda barmafullt af aurframburði.

Kl. 20.44. Gosmökkurinn fjarlægist í austur og ekkert kemur upp í staðinn. Er gosið búið?

Kl. 20.49. Ekki alveg búið. Nýr hvítur gufubólstur rýkur upp af toppi jökulsins.

Kl. 21.03. Dökkur gosmökkur og allt komið á fullt á ný. Eftir þetta var ekki meira að sjá, ský lagðist yfir og síðan náttmyrkrið.

- - - -

Tengillin á vefmyndavélina á Þórólfsfelli er: http://www.vodafone.is/eldgos

 

Svartur mökkur frá gosinu

Á gervitunglamynd sést að mökkurinn er kominn til Noregs

Á gervitunglamynd frá því í dag sést vel það sem málið snýst um núna. Greinilegur gosmökkur liggur austur frá Íslandi alla leið til Noregs og ekki furða að flugumferð liggur niðri á stórum svæðum. Það er þó ekki að sjá að mökkurinn sé þykkur yfir Bretlandseyjum enn sem komið er, en það gæti breyst og samkvæmt fréttum hefur orðið vart við ösku í Skotlandi. Þetta er framlag Íslands til Evrópu í dag og einhverja næstu daga. 

Upprunalegu myndina sótti ég af MODIS Rapid Response System gervitunglavefnum:

http://rapidfire.sci.gsfc.nasa.gov/realtime/2010105/ 

Flugbannsvæði stækkar

Kafli tvö í eldgosi

Gosið í Eyjafjallajökli sem nú er uppi, er meira í takt við það sem menn töldu sig eiga von á, heldur en túristagosið á Fimmvörðuhálsi. Eina tjónið þar voru túristagöngustikur sem hurfu undir hraun ásamt flísvettlingi sem ég átti, en við teljum hann ekki með. Nú höfum við fengið flóð sem rofið hefur þjóðveginn og öskufall austur um sveitir. Áhrifamest er kannski ef alþjóðleg flugumferð raskast á stórum svæðum Norður-Atlantshafsins.

Vegna veðurs höfum við varla getað séð hið raunverulega gos nema mökkinn sem nær upp úr skýjunum. Af og til rofaði þó til á upphafsdegi gossins án þess þó eldsumbrotin sjálf kæmu í ljós. Miðað við hvernig tilkomumikill gosbólsturinn leit út kl 18.45 var greinilegt að gosið var komið upp úr jökli við toppgíginn og spúði þaðan ösku og eimyrju. Það hefði verið flott að sjá gosstrókana koma upp á þeirri stundu. Miðað við veðurspá eru litlar líkur á að það rofi til fyrr en undir helgi, en á laugardaginn ætti dýrðin að koma ljós. Það verður því væntanlega nokkuð um gosglápara á Suðurlandi um helgina. Hversu tilkomumikið gosið verður þá, veit ég ekki. Það vita líka fæstir hvar og hvenær þetta endar allt saman.

Kolsvartur strókur frá gosinu

Goslokaskýrsla 1

Uppærsla 14. apríl: Vegna nýrra atburða skal lýta á þessa skýrslu sem yfirlit um það sem gerðist á Fimmvörðuhálsi. Augljóslega halda eldsumbrot áfram, en á nýjum stað og undir jöklinum. Ég kalla þetta því nú „Goslokaskýrsla 1“, og var upphaflega skrifuð svona að kvöldi 13. apríl:

- - - - 

Nú er gosinu lokið og þjóðin getur farið að snúa sér að öðrum viðfangsefnum. Ýmsir munu þó kannski sakna gossins og jafnvel vonast eftir einhverri endurkomu. Slíkt er auðvitað ekki útilokað. Ég velti því fyrir mér í upphafi gossins hvort það stæði undir væntingum, að hluta til hefur það gert það. Þetta var allan tíman lítið gos en tilkomumikið í návígi, ekki síst vegna umgjarðarinnar í þessu mikla landslagi. Hraunfossarnir voru skemmtileg nýjung í eldgosum hér á landi og buðu upp á mikið sjónarspil, einnig var það spennandi uppákoma þegar ný sprunga opnaðist nánast undir fótunum á glápandi fólki. Mesta mildi þó að það varð engum að fjörtjóni.

Hraunrennslið. Vegna staðsetningar á eldsumbrotunum var strax ljóst að hraunrennslið færi niður hyldjúp gilin fyrir neðan. Ég var ekki einn um að velta fyrir mér hvað gerðist ef hraunið næði niður á Krossáraura og kannski mynda stíflur og jafnvel uppistöðulón. Það hefði verið mikil breyting á umhverfinu og aðstæðum í Mörkinni en gekk ekki eftir. Hraunframleiðslan var aldrei nógu mikil vegna smæðar eldgossins, hraunið var mjög seigt í sér og átti alltaf erfitt með að ákveða hvort það ætti að falla í Hrunagil eða Hvannárgil sem kom í veg fyrir samstilltan hraunstraumi í eina átt. Svo kom það líka í ljós að hraunið hrúgaðist bara upp í giljunum eins og þegar möl er sturtað niður af vörubíl og rann lítt áleiðis er niður var komið. Ef til vill kólnaði hraunið í fossunum of mikið til að það næði að renna áfram þar í neðra.

Nýja fellið, 82 metra hátt, hefur ekki fengið nafn en nafngiftin mun vera stödd í nefnd. Það er þó betra að ákveða nafnið eftir að gosið er búið. Það flækir aðeins málið að þetta er ekki bara eitt fjall því nýrri gígurinn var byrjaður að hlaða upp nýju eldfelli en átti samt nokkurt verk óunnið.

Nú virðast margir ganga að því sem vísu að Kötlugos sé rétt handan hornsins. Slíku verður að sýna þolinmæði. Ég get ekki séð að menn viti almennilega hvernig gos í Eyjafjallajökli geti komið af stað gosi í nágrannaeldstöðinni Kötlu eða hvort slíkt samband sé yfir höfuð til staðar. Allavega virðist ekkert benda til atburða þar núna. Katla gýs kannski bara þegar henni sýnist en gerir væntanlega einhver boð á undan sér.

Næsta gos. Það er auðvitað erfitt að spá fyrir um eldgos. Ég hef þó reynt það af veikum mætti í árlegum spádómum hér á blogginu. Síðasta spá mín frá liðnu hausti kom út skömmu áður jarðskjálftavirkni tók sig upp að nýju undir Eyjafjallajökli og því hafði ég því litla trú á að næsta eldgos yrði þar, eða einungis 4% líkur. Miklu meiri trú hafði ég á Heklu, Grímsvötnum og jafnvel Kötlu. Ný og örugglega jafn hæpin spá verður sjálfsagt gerð næsta haust.

Að lokum kemur hér mynd frá frá því er goshátíðin stóð sem hæst.

Eldgosinu á Fimmvörðuhálsi lokið

Gotnesk letur

Áfram skal haldið með letursögu og nú er komið að því merkilega hliðarskrefi sem gotneska letrið er en það var einkennisletur síðmiðalda þótt það hafi víða verið notað áfram í prentverki næstu aldirnar. Á síðustu öldum miðalda leitaði menning hins kaþólska heims til hæstu hæða og sem allra næst sjálfu himnaríki. Hinn rómanski bogi sem áður hafði einkennt kirkjubyggingar fékk á sig odd sem teygði sig upp á við og úr varð hinn hvassi gotneski stíll. Á sama hátt snéru biblíuskrifarar Mið- og Norður-Evrópu við blaðinu, lögðu til hliðar hina rúnnuðu Karlungaskrift og tóku upp þetta háa og kantaða letur sem hefur verið kallað gotneskt letur. Þessi leturþróun var þó kannski ekki bara fagurfræðilegt tískufyrirbæri heldur líka praktískt því með gotnesku skriftinni var hægt að skrifa þéttar sem sparaði dýrmætt bókfell auk þess sem leturgerðin bauð upp á ýmsar styttingar með sameiningu einstakra stafa eins og sést í dæminu hér að neðan.

Mynd:Handskrifað textúr-letur í enskri Biblíu frá árinu 1407.

 

Gotneskt letur er stundum kallað öðrum nöfnum eins og t.d. brotaletur og blackletter á ensku. Gotneska heitið festist eiginlega við þessa leturgerð sem niðrandi uppnefni húmanískra Suður-Evrópumanna sem voru á annarri og klassískari línu og héldu áfram að þróa sitt lágstafaletur í þá átt sem við þekkjum í dag.

Elsta og stífasta gerðin af gotnesku letri nefnist textúr og einkennist af jöfnum, lóðréttum strikum í grunninn og misbreiðum skástrikum eftir því hvernig þeim hallar gagnvart fjaðurpennanum. Bogadregnar línur eru nánast engar. Ef tekinn er bútur úr almennilegri textúr-skrift á réttum stað kemur randmynstrið og reglan í ljós.

Frægasta og áhrifamesta notkun á gotneska textúr-letrinu er sjálf Gutenbergsbiblía frá því um 1450-60 sem er fyrsta og eitt fallegasta stórvirki prentlistarinnar. Þar var beitt þeirri byltingarkenndri nýjung að hver stafur var handgerður og steyptur í blý og stöfunum síðan raðað upp á hverja síðu fyrir sig. Gutenberg sjálfur vildi að Biblían væri sem líkust handskrifuðum bókum og því valdi hann að nota gotneska textúr-letrið. Þessi hugsun átti eftir að vera ríkjandi áfram í prentverki um nokkurt skeið.

Elstu íslensku handritin voru ekki rituð með gotneskri skrift heldur hinni eldri Karlungaskrift sem var líkari lágstafaskrift okkar tíma. Um 1400 voru gotnesku letrin hinsvegar nánast allsráðandi hér í handritagerð og síðar í prentverki. Hin þétta og hvassa gerð gotneska letursins - textúr - var þó ekki notuð á prentaðar bækur hér því komnar voru fram léttari afbrigði sem buðu upp á sveigða og mýkri stafi. Gotneska leturafbrigðið sem notuð var í Guðbrandsbiblíu nefnist fraktúr sem byggist bæði á beinum og sveigðum línum sem gerir letrið læsilegra, en verður þó um leið óreglulegra á að líta í samfelldum texta heldur en textúr.

Mynd: Prentað fraktúr letur í Guðbrandsbiblíu frá árinu 1584.

 

Hinar léttari gerðir gotnesks leturs voru mjög lífseigar fram eftir öldum á vissum svæðum og þá sérstaklega í Norður-Evrópu. Á Íslandi héldu menn áfram að prenta sínar bækur með þessum leturgerðum fram á 19. öld þó að í Evrópu hafi verið komin fram nútímalegri leturgerðir. Lífseigust urðu þessi letur þó í Þýskalandi enda þóttu þetta lengst af vera þjóðleg letur. Nasistum þótti það einnig líka í fyrstu en skiptu svo rækilega um skoðun árið 1941 eftir að þeir fóru að tengja gotnesk letur við gyðinga, hvernig sem þeir fundu það út.

Í dag eru gotnesk letur nánast ekkert notuð í samfelldum texta nema í sérstökum tilfellum. Algengt er enn í dag að nota gotnesku letrin í blaðahausa virðulegra og íhaldssamra dagblaða. Nærtækast fyrir okkur er að benda á haus Morgunblaðsins sem byggist á hinu forna textúr-afbrigði. Hinsvegar má gjarnan sjá gotnesk letur á allt öðrum og hörkulegri vettvangi t.d. meðal þungarokkara og rappara svo eitthvað sé nefnt, en þá erum við kannski komin dálítið langt frá upphaflegu hugsun leturskrifara miðalda.

 

- - - -

Eldri bloggfærslur mínar um letursöguna má finna hér:

TRAJAN leturgerðin 

Hið forneskjulega Únsíal letur 

Meðal heimilda sem ég notast við er ástæða til að nefna samantektina: Þættir úr letursögu eftir Þorstein Þorteinsson sem birtist í bókinni, Prent eflir mennt, í ritröðinni: Safn til iðnsögu Íslendinga.

 

Hvernig kemur Esjan undan vetri?

Hér er komið að einum af hinum föstu árlegu og ómissandi liðum á þessari bloggsíðu. Á fyrsta bjarta deginum í apríl hin síðustu ár hef ég beint myndavélinni að Esjunni til að fá samanburð á snjóalögum á milli ára undir lok vetrar. Að þessu sinni þurfti ég ekki að bíða lengi og tók aprílmynd ársins á fyrsta degi mánaðarins. Eins og sést þá var ekki miklum miklum snjó fyrir að fara, enda var hann með allra minnsta móti miðað við fyrri ár í þessum samanburði, sem nær aftur til ársins 2006.

Að vísu setur það dálítið strik í reikninginn að tvívegis hefur snjóað í Esjuna eftir að síðasta myndin var tekin. Ég læt þó 1. apríl myndina standa enda er þessi nýfallni snjór ekki nema þunn föl sem mun hverfa fljótt og vel næstu daga og mun litlu breyta um ástand hinna raunverulega vetrarskafla sem eftir eru í fjallinu.

Öll þessi ár frá 2006 hefur snjórinn í Esjunni náð að bráðna á sumrin og reyndar hefur snjórinn bráðnað öll sumur frá árinu 2001. Miðað við snjóalög nú er nánast hægt að slá því föstu að slíkt mun einnig gerast þetta sumar þannig að þá fáum við heilan og hreinan áratug þar sem snjórinn lifir ekki sumarið, en það mun ekki hafa gerst áður svo vitað sé. Minnstu munaði þó í fyrra því þá skall veturinn á þann 26. september, daginn eftir að Esjan varð snjólaus. Til samanburðar þá hvarf snjórinn 24. ágúst árið 2006 og 30. júlí árið 2003. Dæmi eru um að snjórinn hafi horfið enn fyrr á heitustu árum síðustu aldar.