Hvernig lítur íslenski fáninn út?

Ég ætla að halda áfram á þjóðlegum nótum en þó ekki alveg í sauðalitunum því nú er það okkar ástsæli þjóðfáni sem ég ætla að taka fyrir. Íslenska fánanum hefur talsvert verið flaggað undanfarið og ýmsir farnir að merkja sinn varning með fánanum til að undirstrika innlendan uppruna þess sem verið er að selja. Allt gott um það að segja nema hvað að mér hefur oft fundist vera dálítið kæruleysi ríkjandi varðandi það hvernig hann birtist. Litirnir í fánanum eru t.d. gjarnan mjög úr skorðum og hlutföllin oft bara einhvernvegin. Það eru til mjög skýrar reglur um hlutföll fánans sem auðvelt er að fylgja, en þegar kemur að litunum þá vandast málið og ekki óeðlilegt að ýmsar litaútgáfur komi fram.

Litir

Þegar íslenski fáninn var upphaflega ákveðinn árið 1915 var lýsingin á litunum þannig að hann skuli vera heiðblár með hvítum krossi og hárauðum krossi inn í hvíta krossinum. Það eru flestir sammála um það hvernig hárauður litur er og hvítur er jú alltaf bara hvítur, en hinsvegar er það þetta með heiðbláa litinn sem er erfiðara. Ef lýsingunni á bláa litnum væri fylgt af alvöru ætti blái liturinn að vera miklu ljósari en við eigum að venjast og fáninn að líta út einhvernvegin eins og sést hér efst til hliðar.

Hinsvegar hefur skapast sú hefð að nota dekkri bláan lit í staðinn fyrir þennan ljósbláa, eða bara svona „venjulegan“ bláan lit sem er hvorki dökkur né ljós. Eðalbláan mætti kannski kalla hann, en heiðblár er hann varla.

Á vef forsætisráðuneytisins eru upplýsingar um fánann og hann sýndur og mætti ætla að þar væri hinn eini sanni litur á ferðinni. Hinsvegar eru blái liturinn þar ekki lengur eðalblár heldur beinlínis dimmblár og heiðríkjan hvergi til staðar. Að vísu eru litir á tölvuskjáum alltaf misjafnir og því aldrei alveg marktækir. Hinsvegar er til skilgreining á litunum í kerfi sem nefnist Standard Colour of Textile, Dictionaire Internationale de la Couleur. Þar hefur heiðblái liturinn fengið númerið: SCOTDIC nr. 693009. Þetta litakerfi er mjög víðfeðmt en því miður virðist ekki vera hægt að kalla fram þennan lit í þeim forritum sem notuð er til mynd- og prentvinnslu. Fánalitirnir hafa hinsvegar verið skilgreindir í prentlitakerfum og þar er blái liturinn Pantone nr.287 og í CMYK: 100c+69m+11,5k. Fólk er kannski ekki miklu nær en ég get þó staðfest að þetta eru nokkuð dökkir litir eða svipaðir þeim dimmbláa sem sýndur er hér neðst til vinstri. Mig grunar reyndar að yfirfærsla staðallitarins yfir í prentliti hafi gefið þessa full dökku niðurstöðu.

Ljósari fáni í gamla daga?

Það er spurning hvort upphaflega hafi blái litur fánans verið talsvert ljósari en í dag eða nokkurnveginn heiðblár eins og hann á að vera samkvæmt uppskriftinni. Á gömlum svarthvítum myndum sem teknar voru fyrir 1944 virðist blái liturinn allavega hafa verið nokkuð ljós samanber þessa mynd sem tekin var af þessum staðföstu skátum árið 1928. Fleiri myndir, t.d. frá Alþingishátíðinni 1930, sýna bláa lit fánans með sama ljósgráa tóninum.

 

 
Hlutföll fánans

Eins og ég nefndi eru til tölur sem taka af allan vafa um hlutföll fánans, en þær eru þannig talið lárétt frá stöng: 7-1-2-1-14, en lóðrétt meðfram stöng eru þau 7-1-2-1-7. Þannig er breidd fánans 18/25 af lengd hans samkvæmt fánalögum. Þessi hlutföll eru yfirleitt í góðu lagi á alvöru fánum sem blakta á fánastöngum. Hinsvegar er ekki annað hægt að segja en að talsvert kæruleysi sé til staðar hjá þeim sem nota fánann á ýmsum prentgripum eða jafnvel á litlum 17. júní-fánum sem seldir eru börnum. Oft er t.d. rauði krossinn allt of breiður miðað við hvíta flötinn eða báðir krossarnir of mjóir miðað við fánann í heild. Dæmi um þetta má sjá hér að neðan á nokkrum fánum sem urðu á (Lauga)vegi mínum í dag. 

 

 

 

 

Svona birtist fáninn víða á Laugaveginum. Báðar útgáfur eru fjarri réttum hlutföllum.

  

 

Tveir blaktandi fánar við verslanir. Báðir nokkuð réttir í hlutföllum nema að rauði krossinn í þeim er misbreiður miðað við hvíta krossinn. Sá til hægri þó sennilega réttur.

Íslensku sauðalitirnir og þjóðernisrómantíkin

Þrotaveturinn mikli er farinn að hellast yfir okkar af fullum þunga og sér ekki fyrir endann á. Í þrengingum þessum er talað um að við Íslendingar þurfum að standa saman sem aldrei fyrr. Nú er um að gera að velja íslenskt, flagga íslenska fánanum, ganga í lopapeysum, borða skyr, (þó ekki að sletta skyrinu að óþörfu) og síðast en ekki síst eigum við að tala kjarnyrt íslenskt mál – enskuslettur tilheyra árinu 2007 enda „So last year“.

Við svífum ekki lengur á rósrauðu skýi líkt og áður því nú eru það sauðalitirnir og sem gilda. Þetta veit íslenska sauðkindin sem hér hefur þraukað í yfir þúsund ár og haldið í okkur í lífinu. Henni til heiðurs mun ég sjálfur birtast í sauðalitunum hér á síðunni, þar til vorar að minnsta kosti. Tekið er fram að á myndinni hér til hliðar er höfundur sá sem er til vinstri á myndinni.

Því miður vilja nú æði margir að við göngum í ríkjabandalag Evrópuþjóða og telja það skynsömustu leiðina fyrir okkur og til mikilla hagsbóta. Það má vel vera að út frá hagfræðinni einni saman sé það skynsamlegt að hræra okkur í sama graut og meginlandsþjóðirnar en það er líka margt annað sem gæti verið fjárhagslega skynsamlegt, eins og til dæmis að virkja alla fossa landsins og hætta að tala íslensku. Það gæti líka verið skynsamlegt fyrir okkur að hætta þessu basli öllu saman og flytjast búferlum á danskar heiðar. Við höfum alltaf þetta val sem er ágætt útaf fyrir sig en þá má ekki gleyma að það eru til önnur rök og jafngild heldur en köld hagfræði- og skynsemisrök. Þar á ég við hin einföldu tilfinningarök sem segir okkur hvað við viljum í raun.

Ég get alveg viðurkennt að ég er dálítill þjóðernisrómantíker af gamla skólanum sem líkar vel að búa í stórbrotnu landi og tilheyra þjóð sem er svolítið sér á báti með sínar sérviskur. Ekki það að ég telji okkur Íslendinga vera eitthvað yfir aðrar þjóðir hafnir því sjálfsagt erum við ekkert klárari í kollinum en gengur og gerist. Hæfileg þjóðernisrómantík þarf heldur ekki að þýða að við eigum að einangra okkur og hætta að taka þátt alþjóðasamfélaginu. Við Íslendingar erum hinsvegar auðlindaþjóð ólíkt meginlandsþjóðum Evrópu sem aðallega eru í því að selja hverri annarri sama kálið. Á okkar auðlindunum höfum við alltaf byggt okkar grunn og þær eigum við að eiga útaf fyrir okkur og nýta í góðri sátt við landið.

- - - -

Svona lokin verð ég að minnast á að eftir síðustu færslu þurfti ég í fyrsta skipti að beita ritskoðun hér á síðunni. Ástæðan var sú að grínari sem kallaði sig Pétur P. Proppé var með þrálátar kjánaathugasemdir sem ég gat ekki látið viðgangast endalaust. Ég áttaði mig þó fljótt á að þar var á ferðinni hrekkur í tilefni af óvinaviku í vinnunni hjá mér. Ég læt samt fyrstu athugasemdirnar frá honum lifa áfram enda viss húmor í þeim og tek svo fram að nú er búið að aflétta öllu ritskoðunum.

Venus, Júpiter og Tunglið í einum hnapp

Mér líkar það best þegar ég næ að halda mér við ritstjórnarstefnu þessarar síðu, sem er sú að fjalla aðallega um himinn og jörð. Auðvitað kemst maður þó ekki hjá því að fjalla um sitthvað þess á milli þar sem hinir viðsjárverðu mannheimar eru, en ég fer þó afar varlega á þeim slóðum. Að þessu sinni er mér þó að mestu óhætt því ætla ég að beina athyglinni að nokkrum hnöttum sólkerfisins.

Á síðunni SpaceWeather.com hefur dálítið verið fjallað um skemmtilega uppröðum reikistjarnanna Venusar og Júpíters og svo tunglsins undanfarið, en þessir þrír himinhnettir voru nánast í einum hnapp í sólroðanum lágt á suðvesturhimni 1. desember. Þessa sýn mátti best sjá eftir sólarlag um alla jörð þar sem til þess viðraði og ég gerði sjálfur heiðarlega tilraun til að fylgjast með og jafnvel að ná af mynd af þessu en sá lítið vegna þrálátra skýja á suðvesturhimninum. Ég læt því duga þessa annars ágætu mynd sem var tekin í Íran að kvöldi 1. desember og er fengin af fyrrnefndri síðu en þar má sjá fleiri ljósmyndir af þessu himnaskrauti.

Það má líka í framhaldi af þessu velta aðeins fyrir sér hvernig við sjáum reikistjörnurnar frá jörðinni. Stjarnan sem er nær tunglinu á myndinni mun vera Venus og er oftast skærasta stjarnan á himnum þegar hún sést. Venus er nær sólinni en jörðin enda er sporbaugur Venusar fyrir innan sporbaug Jarðar. Þar af leiðandi sjáum við Venus eins og hann sé einskonar fylgihnöttur sólarinnar og sést eingöngu í sólroðanum eða nálægt honum fyrir og eftir sólarlag. Við sjáum hinsvegar Venus aldrei hátt á himni einfaldlega vegna þess að þá er sólin einnig hátt á himni einhverstaðar í grenndinni á albjörtum degi. Það væri því helst við sólmyrkva sem hægt er að sjá Venus hátt á himni.

Júpíter, stærsta reikistjarna sólkerfisins, er hinsvegar eins og allir vita fjær sólu en jörðin og þar af leiðandi með sporbaug sinn fyrir utan sporbaug jarðar. Það þýðir að hægt er að sjá Júpíter hátt á himni í gagnstöðu við sól ef hann er þannig staðsettur á sporbaugnum en líka í sólroðanum eins og núna en þá er Júpíter í órafjarlægð  hinumegin á sporbaugnum miðað við okkur. Þegar Júpíter er hinsvegar okkar megin á sporbaug sínum er hann oft áberandi sem bjartasta stjarnan á næturhimninum og getur t.d. verið hátt á lofti að vetri til um miðnætti. Sama gildir líka um Mars og allar þær reikistjörnur sem eru fyrir utan okkar sporbaug um sólu.

Tunglið snýst svo auðvitað um jörðina, u.þ.b. einn hring á 28 dögum. Eftir því sem tunglið er nær sólinni á sporbaug sínum um jörðina, sjáum við minna af björtu hliðinni, því þá snýr það skuggahlið sinni að okkur. Þegar tunglið sést sem lítil rönd ætti það líka alltaf að vera nálægt sólinni frá okkur séð, en þegar tunglið er hinsvegar í gagnstöðu við sól er það fullt og kemur upp um það leiti þegar sólin sest. Tunglið mun svo njóta sín vel síðar í desember þegar það verður fullt og verður á lofti stærsta hluta sólarhringsins, öfugt við sólina, enda er þá tunglið í gagnstöðu við sól.

Læt þetta duga af hnöttum, en hvort sem þetta er eitthvað sem menn vissu fyrir eða ekki, er hætta á að allt fari að hringsnúast í höfðum ef haldið er svona áfram. En svona til frekari glöggvunar þá er hér teikning sem sýnir hvernig uppröðun himinhnattanna sem um er fjallað, gæti hafa verið þann 1. desember.

 

Drekasvæðið og opnunarsaga Norður-Atlantshafsins

Undanfarið hefur svokallað Drekasvæði verið í umræðunni í sambandi við hugsanlega olíuvinnslu. Ef svo fer að þarna finnist olía, hljóða villtustu draumar uppá að þarna sé hægt að vinna olíu sem jafnast gæti á við Norðursjávarolíu Norðmanna í magni talið. Það er þó langt í frá að eitthvað sé fast í hendi varðandi þetta enda hefur engin leit átt sér stað ennþá, aðeins jarðfræðilegar rannsóknir sem hafa gefið jákvæðar vísbendingar.

En af hverju ætti að finnast olía við Ísland sem er eins og allir vita jarðfræðilega ungt svæði sem myndaðist á rekhryggnum á milli Evrópu og Norður-Ameríku? Olíulindir heimsins hafa orðið til vegna lífræns sets sem hefur safnast fyrir á óratíma og umbreyst í olíu við réttar aðstæður á fornum meginlandsskorpum jarðar. Þessar aðstæður eru alls ekki fyrir hendi á úthafsskorpunni sem okkur tilheyrir, nema þá að eitthvað af því svæði sé í raun meginlandsskorpa. Svo virðist einmitt vera raunin með Drekasvæðið svokallaða norðaustur af landinu og er nefnt eftir drekanum í skjaldamerkinu okkar. Þetta svæði er annars hluti af neðansjávarhrygg sem liggur suður af Jan Mayen og langleiðina að norðausturhluta Íslands. Þetta hef ég einmitt verið að skoða og búinn að útbúa þessi fínu kort sem eiga sýna opnunarsögu Atlantshafsins, teiknuð eftir bestu heimildum og eru vonandi alveg hæfilega rétt.

 

-54 milljón ár.

Norður-Ameríka og Evrópa voru lengi vel föst saman eins og reyndar öll meginlönd jarðar. Þetta stóra meginland fór að brotna upp fyrir ca. 150 milljón árum en þá byrjaði Suður-Atlantshafið að myndast. Langur tími leið þó áður en nyrsti hluti þess tók að gliðna en plötuskrið hófst þar fyrir um 75-80 milljón árum. Í fyrstu leit út fyrir að Grænland myndi fylgja Evrópu þegar það tók að færast frá Kanada vegna staðbundins plötuskriðs þar. Smám saman tognaði æ meir á svæðinu á milli Grænlands og Evrópu eftir endilöngum rekhrygg, sú tognun/gliðnun olli eldvirkni og landssigi sem með tímanum safnaði á sig lífrænum setlögum sem sum áttu eftir að lenda undir basalthraunum og varðveitast til okkar daga. Fyrir um 54 milljónum ára lá rekhryggurinn skammt frá núverandi strönd Grænlands en hliðraðist aðeins til austur skammt fyrir norðan Færeyjar sem í þá daga voru þarna í grenndinni, en auðvitað verður að hafa í huga allir landhættir voru allt öðru vísi en þeir eru í dag. Lituðu punktarnir eru þarna til að sýna afstöðubreytinguna miðað við kortin sem koma á eftir.

 

-44 milljón ár.

Greinilegur úthafshryggur hefur myndast eftir 10 milljón ára rek Grænlands frá Evrópuflekanum. Á milli Færeyja og Grænlands er þversprungubelti sem hliðrar rekhryggnum til austurs norður af Færeyjum og er sá hluti kallaður Ægishryggur. Grönn punktalína við Grænland táknar upphaf nýs rekhryggjarhluta.

 

-26 milljón ár.

Gliðnun á Ægishrygg fer minnkandi uns hún hættir alveg. Á sama tíma eykst smám saman gliðnun á nýja rekhryggjarhlutanum austur af Grænlandi um leið og hann lengist til norðurs. Þetta veldur því að hluti meginlandsskorpunnar við Grænland brotnar frá og rekur í austur. Þar er kominn forveri Jan Mayen hryggjarins. Hér er elsti hluti Íslands farinn að myndast en á þessum tíma er talið að áhrifa Íslandsreitsins svokallaða hafi farið að gæta en það er heitur reitur með möttulstrók undir og veldur aukinni eldvirkni á svæðinu. Þessi heiti reitur tengdist ekki rekhryggnum í upphafi en með sameiginlegu reki Evrópuflekans og Norður-Ameríkuflekans til norðvesturs færðist þessi heiti reitur sem áður var undir Grænlandi sífellt nær rekhryggnum. Án samspils þessa heita reits og rekhryggjarins væri Ísland annað hvort miklu minna eða alls ekki til.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nútími.

Í dag er þá staðan svona. Meginlandsflísin sem áður var við Grænland er núna á miðju Atlantshafi sem neðansjávarhryggur suður frá þversprungubelti við Jan Mayen og suður til Íslands (Jan Mayen hryggurinn). Mörk meginlandshryggjarins eru þó ekki eins regluleg eins og þau eru sýnd hér enda allt mjög raskað. Það er nú jafnvel talið hugsanlegt að eitthvað af því forna bergi sem honum tilheyra nái jafnvel undir Austfirðina að einhverju leiti. Ísland er áfram í mótun, það gliðnar um 2 cm á ári og nokkurnvegin það sama og eyðist af því til beggja enda. Rekhryggurinn sem liggur um Ísland hliðrast til austurs í viðleitni sinni til að elta möttulstrókinn sem nú er talinn vera undir norðvestanverðum Vatnajökli (rauður hringur). Samband möttulstróksins og rekhryggjarins er annars kafli útaf fyrir sig sem mætti taka fyrir sérstaklega.

Og hvað svo?

Sú staðreynd að hér nálægt Íslandi er flís af meginlandsskorpu ættaðri frá landgrunni Grænlands er forsenda þess að við getum gert okkur vonir um að verða olíuþjóð í framtíðinni. Ef svo fer, þá er samt engin von um skjótfengan gróða enda mikið fyrirtæki að hefja olíuvinnslu út á reginhafi svo ekki sé talað um öll umhverfisáhrifin sem þessu hlýtur að fylgja. Það er þó búið að ákveða að hefja þarna rannsóknir í samvinnu við Norðmenn sem auðvitað kunna ýmislegt fyrir sér í þessum bransa. En svo maður blandi smá pólitík í þetta þá má segja að hér sé kannski komin aukin ástæða fyrir okkur að halla okkur meira að Norðmönnum með ýmis mál í stað þess að afsala okkar auðlindum til Evrópusambandsins.

 

- - - - - - 
Helsta heimild: Skýrsla ISOR unnin fyrir Iðnaðarráðuneytið, jan. 2007: Yfirlit um jarðfræði Jan Mayen svæðisins og hugsanlegar kolvetnislindir
Auk viðbótaupplýsinga frá Ara Trausta Guðmundssyni, jarðfræðingi.

Um hagfræði Björns í Brekkukoti

Ég ætla að leyfa mér í þessum pistli að birta smákafla úr bókinni Brekkukotsannál eftir Halldór Laxness þar sem söguhetjan Álfgrímur fjallar um útgerð afa síns Björns í Brekkukoti:

„Ég var ekki gamall þegar ég komst á snoðir um að sumir fiskikarlar voru afa mínum sárir af því hann seldi stundum suma soðníngu ódýrra en aðrir menn; þeir kölluðu ódreingilegt að etja með lægri boðum kappi við góða menn. En hvursu mikils virði er einn rauðmagi? Og hvurs virði er pundið í ýsunni? Ellegar kolinn? Það liggur kanski næst að svara þeirri spurníngu, og segja: Hvað kostar sólin, túnglið og stjörnurnar? Ég geri ráð fyrir að afi minn hafi svarað þessu svo með sjálfum sér, undirskilvitlega, að rétt verð, til að mynda á rauðmaga, sé það verð sem kemur í veg fyrir að upp hrúgist hjá fiskimanni peníngar umfram það sem þarf til nauðsynja.

Eftir hagfræðilegu lögmáli hneigðust menn til að hækka verð á fiski þegar afli var tregur eða daufar gæftir, allir nema Björn í Brekkukoti. Kæmi einhver til hans og segði: ég skal kaupa af þér alt sem þú hefur á börunum í dag við helmíngi eða jafnvel þrisvar sinnum hærra verði en vant er, þá leit hann með tómlæti á þann mann er slíkt boð gerði, og hélt áfram að vega í reislunni sinni eitt og eitt pund ellegar afhenda mönnum einn og einn rauðmaga uppúr börunum eftir því hvað hver þurfti í soðið, og við sama verði og venjulega. … En þegar ört var framboð og flestir fiskimenn þóttust tilknúðir að lækka fiskverð sitt á götunni, þá hvarflaði aldrei að afa mínum að lækka sig, heldur seldi hann afla sinn við sama verði og hann var vanur; Þá var fiskurinn orðinn langdýrastur hjá honum. Þannig afneitaði afi minn Björn í Brekkukoti grundvallaratriðum hagfæðinnar. Þess maður bar í brjósti sér dularfullan mælikvarða á penínga. Var þessi mælikvarði réttur eða rangur? Var kanski mælikvarði bánkans réttari? Vel má vera að hann hafi verið rangur hjá afa, en þó ekki rangari en svo að flestir sem höfðu vanist á að kaupa hjá honum fisk upp úr hjólbörum hans, þeir komu til að versla við hann einnig þá daga sem fiskurinn var dýrari hjá honum en öðrum mönnum. … menn trúðu því að að hann Björn í Brekkukoti drægi með einhverjum dularfullum hætti betri og fallegri fiska uppúr sjónum en aðrir menn. Og þessvegna vildu allir kaupa fisk hjá Birni í Brekkukoti, einnig þá daga sem fiskurinn var dýrari hjá honum en öðrum mönnum“

- - - - -

Burt séð frá því hversu ágætur texti þetta er hjá skáldinu þá er ekki víst að hagfræðin hans Björns í Brekkukoti sé gagnlegt innlegg í öllum þeim fjárhagsvangaveltum sem nú eru uppi. Allavega þá hefur ekki verið litið á það sem vandamál ef það ólíklega gerist að peningar hrúgist upp umfram það sem fólk þarf til nauðsynja.

Hagsveiflur eiga sér stað nú sem aldrei fyrr. Þar skiptast á gylliboð og verðbólgur sem margir fara flatt á. Sérstaklega er þetta varasamt þegar peningarnir sjálfir bjóðast á undirverði því þá æsast menn upp í góðærisgleði, slá lán og fjárfesta sem mest þeir mega fyrir þær tekjur sem væntanlegar eru í framtíðinni. Margir fara því inn í krepputíð sem óhjákvæmilega fylgir uppsveiflum með allt of miklar fjárhagsskuldbindingar á bakinu í stað þess að nota góðærið til að safna saman smá hrúgu af peningum sem nýtist þegar ver árar. Það eru nefnilega engir Birnir í Brekkukotum lengur sem bjóða alltaf sama verð, sérstaklega ekki á peningum því þeir lúta lögmálum framboðs og eftirspurnar eins og annað í dag.

- - - - - 

Á meðfylgjandi mynd sést Þorsteinn Ö. Stephensen í hlutverki Björns í Brekkukoti í sjónvarpsþáttunum sem gerðir voru eftir sögunni árið 1972.

 

Harkaliðið - Ólavur Riddararós

Víkur þá sögunni að okkar bestu frændum Færeyingum sem reynst hafa okkur þrautgóðir á raunastund. Lengi vel var Ólavur Riddararós eina færeyska lagið sem heyrðist hér á landi en það var flutt af þjóðlagasveitinni Harkaliðið sem spilaði lagið inná grammafónsplötu árið 1971. Eitt eintak af plötunni virðist hafa ratað hingað til lands og var síðan spilað í Útvarpi allra landsmanna næstu 10 árin. Það fékk þó aldrei neina ofspilun og alltaf lyftist á manni brúnin þegar frísklegur söngur Anniku Hoydal barst manni til eyrna þar sem sungið var um örlagarík samskipti Ólavs Riddararósar við álfamær eina.

Færeyingar eru líka frændur innbyrðis og ef einhver þekkir stjórnmálamanninn Högna Høydal þá má geta þess að söngkonan Annika er föðursystir hans (eða fastir eins og kemur fram í athugasemd á youtube).

Ólavur Riddararós með Harkaliðinu er myndband mánaðarins á þessari síðu, eða bara lag mánaðarins því varla er hægt að tala um lifandi mynd að þessu sinni.

 

T E X T I :

Ungir kallar, kátir kallar gangið uppá gólv, dansið lystilig.
Ólavur ríður eftir bjørgunum fram, / kol og smiður við
fann upp á eitt elvarrann. / ungir kallar, kátir kallar gangið uppá gólv, dansið lystilig.
Út kom eitt tað elvarfljóð, / flættað hár á herðar dró.
"Ver vælkomin, Ólavur Riddararós, / tú gakk í dansin og kvøð for os!"
Eg kann ikki longur hjá elvum vera, / í morgin lati eg mítt brúdleyp gera."
Vilt tú ikki longur hjá elvum vera, / sjúkur skalt tú títt brúdleyp gera.
Hvat heldur vilt tú sjú vintur liggja sjúk, / ella vilt tú í morgin liggja lík?
"Tveir eru kostirnir, hvørgin er mjúkur, / ilt er at liggja leingi sjúkur.
Fyrr vil eg í morgin til moldar gá, / enn eg vil sjú vintur liggja á strá."
Hon bar fram eitt drykkjusteyp, / eiturkornið í tí fleyt.
"Tú sig tíni móður, tá ið tú kemur heim, / tín foli snublaði um ein stein."
Ólavur heim í garðin fór, / úti hans móðir fyri honum stóð.
"Hví ert tú so følin, hví ert tú so bleik, / sum tú hevur verið í elvarleik?"
Tí eri eg følin, tí eri eg [sum] bast, / í gjár var eg í elvarlast."
Ólavur vendist til veggin brátt, / hann doyði langt fyri midnátt.
Har komu av tí búda trý lík, / tey vóru so prúda.
Tað fyrsta var Ólav, tað annað hans moy, / tað triðja hans móðir, av sorg hon doyði. 

Til hæstu hæða í Höfðatúni

Það er ekkert lát á byggingaframkvæmdum við Höfðatorg þar sem hæsta hús Reykjavíkur er farið að gnæfa yfir umhverfið. Þessi 19 hæða skrifstofuturn er aðeins hluti af þeim gífurlegu framkvæmdum sem eiga sér stað á vegum byggingafyrirtækisins Eyktar á reitnum við Borgartún og Höfðatún. Þegar allt verður tilbúið munu þarna verða sex stórhýsi, eitt þeirra er tilbúið þar sem borgarskrifstofur Reykjavíkur hafa nú aðsetur, en turninn sem nú er langt kominn mun verða það hæsta á svæðinu og um leið hæsta skrifstofubygging í Reykjavík, um 70 metra hár. Smáralindarturninn í Kópavogi er hinsvegar hærri eða um 78 metrar.

Það er eiginlega sérstök upplifun að koma þarna að og sjá byggingarnar í návígi því stærðin er þvílík að annað eins hefur maður varla séð hér í borg og minnir þetta helst á stórborgir eins og London, New York og svo auðvitað Kópavog. En það getur orðið þó nokkur bið á því að allar þessar miklu framkvæmdir verði fullkláraðar því eins og allir vita þá hefur orðið dálítið hlé á góðærinu nú um stundir og ekki alveg víst að menn bíði í röðum eftir því að fá þarna inni. Því hefur byggingu þeirra húsa sem ekki eru komnar upp úr grunni sínum verið slegið á frest um sinn. Þar er aðallega um að ræða íbúðahluta hverfisins sem standa sunnar á reitnum, nær Skúlagötu.

Myndirnar sem hér fylgja tók ég nú á dögunum en nú er unnið að því að glerja turninn og á hann því fljótlega eftir að fá á sig sína endanlegu mynd. Hér má einnig sjá teikningu af fyrirhuguðum byggingum en sú mynd er fengin af kynningarsíðu Eyktar um svæðið. Hæstu byggingarnar þarna eru 19 hæða turninn, svo verður eitt 16 hæða og eitt 12 hæða. Gulu reitirnir eiga að sýna hvar eiga að vera verslanir, veitingahús eða annað boðlegt fyrir fólkið á götunni sem þarna verður hugsanlega á ferðinni að loknu næsta góðæri.

 

 

 

 

 

Móðir allra harðinda á Íslandi

Í harðindum þeim sem nú ganga yfir landið hafa Móðuharðindin komið til tals og jafnvel talað um að við séum að upplifa hörmungar sem ekki eiga sinn líkan síðan öll þau ósköp dundu yfir árin 1783-74. Það vita þó allir að ólíku er saman að jafna, en samt er allt í lagi að hafa í huga lífið hér á landi hefur ekki alltaf verið neitt sældarlíf og ýmislegt sem þjóð okkar hefur þurft að ganga í gegnum. Harðindi vorra daga eru auðvitað allt annars eðlis en þau sem áður gerðust því nú eru það peningarnir sem líf okkar byggist á en ekki duttlungar náttúrunnar. Þau harðindi sem gengu yfir landið seint á 18. öld og voru kennd við móðuna miklu af völdum Skaftárelda mætti kalla móður allra harðinda á Íslandi, en það var þá þegar nánast öll náttúran lagðist á eitt til að gera lífið hér á landi með öllu óbærilegt eins og kemur fram í þessum línum sem ég hef verið að setja saman undanfarið. 

Skaftáreldar

Flestir þekkja sögu Skaftárelda nokkuð vel og ég ætla því ekki að rekja gossöguna sérstaklega en get kannski gert það seinna. Allt byrjaði þetta einn góðan veðurdag um Hvítasunnu þann 8. júní 1783:

„ … um dagmálabil kom upp fyrir norðan innstu byggðarlög á Síðunni svart sandmistur og mökkur svo stór, að hann á stuttum tíma breiddi sig yfir alla síðuna og nokkuð af Fljótshverfinu svo þykkt að dimmt varð í húsum en sporrækt á jörðu.“

Þannig lýst eldklerkurinn Jón Steingrímsson fyrstu einkennum gossins sem átti eftir að verða þjóðinni svo dýrkeypt. Gossprungan var um 25 km á lengd og alls voru það 135 misstórir gígar sem sáu um að framleiða eitt af mestu hraunum sem hafa runnið á jörðinni frá ísaldarlokum. Það hjálpaði ekki til hversu ástandið átti eftir að vera slæmt að það hófst á versta tíma ársins þegar heyfengur vetrarins á undan var uppurinn og gróðurinn rétt komin af stað. Móðan sem lagðist yfir, öskufallið og eiturgufurnar urðu svo til þess spretta sumarsins varð nánast engin, ekki bara í Vestur-Skaftfellsýslu heldur einnig víðast hvar á landinu. Ástandið var því ekki gæfulegt þegar haustaði árið 1783 því búpeningur var þá þegar orðinn horaður og sjúkur, varla nokkuð almennilegt hey komið í hús, gosið enn í fullum gangi og hálf byggðin á Síðunni komin undir hraun.

Veturinn 1783-84

Þegar leið á veturinn 1783-84 fór virkilega að harðna á dalnum eins og gefur að skilja því nú var ekkert að hafa. Því miður áttuðu menn sig ekki nógu snemma á því að best hefði verið að fella bústofninn strax um sumarið í stað þess að láta hann veslast upp engum til gagns. Og þegar bústofninn var hruninn svarf hungrið að sem síðan varð helsta banamein þeirra sem létust, ásamt lungnabólgu, skyrbjúg og ýmsum öðrum pestum. En fyrir utan matarskortinn, voru auðvitað allar eiturgufurnar í loftinu ásamt miklum kuldum sem í ofanálag einkenndu þennan vetur. Þótt gosinu hafi lokið 7. febrúar 1784 áttu eymdin jafnvel enn eftir að ná hámarki og þegar yfir lauk hafði fimmtungur landsmanna látist, 40% nautgripa, tæpur helmingur hrossa og 75% alls sauðfjár.

Hafísar, jarðskjálftar og pest

Skaftáreldarnir voru svo sannarlega ekki það eina sem landsmenn þurftu að takast á við á þessum tíma. Átjánda öldin var í heild mjög köld veðurfarslega og algengt var að hafísinn legðist að landinu mánuðum saman með öllum þeim kuldum sem honum fylgdi. Árið 1784 var engin undantekning á því en þá lagðist hafísinn að Norðurlandi strax í ársbyrjun og hélst þar fram á vor. Harðindin vegna íssins fyrir norðan fram eftir ári 1784 lagðist ofan aðrar hörmungar, þannig að hrun í bústofni, mannfall og önnur neyð var síst minni þar en fyrir sunnan, samanber það sem kemur fram í svokölluðum Djáknaannálum 1784:

„Allan þennan vetur var mesta umferð af fátæku flakkandi fólki, helzt úr Þingeyjarþingi, sem ráfaði bæði suður og vestur, dó og varð úti sumt af því í ýmsum stöðum. En um vorið tók fólkið óðum upp að flosna um allt Norðurland og víðar annars staðar og hrundi niður sumarið allt og haustið sem hráviði, bæði af hungri og allskyns óáran, því sumt af fólki, sem dálítið viðurværi hafði, þreifst ei fyrir lífsýki og ótímgun og veslaðist svo út af“

Í stíl við annað á þessum tíma komu svo auðvitað alvöru Suðurlandsskjálftar síðla sumars 1784 með miklum skaða á húsakynnum í Árnes og Rangárvallasýslum og jók það auðvitað á hörmungarnar þar þótt mannfall hafi ekki verið mikið sem rekja má beint til skjálftana. Til að kóróna svo allt saman þá gekk bólusótt yfir langþreytta landsmenn árið 1785, en af hennar völdum létust um 1500 manns, aðallega á Suðvestur- og Suðurlandi.

Neyðaraðstoð frá Danmörku

Ótíðindin frá Íslandi bárust ekki til Danmerkur fyrr en haustið eftir að Skaftáreldar hófust. Landsherrarnir þar gátu auðvitað ekki gert sér ljóst hversu ástandið var slæmt hér en brugðust þó við með samskotum í kirkjum landsins tvo sunnudaga í röð þar sem söfnuðust 9099 ríkisdalir. Í nóvember lagði svo af stað til Íslands skip með matvæli og annað gagnlegt en það náði þó ekki á leiðarenda í Reykjavík fyrr en í apríl vorið eftir því það þurfti að hafa vetursetu í Noregi vegna veðurs. Neyðaraðstoðin kom síðan að litlu gagni þegar til kom því ómögulegt var að flytja matvælin milli landshluta enda voru varla nokkrir hestar eftir sem gögnuðust til flutninga og svo lokaði hafísinn öllum siglingaleiðum fyrir norðan. Okkur voru því allar bjargir bannaðar. 

Batnandi tíð - þar til nú?

Móðuharðindin og aðrar hörmungar þessar ára voru síðasta stóráfallið sem þjóð okkar þurfti að ganga í gegnum, að minnsta kosti af náttúrunnar völdum, en á þremur árum 1783-1786 fækkaði fólki úr 49 þúsundum niður í 38 þúsund. Mannfjöldinn var samt nokkuð fljótur að endurheimtast og þrátt fyrir að mörg harðindaár ættu eftir að leggjast yfir landsmenn fór fólksfjöldinn smám saman að aukast á landinu fyrir utan vesturfaratímabilið á seinni hluta 19. aldar.

Í ástandi eins og er í dag þegar allt er að fara á vonarvöl, þarf fólk ekki lengur að ráfa um sveitir landsins og ekki þarf að óttast að við hrynjum niður eins og hráviði líkt og forðum. Við erum samt að fara inn í harðindatímabil af þeirri tegund sem höfum ekki þekkt áður og erum einskonar útlagar í samfélagi hinna fínni þjóða. En hvernig sem þetta endar þá er bara um að gera að standa áfram í fæturna og horfa fram á veginn sem sjálfstæð þjóð sem lætur ekki bugast þrátt fyrir þungar byrgðar.   

 

- - - - - - - - 

Nánar er hægt að lesa um Skaftárelda á þessari síðu: http://www.islandia.is/hamfarir/jardfraedilegt/eldgos/skaftareldar.html 

Að auki er hér er stuðst við er sagnfræðiritgerð í Íslands- og Norðurlandasögu við HÍ: Samspil náttúruafla, samfélagsbyggingar og sótta í Skaftáreldum og Móðuharðindum, eftir Örnu Björk Stefánsdóttur, sem svo vill til að er sambýliskona mín til margra ára. 

Hnípin þjóð í vanda

Aldrei í sögu Íslendinga svo langt sem hún nær höfum við þurft að þola aðra eins skömm eins og við gerum nú og aldrei hefur þjóð okkar fallið í annan eins forarpytt af okkar eigin völdum eins og nú. Og við sem vorum fyrir nokkrum mánuðum flottasta, ríkasta, stórasta og fallegasta þjóð í heimi og að auki næst best í handbolta. Hvað gerðist? Hverjum er þetta að kenna? Ég hef satt að segja ekki getað áttað mig á því, allavega ekki hingað til, hvort þetta séu bara ill örlög viðkvæmrar smáþjóðar í ólgusjó heimsins eða fádæma glannaskapur hlaðinn mistökum. Stundum er líka sagt að stórslys verði ekki nema eftir röð mistaka, jafnvel eftir röð lítilla mistaka þar sem hvert og eitt hefði ekki komið að sök eitt og sér. Sjálfsagt er þetta einhvernveginn svona, enda er erfitt að benda á einn sökudólg sem kom okkur á kaldan klaka þótt hugsanlega mætti benda einhvern eða eitthvað sem hefði getað komið í veg fyrir þetta ólán.

Ég hef átt erfitt með að vera reiður í öllu þessu ástandi ólíkt mörgum öðrum. Þar kemur reyndar að hluta til af því að ég er varla nokkurn tíma reiður svona yfirleitt. En hinsvegar lít ég almennt þannig á að mönnum gengur yfirleitt gott til og ætla sér í alvöru að stuðla að framgangi mála öllum til heilla, svona í bland við eigin hagsmuni. Það er síðan ófullkomleika mannsins að kenna að hin góðu framfaramál reynast stundum óvart snúast upp í hin verstu mál eða svipað því sem ég hef sagt áður: leiðin til glötunar er gjarnan vörðuð góðum áformum. Við íslendingar erum líka ófullkomin þjóð, a.m.k. ófullkomnari en við héldum og okkar vesæla þjóðarskúta, hlaðin útrásarvíkingum fór á hliðina um leið og gefa fór á bátinn við England. Mikilmennskuæði lítillar þjóðar sem ofmat getu sína varð okkur að falli að lokum.

En þurfti þetta allt að fara svona illa? Atburðarásin sem átti sér stað í byrjun október kom öllum í opna skjöldu. Þótt bankarnir hafi verið þjakaðir af allt of miklum útrásarskuldum veltir maður því samt fyrir sér hvort rétt hafi verið að fara út í þjóðnýtingu eins banka sem síðan leiddi til hruns hinna bankanna. Aðgerðin var sögð vera til þess að koma í veg fyrir að allt færi hér á vonarvöl. Afleiðingin varð samt sem áður sú að allt fór á vonarvöl og það margfalda. Þjóðin er komin á hryðjuverkalista og dæmd sem alræmd fjárglæfraþjóð. Það sem því miður enginn hafði áttað sig á var ísjakinn örlagaríki - Icesafe - sem varð öllum til tjóns og bjargaði engum þegar til kom.

Var yfirtaka bankana eina ráðið í stöðunni eða hefði verið hægt að fara mildari leið og ekki eins afdrifaríka fyrir þjóðina? Það var víst einhver efnahagsráðgjafi sem ríkisstjórnin var með, Tryggvi Þór að nafni og mun víst hafa þekkingu á svona hlutum. Honum leist ekki á þessa yfirtökuleið sem farin var og er því ekki lengur efnahagsráðgjafi ríkisstjórnarinnar en ríkisstjórnin hafði nefnilega annan ráðgjafa sem taldi sig vita betur og er vanur að fá sínu fram.

En hversu slæmt sem þetta verður getur kannski einhver huggað sig við það að þjóðin hefur áður komist í hann krappan og upplifað miklu meiri hörmungar. Móðir allra harðinda á Íslandi átti sér stað seint á 18. öld en þá máttu Íslendingar þola ógurlegri náttúruhamfarir en við höfum nokkru sinni kynnst. Um það ætla ég að skrifa í næsta pistli. Þangað til er hægt að skemmta sér yfir gömlum texta sem Ríó tríóið söng á sínum tíma og fjallar um vissa tegund af útrás.

- - - - -

Þegar Stebbi fór á sjóinn, þá var sól um alla jörð / og hún sat á bryggjupollanum hún Lína / grét í vasaklút og svuntuhorn og svartan skýluklút / og hún sá á eftir Stebba á hafið út

Og hann Stebbi út við lunningu á lakkskóm svörtum stóð / upp á Línu renndi karlmannlegum sjónum / nei þeir kveðja ekki margir svona ást og svona þrá / eða sigla burtu spariskónum á

Og hann Stebbi var að hugsa meðan hægt þeir sigldu út
 / hversu hetjuleg sú kveðjustundin væri / hlutverk réttu, dapra stúlkan og hinn djarfi ungi sveinn / drengilegur svipur harður eins og steinn

Meðan Stebbi var að hugsa þetta, höfnin sagði bless / og á hafsins öldum skipið fór að velta / Yfir borðstokk nokkrar gusur komu glettnum öldum frá / svo að gefa tók nú spariskóna á

Og hún Lína enn á bryggjunni svo beygð og döpur sat / þegar bátur drauma hennar aftur snéri / upp þú fjandans æludýrið öskrað var þá dimmum róm / og einhver steig á land í blautum spariskóm

Já þeir sigldu marga hetjuför í huga vorum út / og í hörðum leik af drengjum öðrum báru / en í dagsins heimska lífi, margur draumur okkar dó / varð að deyja því við gátum ekki nóg

Jónas Friðrik 

Austurvöllur 8. nóvember - myndir

Hér eru myndir af því þegar nokkrir borgarbúar komu saman núna síðdegis á Austurvelli. Alltaf gaman að sjá mannlíf í miðborginni okkar. 

Í hvað stefnir árshitinn í Reykjavík?

Hvað er meira spennandi á þessum örlagatímum en að velta aðeins fyrir sér veðrinu? Hver er staðan í dag nú þegar Þrotaveturinn mikli er rétt að hefjast? Sem innlegg í það ætla ég og í tilefni af því að búið er að gefa út meðalhitatölur fyrir október að skoða hvert stefnir með ársmeðalhitann hér í Reykjavík. Opinber meðalhiti í Reykjavík er ekki nema 4,3°C (Þá er miðað við árin 1961-1990). Síðustu 10 ár hefur meðalhitinn hinsvegar verið öllu hærri, eða 5,2°C. Síðustu 7 ár, eða öll ár þessarar aldar, hefur meðalhitinn alltaf verið yfir 5 gráðum og þrátt fyrir kaldan októbermánuð að þessu sinni eru enn mestar líkur á því að hitinn verði einnig yfir 5 gráðunum þetta ár. En það veltur á því hvernig síðustu tveir mánuðir ársins koma út en hér koma nokkrar spekúlasjónir með það:

- - - - -

Ef hitinn það sem eftir er ársins verður jafn meðalhita nóvember og desember árin …

… 1961-1990, verður meðalhiti ársins = 5,05 °C

… 1998-2007, verður meðalhiti ársins = 5,27 °C

- - - - -

Ef nóvember og desember verða …

… jafn kaldir og þeir hafa orðið kaldastir árin 1998-2007, verður meðalhiti ársins = 5,0 °C

… jafn hlýir og þeir hafa orðið hlýjastir árin 1998-2007, verður meðalhiti ársins = 5,7 °C

- - - - -

Ef nóvember og desember verða …

jafn kaldir og þeir hafa orðið kaldastir árin 1931-2007, verður meðalhiti ársins = 4,5 °C

jafn hlýir og þeir hafa orðið hlýjastir árin 1931-2007, verður meðalhiti ársins = 5,9 °C

(ath. ekki er átt við köldustu eða hlýjustu mánuði sama árið, heldur á tímabilinu)

- - - - -

Það má segja að líklegasta niðurstaðan sé kannski á bilinu 5,0°–5,5°C. Til að fá meðalhitann 5,7 þarf meðalahitinn að vera svipaður og hann var þessa mánuði árið 2002, en þá var meðalhitinn fyrir þessa mánuði 4,6 gráður sem er mjög hlýtt. Meðalhiti nálægt frostmarki það sem eftir er árs gæfi hins vegar árshitann 5,0 gráður. Það eru ekki miklir kuldar í veðurkortunum núna og fyrir næstu daga, en auðvitað getur það alltaf breyst til hins verra. 

Til frekari glöggvunar kemur svo hér línurit yfir hitann frá 1931 í Reykjavík. Græna línan sínir hver meðalhitinn hefur verið á tímabilinu (4,69°). Bleika sporaskjan lengst til hægri á svo að tákna hvar meðalhitinn 2008 getur endað.

Brennisteinsdíoxíðský yfir norðurhveli

Dagana 7.-8. ágúst varð mikið sprengigos á Kasatochi-eyju sem er í Aleutian eyjaklasanum sem liggur suðvestur af Alaska. Eldgos þetta vakti  enga heimsathygli á sínum tíma enda varð ekkert tjón af þess völdum þar sem eyjan er óbyggð. Það sem hinsvegar er merkilegt við þetta gos er að þarna þeyttust meira en milljón tonn af brennisteinsdíoxíði (Sulfur/SO2) út í andrúmsloftið og dreifðist í framhaldi af því í heiðhvolfinu um langa vegu uns það hafði hringað sig á nokkrum vikum um allt norðurhvelið. Það er þekkt að svona mikill skammtur af SO2 í heiðhvolfinu getur haft áhrif til kælingar á stórum svæðum og jafnvel um alla jörð eins og átti sér greinilega stað þegar eldfjallið Pinatubo gaus á Filippseyjum árið 1991, sem var að vísu mun stærra gos en talað er um hér.

Ef svona mikið magn af brennisteinsdíoxíði nær upp í heiðhvolfið (fyrir ofan veðrahvolfið) getur það haft áhrif til kælingar á yfirborði jarðar þar sem það dregur úr sólgeislun en sú kæling getur varað mánuðum saman og allt að nokkrum árum í öflugustu tilfellunum á meðan skýið er að þynnast út. Það er kannski ómögulegt að segja hvort og hversu mikil kælingin hefur orðið að völdum þessa sprengigoss en þessi himnasending af brennisteinsdíoxíði er sú mesta sem hefur orðið síðan í gosinu á Pinatubo. Þótt það hafi verið kalt á Íslandi núna október eru ástæður þess væntanlega að mestu það norðlæga loft sem yfir okkur hefur verið, en kannski hjálpar þetta eitthvað til.

Önnur afleiðing af þessu sprengigosi er af öðrum toga, en á ýmsum stöðum hafa sumir orðið varir við óvenjulegan kvöldroða sem er meira út í fjólublátt en gengur og gerist en ástæðan er þetta óvenju mikla magn brennisteinsdíoxíðs. Af þessu hafa birst myndir sem sumar hafa ratað á vefinn http://spaceweather.com/. Myndin hér til hliðar er ein þeirra, en hún var tekin á Bretlandseyjum þann 26. október. Þetta virkar afar fallegt og minnir jafnvel á fjólublátt ljós við barinn. Ef marka má myndina eru áhrif af völdum gossins enn í gangi hér á norðurhveli. En svona í lokin kemur hér smá bíómynd sem sýnir hvernig brennisteinsdíoxíð-dreifingin átti sér á norðurhvelinu í ágústmánuði eftir að gosið hófst þann 7. þess mánaðar. Myndin er upprunin frá Háskólanum í Bremen, Institute of Environmental Physics (IUP).

Meðal heimilda: earthobservatory.nasa.gov / wattsupwiththat.com

Að ógleymdum: Jón Fríman blogg, sem skrifaði um þetta 18. ágúst.

Hvað veldur hlýnun jarðar?

Ég ætla ekki að fullyrða að ég hafi hið eina og rétta svar við þessari einföldu spurningu en ætla hinsvegar að notfæra mér í þessum langa pistli, samantekt sem ég sá á sínum tíma á vefnum wats up with that? sem vísaði síðan í aðra samantekt eftir veðurfræðinginn Joe D'Aleo, en greinar eftir hann birtast reglulega á icecap.us, en sú síða er mjög gagnrýnin á hlýnun jarðar af mannavöldum. 

Það sem Joe þessi D'Aleo hafði gert var að bera saman þrjá þætti sem oft eru taldir hafa áhrif á loftslag jarðar og finna út hver þeirra passaði best við hitafar í Bandaríkjunum á síðustu öld. Þessir þættir eru CO2 í andrúmsloftinu (gróðurhúsalofttegundin alræmda), virkni sólarinnar (total solar irradiance) og svo breytileiki í hafinu og þá einkum í Norður-Kyrrahafi og Atlantsahafi (Pacific Decadal Oscillation, PDO og Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO). Ástæðan fyrir því að hann bar eingöngu saman við Bandaríkin eru efasemdir hans um að hnattrænar hitamælingar endurpegli hina réttu hitaþróun jarðar en í Bandaríkjunum vill svo til að núverandi hitafar er ekki svo mikið hærra en það sem var á árunum 1930-40, ekki ólíkt því sem reyndin er á Íslandi. Þegar búið var að bera saman þessa þrjá þætti með því að gefa þeim nokkurskonar einkunn eftir tölfræðilegri samsvörun (R2) kom það út að magn CO2 fékk lökustu útkomuna: 0,44 – breytilegur styrkur sólar fékk heldur betri einkunn: 0,57 – en það merkilega var að langmesta samsvörunin var við breytileika hafsins: 0,83. Þennan samanburð má svo sjá á þessum þremur línuritum hér að neðan sem sína tengsl þessara þátta við hitann í USA, (frá vinstri: CO2+hiti, Sólin+hiti og Hafið+hiti). Myndin birtist stærri ef smellt er á hana: 

 

Það sem ég ætla hinsvegar að gera er að bera þessa sömu þætti við hitafar allrar jarðarinnar. Ég veit að það er ákveðin óvissa í sambandi við þróun á hitafari jarðar og ekki útilokað að vegna þátta eins og breyttrar landnotkunar og aukins þéttbýlis getur verið möguleiki á ofmati á hitanum í dag miðað við það sem var áður. Samt vil ég trúa því að þau línurit sem sýna þróun hitans hnattrænt, séu í meginatriðum rétt og engin ástæða til að efast um að það hafi í raun átt sér stað talsverð hlýnun á jörðinni.

Hér að neðan koma því línurit sem sína hitafar jarðar að viðbættum ferlunum frá Joe D'Aleo. Ég get að vísu ekki boðið upp á svona R2-gildi en hinsvegar er lítið mál að leggja ferlana saman við hitalínuritið svipað og hann gerir. Fyrst kemur CO2+hitafar jarðar:

 

Styrkur CO2 í andrúmslofti hefur aukist jafnt og þétt síðustu 100 ár með vaxandi hraða og ekki hægt að segja annað en það sé í góðu samræmi við heildarhlýnun jarðarinnar þegar þetta er skoðað svona. Hiti jarðar hefur hins vegar talsvert sveiflast og alls ekki verið sívaxandi. Greinilegur hitatoppur er í kringum árin 1940 eftir mikla hlýnun, svipað og í Bandaríkjunum, en síðan tók við kaldara skeið þar sem nánast ekkert hlýnaði í um þrjá áratugi og svo kom aftur mikil hlýnun fram til okkar tíma. Þessum sveiflum veldur greinilega eitthvað annað en magn CO2 í lofti. En þá er að skoða sólina+hitafar jarðar:

Á línuritinu fyrir styrk sólarinnar er að búið að jafna út þeim 11 ára sveflum sem eiga sér stað í sólvirkninni en þannig fæst betri heildarmynd og betra að bera saman við hitaþróun jarðar en þarna sést greinilega viss fylgni við stóru hitasveflurnar á síðustu öld. Breytileiki í virkni sólarinnar er samt mjög lítill og dugar varla einn og sér til að hafa mikil áhrif á hitann nema með því að magna upp aðra þætti eins og t.d. skýjamagn eins og kenningar eru til um. Samkvæmt þessu er samt ekki hægt að sjá að aukning í styrk sólar eftir 1965 skýri þá miklu hlýnun sem orðið hefur síðust áratugi nema að hluta og þar að auki var sólvirknin heldur meiri á árunum kringum 1940-50. Þó má það alveg koma fram að þrátt fyrir sveiflur var virkni sólarinnar heldur meiri á 20. öld en síðustu aldir þar á undan. En næst er þá að bera saman breytileika sjávar+hitafar jarðar:

Ferillinn sem sýnir breytileika sjávar og var með svo góða samsvörun við Bandaríkin er fenginn með því að leggja saman hitasveiflur sem eiga sér stað í Kyrrahafinu (PDO) og Norður-Atlantshafinu (AMO) en þær sveiflur virðast skipta um ham á nokkurra áratuga ára fresti og virka einhvenveginn þannig að hafið kólnar á einum stað og hlýnar á öðrum í staðinn og hefur í framhaldi af því mikil áhrif á veðurlag. Talað er um að þessi fyrirbæri séu ýmist í jákvæðum eða neikvæðum fasa eftir því hvort þau hafa áhrif til kælingar eða hlýnunar. Þessi breytileiki virðist geta skýrt mjög vel hitaþróun jarðar fram á 7. áratuginn en eftir það er samsvörunin heldur lakari en jákvæður fasi síðustu áratugi fer þó saman við hlýnun jarðar að hluta, svipað og tilfellið er með sólvirknina. El Nino og La Nina fyrirbærin í Kyrrahafinu koma þarna líka inní en talið er að þau eigi stærstan þátt í styttri hitasveflum jarðar sem eru áberandi á hitalínuritinu en nú er talið að fasarnir á Pacific Decadal Oscillation, PDO hafi áhrif á hvort hinir kælandi La Nina-straumar eða hinir heitu El Nino komi oftar upp.

Hvað má svo segja um þetta?

Ef línuritin eru nokkurnveginn rétt og sönn þá má draga nokkrar áliktanir:

1. Magn CO2 hefur aukist síðustu 100 ár jafnt og þétt með vaxandi hraða en án sveiflna, með þeim áhrifum að heildarútkoman fyrir alla síðustu öld er hlýnun.

2. Áhrif af völdum sveiflna í sólvirkni og breytileika í hafinu geta útskýrt sveiflur í hitafari jarðar en nægja ekki til að útskýra hversvegna núverandi hlýindaskeið er hlýrra en það sem var fyrir miðja síðustu öld.

3. Með því að bera saman ferlana fyrir breytileika sólarinnar og sjávarins kemur í ljós viss samsvörun á milli þeirra. Báðir ferlarnir toppuðu árin um 1940-1950, náðu svo botni á árunum 1965-1975 en stigu svo eftir það. Er þetta tilviljun eða getur verið að áhrif sólarinnar á hitasveiflur jarðar felist að einhverju leyti í áhrifum hennar á það hvernig straumar hafsins haga sér? Breytileiki í virkni sólar er ekki nema um 0,1% sem duga varla til mikilla áhrifa einn og sér, þannig að hér er kannski kominn mögnunarþátturinn sem sólin þarf að hafa til að hafa áhrif, hvernig sem það ætti að gerast. Um þetta hef ég ekkert séð þannig að þetta eru bara vangaveltur í mér. 

Hvað gerist svo næstu árin?

Ef hlýnun síðustu áratugi hefur fengið hjálp vegna áhrifa vegna breytileika í hitafari sjávar og/eða frá sólinni eins og gerðist fyrir miðja síðustu öld má búast við því að annað bakslag eða allavega stöðnun geti komið fram í hitafari jarðar svipað og átti sér stað eftir 1945. Það bakslag gæti verið byrjað enda árið í ár það kaldasta á þessari öld og í raun hefur varla nokkuð hlýnað á jörðinni síðustu árin. Í Kyrrahafinu virðist núna neikvæði fasinn á PDO vera kominn upp og spurning hvort sami fasi sé að koma upp í Norður-Atlantshafi auk þess sem sólin hefur sýnt af sér litla virkni undanfarið. Ef þetta er raunin, svo ekki sé talað um ef sólin ætlar í einhverja verulega lægð næstu áratugi, þá reynir á hversu mikið aukin gróðurhúsaáhrifin ná að bæta upp þá kælingu. En hinsvegar þarf þó alls ekki að vera ástæða til að afskrifa gróðurhúsaáhrifin þótt ekkert hlýni á jörðinn í einhver ár eða jafnvel nokkra áratugi því áhrif CO2 í lofti eru mjög þrálát og eiga enn eftir að aukast mikið og gætu vel lifað af smærri sveiflur af öðrum toga.

- - - - -  

Svo í lokin er nauðsynlegt að taka fram að loftslagsmálin eru öll mjög flókin og langt í frá að ég hafi einhverja heildarsýn yfir þetta allt saman, en það má alltaf reyna. Fleiri þættir hafa vissulega líka áhrif á hita jarðar eins og eldgos og agnarmengun sem ætti að valda lægri hita vegna dempunar á sólarljósi. En vilji einhver skoða þetta betur eru hér að neðan linkar sem vísa í áhrif hafsins á hita jarðar en þessi tengsl finnst mér vera að fá aukna athygi hjá vísindamönnum.

Next decade 'may see no warming'

La Nina and Pacific Decadal Oscillation Cool the Pacific

Britney Spears - I was born to make you happy

Ég hef í mínum skrifum ekki mikið fjallað um fólk og hef til dæmis aldrei nefnt á nafn einn einasta íslenskan stjórnmálamann. Ef ég nefni yfirleitt einhvern á nafn eru það helst persónur sem hafa auðgað anda vorn með listrænum tilburðum sínum svo sem ýmsir tónlistarmenn eða aðrir listamenn. Ég læt hinsvegar aðra um að gagnrýna pólitíkusa jafnvel þótt allt sé hér komið í kaldakol, en sjálfur held ég mig við þá speki sem vert er að hafa í huga, að leiðin til glötunar er ávallt vörðuð góðum áformum.
En þá er komið að aðalnúmeri þessa pistils sem er hin elskaða og dáða söngkona Britney Spears. Sú hefur ekki alltaf átt sjö dagana sæla á sínum ferli. Sem ung og saklaus stúlka fór hún í útrás og áformin voru góð. Hún lagði heiminn að fótum sér sem hin alsaklausa hreina mey og varð hvarvetna glæsileg fyrirmynd ungra stúlkna. Um síðir átti hún eftir að kynnast hinum harða heimi og þrátt fyrir góð áform varð ljóst að leiðin sem hún valdi sér í góðri trú lá eiginlega bara beinustu leið til glötunnar. En það má samt ekki missa vonina og eitthvað hefur ræst úr hjá henni Britneyju okkar - hún hefur allavega endurheimt sínu ljósu lokka og jafnvel einnig sitt lokkandi augnaráð, samkvæmt heimildum.
Britney Spears átti góða daga sem upprennandi stjarna á árunum um og eftir 2000, þegar allt lék í lyndi hjá henni. Í laginu sem hér fylgir segist hún vera fædd til að stuðla að hamingju okkar. Við þökkum fyrir það, enda er fátt göfugra en að gefa af sér öðrum til ánægju og gleði. Það má samt skynja þarna í myndbandinu að kannski eru ekki allir þar sem þeir eru séðir. Hvað með þennan unga mann þarna sem birtist í fráhnepptri skyrtu, er hann allur sem hann er séður? Ég er ekki viss.
Myndband mánaðarins á þessari síðu heitir: I was born to make you happy, með Britney Spears og kom út á hennar fyrst plötu …Baby One More Time snemma árs 1999 þegar hún var á 18. ári og ef ég á að segja eins og er þá finnst mér þetta bara vera hið ágætasta lag.

Hvar verður næsta eldgos á Íslandi?

Ég velti því fyrir mér hvort að eitt stykki eldgos sé ekki bara einmitt það sem þjóðina vantar nú á þessum síðustu og verstu tímum. Eldgos núna gæti dregið að sér athygli umheimsins og myndi vekja upp mikla samúð og samstöðu með okkur og væri góð auglýsing fyrir sérstöðu landsins og þau náttúruöfl sem við þurfum að glíma við. Þetta þyrfti þá helst að gerast sem fyrst en ellegar væri betra að bíða með eldgos fram yfir jól svo að útlendingar þyrðu yfirleitt að koma hingað í verslunarferðir sínar.

En burt séð frá því hvort eldgos sé æskilegt nú eða ekki ætla ég samt spá í stöðuna, meta hvar helst má eiga von á eldgosum og áætla í prósentum hversu líklegt ég tel að næsta gos verði þar. Ég tek þó fram að þetta er sett fram alveg án ábyrgðar en upplýsingar og fróðleik hef ég úr ýmsum fréttum og öðrum heimildum sem ég hef séð.

- - - - - - 

32%  Síðustu áratugi hefur HEKLA gosið á nánast 10 ára fresti eða árin 1970, 1980, 1991 og 2000 (að auki smáskvetta árið 1981). Þessi reglulega goshegðun hlýtur að vera einstök meðal eldfjalla og ef hún heldur þessu áfram ætti næsta gos að verða árið 2010 +/-1 ár. Talið er þó að Hekla sé nánast tilbúin fyrir gos og gæti hún samkvæmt því alveg eins gosið á morgun því gosin gera yfirleitt engin boð á undan sér nema rétt áður en þau bresta á. En auðvitað getur Hekla líka alveg eins farið í sitt fyrra horf og gosið ekki fyrr en eftir hálfa öld, en gegnum tíðina hafa Heklugos átt sér stað einu sinni til tvisvar á öld.

30%  Virkasta eldstöðin á Íslandi eru Grímsvötn. Eldvirkning þar er að einhverju leiti lotubundin nokkra áratugi í senn og í takt við það er nú meiri virkni í Grímsvötnum en á seinni hluta 20. aldar en síðast gaus í Grímsvötnum árið 2004 eftir hlaup í vötnunum. Ef gosið á sér stað undir vötnunum sjálfum eins og algengast er veldur það ekki jökulbráðnun og hlaupi, en ef gýs utan vatnanna undir jöklinum verður hins vegar jökulbráðnun sem veldur miklu jökulhlaupi eins og átti sér stað í Gjálpargosinu 1996. Þegar eldstöðin er á annað borð komin í gírinn eins og nú, eru goshléin oft ekki nema nokkur ár og því verður nýtt Grímsvatnagos að teljast nokkuð líklegt á næstu árum.

18%  Við Upptyppinga og Álftadalsdyngju var mikið um að vera með köflum síðasta vetur en þá mældist fjöldi jarðskjálfta á um 15-20 km dýpi. Síðan færðist mikil ró yfir svæðið þar til fyrir skemmstu að komið hafa dálítið af grynnri skjálftum á um 6-7 km dýpi sem gæti bent þess að kvika sé eitthvað að reyna að brjótast upp. Ef þarna gýs er talað um að dyngjugos geti átt sér stað með þunnfljótandi hraunrennsli sem gæti borist langar leiðir, jafnvel eftir farvegi Jökulsár á Fjöllum. Talað er um dyngjugos geti orðið þarna því kvikan á sér rætur djúpt í jörðu, jafnvel beint frá möttulstróknum sjálfum undir landinu, án viðkomu í kvikuþró megineldstöðvar. Það sem er að gerast þarna er eitthvað sem jarðfræðingar hafa ekki áður fylgst með á Íslandi þannig að óvissan er mikil og erfitt að spá í framhaldið.

12% Það hefur lengi verið beðið eftir Kötlugosi enda liðin 90 ár frá síðasta gosi sem er eitt lengsta goshlé í Kötlu eftir landnám. Gosið 1918 flokkast sem stórt Kötlugos en stærð gossins er nú talin ein ástæðan fyrir þessari löngu hvíld. Hinsvegar er ekki endilega talið að löng goshlé séu fyrirboði stórs eldgoss. Það hefur eitthvað róast yfir eldstöðinni frá því fyrir nokkrum árum þegar talið var að eldgos væri nánast yfirvofandi. Þá var um að ræða jarðskjálfta undir Goðabungu austarlega í Kötluöskjunni. Eitthvað hefur reyndar verið talað um að þeir skjálftar hafi átt sýnar skýringar í jökulhreyfingum en ekki bara vegna aukins jarðhita. Það hefur lítið frést að skjálftum eða öðru í Kötlu í þó nokkurn tíma en það má alveg bóka þarna gos í nánustu framtíð en eldgos í Kötlu eru alltaf miklir atburðir.

8% Aðrir staðir. Það getur auðvitað gosið mjög víða á Íslandi en gos á öðrum stöðum en þeim sem ég hef talið upp eru mun ólíklegri sem næsta gos. Það má þó segja að það geti nánast gosið hvar sem er á austara gosbeltinu sem nær frá Vestmannaeyjum í norðaustur upp í Vatnajökul og svo þaðan áfram í norður eins og landið nær. Vestara gosbeltið sem nær frá Reykjanesi og upp í Langjökul er hinsvegar í meiri dvala svo ekki sé talað um Snæfellsnesgosbeltið og Öræfajökul.

 - - - - - - -

Og þar með er hægt að setja þetta upp í gómsætt kökurit: