Um bókina Gróðurhúsaáhrif og loftslagsbreytingar

Núna rétt fyrir jólin kom út bók sem ástæða er til að minna á en hún heitir Gróðurhúsaáhrif og loftslagsbreytingar og er eftir veðurfarsfræðinginn Halldór Björnsson sem starfar á Veðurstofu Íslands. Þrátt fyrir að þetta sé hin þarfasta bók um eldheitt málefni hefur hún ekki fengið mikla umfjöllun, enda hefur fólk um ýmislegt annað að hugsa þessa dagana. Hún fór þó ekkert fram hjá mér enda hef ég sjálfur blandað mér í loftslagsumræðuna stöku sinnum á þessum vettvangi og skrifað eins og sá sem þykist hafa eitthvað vit á málum.

Það sem er í bókinni
Bókin hefst á mjög ýtarlegum útskýringum á eðlisfræðinni að baki gróðurhúsaáhrifunum og varmabúskap jarðar. Saga kenningarinnar er rakin og svo eru flækjur sem gera spár um framtíðina óvissa útskýrðar, en þar er um ræða þætti sem ýmist hafa dempandi eða magnandi áhrif ef hlýnun á sér stað. Síðan er farið yfir loftslagsspá 21. aldar þar sem fjórða úttekt IPCC kemur mikið við sögu, afleiðingar hlýnunar eru metnar, Kyoto bókunin er rædd og síðast en ekki síst er umfjöllun um aðgerðir og 2°C markið, sem er talið hámark þeirrar hlýnunar sem má eiga sér stað ef ekki á að koma til hættulegrar röskunar.

Í svona efnismikilli bók er auðvitað margt sem maður var ekki með á hreinu áður. Ég hef til dæmis ekki áður lesið jafn góðar útskýringar á eðli gróðurhúsaáhrifa, sem eru í raun ekki beint gróðurhúsaáhrif heldur „áhrif-endurgeislunar-innrauðs-ljóss“ en án þeirra áhrifa væri hitastig jarðar um 30° lægra en það er nú. Það er líka athyglisvert hvað þetta eru í raun gömul fræði en einn sá fyrsti til að benda á hættuna af auknu útstreymi C02 var Svíinn Arrhenius sem fékk Nóbelsverðlaun árið 1904. Samkvæmt hans mati átti að geta hlýnað á jörðinni um 5-6°C ef styrkur CO2 í lofti myndi tvöfaldast. Með aukinni vitneskju og endalausa útreikninga áætla menn í dag að afleiðingar tvöföldunar CO2 séu á bilinu 2,0–4,5°C. Óvissan er þó talin meiri á efri mörkunum.

Það sem er ekki í bókinni
Í ljósi umræðunnar þá er athyglisvert að í umræddri bók er eiginlega hvergi fjallað um sólvirkni. Að vísu er bent á það sem staðreynd að kólnað hafi í heiðhvolfinu á sama tíma og hlýnað hefur í veðrahvolfinu en það á einmitt að vera í samræmi við aukin gróðurhúsaáhrif, þ.e. hlýnunin hefur ekki komið utanfrá. Það hefði samt alveg mátt taka þátt sólarinnar fyrir, en til eru vísindamenn sem spá beinlínis minniháttar-ísöld á næstu áratugum vegna minni virkni sólar.
Einnig saknaði ég umfjöllunar um „áratuga-hitasveiflurnar“ í Kyrrahafinu (PDO) og Norður-Atlantshafinu (AMO) en sveiflur í þeim virðast ráða miklu um þróun hitafars og jafnvel ástand Norðurheimskautsíssins. Einnig er lítið fjallað um El Niño og La Niño áhrifin. Þó nokkuð er þó fjallað um „stóra færibandið“ og ýmislegt annað varðandi þátt sjávarins.

Hættuleg framtíð eða hvað?
Ef ekkert róttækt verður gert til að hamla gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum er sagt að mikil hætta steðji að lífsskilyrðum þeirra milljarða manna sem byggja jörðina, bókin styður það sjónarmið og færir vissulega rök fyrir því. En þótt engin „dómsdagsspá“ hafi verið eins vel undirbyggð með vísindalegum rökum eru ekki allir sannfærðir. Kannski eru einhverjir náttúrulegir þættir vanmetnir í öllu dæminu sem gætu virkað á móti þeirri hlýnun sem spáð er. Ég held þó að kenningin um hlýnun vegna aukinna gróðurhúsaáhrifa sé þess eðlis að hún þoli talsverð áföll, því jafnvel þótt ekkert hlýni á jörðinni næstu einn eða tvo áratugi þarf kenningin ekki að falla enda er um langtímahlýnun að ræða sem leggst ofan á aðrar hitasveflur af náttúreulegum orsökum. Hinsvegar gæti tímabundin stöðnun á hlýnun eða jafnvel kólnun, hæglega afvegaleitt umræðuna að ósekju og vakið upp ástæðulausan ótta um yfirvofandi ísöld.

- - - - 

Að lokum er hér splunkunýtt línurit frá NASA Goddard Institute for Space Studies (GISS) sem sýnir hitaþróun jarðar frá árinu 1880.

Stóra planið um fjármálamiðstöðina Ísland

„Ég á mér þann draum að í framtíðinni verði Ísland þekkt um víða veröld sem alþjóðleg fjármálamiðstöð. Að hér á þessari litlu og hjartfólgnu eyju starfi kraftmikil alþjóðleg fyrirtæki, sem hafa kosið að eiga hér höfuðstöðvar vegna ákjósanlegra skilyrða af hálfu stjórnvalda, vegna þess mannauðs sem í landinu býr og vegna mikils og góðs stöðugleika, hvort sem er í efnahaglegu eða stjórnmálalegu tilliti.“

Kannski er ekki alltaf sanngjarnt að rifja upp gömul ummæli sem sögðu voru við allt aðrar aðstæður en ríkja í dag, en orðin hér að ofan mælti Halldór Ásgrímsson á Viðskiptaþingi í febrúar árið 2005. Samanber þessi orð fer ekkert á milli mála að Halldór eins og aðrir stjórnmálamenn bera hag þjóðarinnar fyrst og fremst fyrir brjósti í öllum sínum orðum og gerðum. Grunnurinn að hagsæld íslendinga og öflugu velferðarkerfi átti að vera öflugt alþjóðlegt fjármálalíf hér á landi sem átti að þróast í þeim hagstæðu skilyrðum sem stjórnvöld ætluðu að skapa með víðsýni og áræðni. Þetta var STÓRA PLANIÐ. Hér í fjármálaparadísinni miðri áttu síðan að rísa stórhýsi og stoltar menningarbyggingar fjármagnaðar af kaupahéðnum en hraðbrautir áttu síðan að liggja um sund og göng til ört stækkandi úthverfanna þar sem almenningur bjó í sínum myntkörfulánuðum smáhöllum. Fallvötn og jarðorku landsins átti svo að virkja til að afla orku fyrir stóriðjur sem áttu að tryggja blómlegt mannlíf á landsbyggðinni.

Því miður eða sem betur fer var Stóra planið aðeins of stórt fyrir okkar litlu og hjartfólgnu eyju, nema vera skildi að stjórnmálamennirnir hafi verið of stórir fyrir okkur. 

- - - - - - 

NEÐANMÁLS: Orð Halldórs eru fengin af bloggsíðu Björns Inga Hrafnssonar (sjá Hér) en þar má finna ræðu Halldórs um Fjármálamiðstöðina. Umrædda bloggsíðu Björns fann ég hinsvegar í gegnum bloggpistil Egils Helgasonar frá 16. janúar.

Af lægðum og geðlægðum

Eins og ástandið er í dag er orðið erfitt að halda uppi bloggsíðu sem fjallar um eitthvað annað en peninga og pólitík. Eðlilega smitar ástandið útfrá sér og litar alla umræðu enda er það nánast siðferðisleg skilda hvers manns í dag að vera ýmist reiður, hræddur eða þunglyndur.        
En þá að efni pistilsins sem að þessu sinni fjallar um veðursálfræði. Stundum heyrir maður fólk segja óháð öllu bankahruni að það hljóti að vera einhver lægð á leiðinn eða kannski lægð yfir landinu og tengir fólk það þá við einhverskonar þyngsli sem liggja í loftinu sem hefur áhrif á líkamlegt ástand eða geðslag. Þannig eiga veðurfarslegar lægðir að bera ábyrgð á allskonar skrokkverkjum, letiköstum og jafnvel tímabundnu þunglyndi.

Það er auðvitað ágætt að kenna utanaðkomandi aðstæðum um skort á eigin vellíðan og varpa ábyrgðinni yfir á það sem við fáum ekki stjórnað. En hvað með svona veðurlægðir, ætli það sé eitthvað til í þessari tengingu milli loftþrýstings og líkamlegs ástands? Veðurfarsleg lægð myndast samkvæmt fræðunum þegar hlýr loftmassi mætir kaldara lofti og þar sem heita loftið er léttara í sér skrúfast það yfir það kalda svo úr verður hringuppstreymi í kringum miðju sem við köllum lægðarmiðju. Þetta uppstreymi lofts þýðir að loftvogir mæla LÉTTARA loft enda hefur loftþrýstingur á svæðinu LÆKKAÐ. Þetta er öfugt við það sem gerist með hæðarsvæði því þá á sér stað niðurstreymi lofts með hærri loftþrýstingi.

En það sem ég vildi segja með þessu er það er varla er hægt að tengja veðurfarslegar lægðir við einhver þyngsli í lofti. Kannski er það bara orðið LÆGÐ sem ruglar fólk í ríminu eins og um sé að ræða geðlægð eða ládeyðu. Kannski mun fólki líða betur ef lægðir væru kallaðar uppstreymi eða jafnvel upplyfting sem hljómar mun betur og er alveg jafn lýsandi á þessu veðurfyrirbæri.

Þegar þetta er skrifað er loftþrýstingur hér í Reykjavík ekki nema 970 hPa en á næstu dögum mun mikið lægðarsvæði hringsóla kringum Ísland og má þá búast við að loftþrýstingur falli enn meir, okkur öllum til mikillar upplyftingar.

Myndin sem fylgir greininni er MODIS gervitunglamynd, en hún var tekin þann 4. september árið 2003 og sýnir myndarlegan lægðarhvirfil suðvestur af landinu.

Bókmenntaspjall

Ég er yfirleitt ekki mikill lestrarhestur en hef samt ánægju af lestri góðra bóka, eins og við flest sem teljumst til þessarar miklu bókmenntaþjóðar. Eins og vanalega á þessum tíma ársins er ég að lesa mig í gegnum þær bækur sem mér hafa hlotnast sem jólagjafir og gengur lesturinn frekar hægt, meðal annars vegna tímafrekra eigin skrifa hér á þessum vettvangi.

Mér datt í hug að setja upp lista með þeim 10 íslensku bókum sem mér finnst eftirminnilegri en aðrar af einhverjum ástæðum, eftir jafnmarga höfunda. Þetta eru auðvitað bara bækur sem ég hef lesið sjálfur þannig að ýmsar merkisbókmenntir verða sjálfsagt útundan. Margar bókanna eru fyrstu bækur höfundar eða frá því snemma á rithöfundarferli þeirra. Kannski er það tilviljun, en þarf þó alls ekki að vera. Hér eru bækurnar, nefndar í stafrófsröð:

1. Brekkukotsannáll - Halldór Laxness (1957)
Satt að segja hef ég ekki lesið margar bækur Laxness frá upphafi til enda en þrátt fyrir mikla stílsnilld  vantar kannski í bækur hans framvindu eins og algengt er með íslenskar bækur. Brekkukotsannáll hef ég hinsvegar lesið oftar en einu sinni enda er hún algert konfekt, þar sem heimspekingnum og kotbóndanum Birni í Brekkukoti er stillt upp við hliðina á heimssöngvaranum og oflátungnum Garðari Hólm. (stutt er síðan ég skrifaði um Björn í Brekkukoti, sjá hér)

2. Góðir Íslendingar - Huldar Breiðfjörð (1998)
Þessi bók vakta talsverða athygli þegar hún kom út árið 1998 en þessi vegabók er raunsæ lýsing á framandi dreifbýli landsins að vetrarlagi séð með augum borgarbarnsins úr 101. Sjálfur á ég sjaldan erindi til hinna fjarlægari landshluta en kynni mín af landsbyggðinni eru aðallega bundin við ferðalög að sumarlagi.
    
3. Í Suðursveit - Þórbergur Þórðarson (1956-1958, 1974)
Það er ljóst á lestri þessum að Þórbergur hefur strax í æsku verið sérlundaður snillingur. Einhverstaðar stendur skrifað að enginn verður samur eftir að hafa leið Suðursveitabækur Þórbergs og hvað mig varðar þá fannst mér ég vera orðinn áttræður að lestri loknum og finnst það stundum enn. (hér á ég einnig eldri bloggfærslu tileinkaðri Þórbergi og þessari bók)

4. Kaldaljós - Vigdís Grímsdóttir (1987)
Þótt ég sé frekar jarðbundinn svona yfirleitt fannst mér eitthvað seiðmagnað við þessa sögu á sínum tíma en hún segir frá myndlistarnema sem er mótaður af örlagaríku snjóflóði í heimaplássi sínu í bernsku. Dulrænir hæfilekar koma þarna við sögu.

5. Hvíldardagar - Bragi Ólafsson (1999)
Ég hef lesið allar bækurnar hans Braga en þessi fyrsta finnst mér vera einskonar lykilbók að því sem hann skrifar. Hér segir frá því hvernig ætlaðir hvíldardagar sögupersónunnar snúast upp í andhverfu sína án þess í rauninni að nokkurt gerist í bókinni. Þessi bók er bara gegnheil snilld.

6. Leiðin til Rómar - Pétur Gunnarsson (2002)
Önnur bók Péturs í röð sem hann kallar Skáldsaga Íslands. Þetta er þó eiginleg ekki skáldsaga heldur einskonar sagnfræðileg frásögn og vangaveltur með skýrskotunum til nútímans. Hér er meðal annars horfið til 14. aldar þegar menn byggðu risaguðshús á Skálholti úr timbri. Manni líður alltaf vel að lesa texta Péturs Gunnarssonar.

7. Leitin að landinu fagra - Guðbergur Bergsson (1985)
Súrrealísk furðusaga í stíl Guðbergs en vissulega ekki ekki með hans þekktari verkum en þarna segir frá sjóleiðangri fólks sem leitar að draumalandinu þar sem kartöflur eiga að vaxa í snjó. Ýmsir skrítnir heimar koma þarna við sögu sem eru ekki allir sem þeir eru séðir og kannski var leitað langt yfir skammt allan tíman. Af þeim fáu bókum sem ég hef lesið eftir Guðberg finnst mér þessi alltaf eftirminnilegust.

8. Riddarar hringstigans - Einar Már Guðmundsson (1995)
Fyrsta bók Einars Más og fjallar um strákamenningu í nýbyggðu borgarhverfi en þar geta leynst ýmsar óvæntar hættur fyrir stráka í riddaraleik. Þetta er ekki flókin saga en skiptist afgerandi í fyrri og seinni hluta og er því eiginlega tvær sögur. Þarna kannast maður við ýmislegt frá fyrri tíð

9. Þar sem Djöflaeyjan rís - Einar Kárason (1983)
Þessi bók skaut Einari Kára verðskuldað upp á stjörnuhimininn þegar hún kom út árið 1983. Minnti mig dálítið á bókina Hundrað ára einsemd eftir Gabriel Garcia Marces sem skrifaði stíl sem kenndur er við töfraraunsæi með slatta af gráglettni í bland. Annars byggir Djöflaeyjan á raunverulegum atburðum eftirstríðsáranna, sennilega frá hinum svokallaða Kamp Knox á Melunum skammt frá þar sem ég bý í dag.
 
10. Þetta er allt að koma - Hallgrímur Helgason (1994)
Síðust en ekki síst í þessari upptalningu. Þetta er ein af góðu bókunum hans Hallgríms en þær eru nokkuð misgóðar. Þarna er mikill orðavaðall í gangi á mörgum blaðsíðum og dugar ekki minna þegar lýsa á ævi hinnar efnilegu Ragnheiðar Birnu sem hefði örugglega slegið í gegn ef ekki hefði vantað það sem til þess þarf.

- - - - -
Fyrir utan þessar bækur eru svo auðvitað ýmsar erlendar bækur sem eru eftirminnilegar og svo ýmsar fræðibækur eins og bók Halldórs Björnssonar, Gróðurhúsaáhrif og loftslagsbreytingar, sem ég las nýlega af miklum ákafa og mætti taka hana fyrir við tækifæri. Nú er hins vegar í lestri bókin Rökkurbýsnir eftir Sjón og lofar hún góðu, en ég geri ráð fyrir að klára hana í mánuðinum. Þar á eftir verður það sennilega bókin Auðnin eftir Yrsu Sigurðardóttur og ef vel gengur með lesturinn klára ég hana fyrir páska.

Hvað verður á boðstólnum í næstu kosningum?

Kosningar eru krafan fólksins í dag enda er tiltrú meirihluta almennings á sitjandi stjórnvöldum horfin út í veður og vind. Ef kosið verður fljótlega er forvitnilegt að spá í hvaða stjórnmálalega landslag kæmi út úr þeim kosningum og hverskonar ríkisstjórn muni þá hugsanlega taka við. Verkefni næstu ríkisstjórnar væri væntanlega að skapa þetta algóða samfélag sem sumir kalla hið Nýja Ísland þar sem réttlætið og kærleikurinn mun að sjálfsögðu ríkja að eilífu. Allt gott um það að segja. En eins og venjan er þá eru ekki allir sammála að leiðinni til draumalandsins en þar ber auðvitað hæst deilan um aðild að Evrópusambandinu og upptaka evru. Þetta er í raun það stór spurning að það hlýtur að vera ómögulegt að mynda ríkisstjórn sem er ekki samtaka í því máli.

Ef kæmi til kosninga er í fyrsta lagi nokkuð líklegt að ný framboð komi fram sem byggjast á óánægju með sitjandi stjórnmálamenn - framboð sem vel gætu halað inn einhver atkvæði. Sjálfstæðisflokkurinn er svo í meiri hættu en áður að klofna í herðar niður vegna ESB-málsins ef til kosninga kæmi og því skiljanlegt að Alþingiskosningar séu ekki á óskalista þeirra. Allt stefnir síðan í tvö Framsóknarættuð framboð með mismunandi áherslu til ESB mála.

Hér má svo sjá þá flokka sem hugsanlega gætu boðið fram í næstu Alþingiskosningum og væntanlega afstöðu þeirra til ESB. 

1. Sjálfstæðisflokkur(1) sem er hlynntur inngöngu í ESB.
2. Sjálfstæðisflokkur(2) sem er andvígur inngöngu í ESB.
3. Samfylking, sem styður inngöngu í ESB.
4. Vinstri grænir sem eru andvígir inngöngu í ESB.
5. Framsóknarflokkur sem er hlynntur inngöngu í ESB.
6. Þjóðlegur Framsóknarflokkur sem er andvígur inngöngu í ESB.
7. Frjálslyndi flokkurinn sem er andvígur inngöngu í ESB.
8. Kratabandalag (Aðdáendur Þorvaldar Gylfa) sem styður inngöngu í ESB.
9. Reiðir og róttækir (Einar Már & Co) sem er andvígt inngöngu í ESB.
10. Lýðræðishreyfingin (Ástþór og Stormsker), spurning með ESB.

Þarna eru allt í allt 10 flokkar og erfitt að sjá einhvern sem gæti fengið afgerandi stuðning. Það er auðvitað  ekkert víst að svona margir flokkar komi fram og ólíklegt að svona margir flokkar muni ná mönnum inná þing, en ef við skiptum þessu niður í fylkingar með og á móti ESB þá gæti þær litið svona út:

Með ESB aðild: Sjálfstæðisflokkur(1), Samfylking, Framsóknarflokkur og Kratabandalag (+lýðræðishreyfing Ástþórs?)

Gegn ESB aðild: Sjálfstæðisflokkur(2), Vinstri grænir, Þjóðlegur Framsóknarflokkur, Frjálslyndi flokkurinn og Reiðir og róttækir. (+Lýðræðishreyfing Ástþórs?)

Af þessum tveimur kostum finnst mér mun líklegra að flokkar fylgjandi ESB nái saman enda pólitískur skyldleiki þeirra mun meiri heldur en hinnar fylkingarinnar þar sem eru flokkar sem eru ýmist lengst til vinstri eða hægri í pólitíkinni. Þannig tel ég mig geta komist að þeirri niðurstöðu að kosningar leiði annaðhvort til að þess að Evrópusinnaðir flokkar komist til valda eða þá að einhverskonar stjórnarkreppa taki við. Það er samt alltaf gott ef lýðræðið fær að njóta sín en hætt er þó við að um eitthvað offramboð verða að ræða að þessu sinni.

Fólksfjölgunarpistill

Á hverri mínútu sem líður má gera ráð fyrir að um 134 fleiri börn fæðist í heiminn umfram þann fjölda fólks sem gefur upp öndina á sama tíma. Í fljótu bragði virkar það kannski ekki svo mikið en þýðir þó að á einu ári fjölgar fólki í heiminum um tæpar 72 milljónir sem er heldur minni fjöldi en byggir Þýskaland en hinsvegar meiri fjöldi en allir Bretar eða Frakkar. Fólksfjöldinn í heimunum í dag er áætlaður um 6.750 milljónir og hefur fjölgað um einhverjar 700 milljónir frá ársbyrjun ársins 2000.

Eftir stutta skoðun þá sýnist mér vera gert ráð fyrir því að um miðja þessa öld hafi dregið nokkuð úr fjölguninni og þá verði fjöldi jarðarbúa kominn í 9-9,5 milljarða. Auðvitað er talsvert mikil óvissa í gangi og engin veit með vissu við hvaða mark fjölgun jarðarbúa muni að lokum stöðvast, það gæti allt eins gerst við 8 milljarða markið en langvarandi áframhaldandi fjölgun jafnvel upp í 20 milljarða er þó ekkert útilokuð í framtíðinni. Megnið af fólksfjölgun framtíðarinnar mun væntanlega eiga stað í fátækari hluta heimsins á meðan fólki mun frekar fara fækkandi á hinum þróuðu Vesturlöndum.

Ég man eftir mynd sé ég sá fyrir margt löngu í mannfræðikennslubók og leit út einhvernvegin eins og þessi hér að neðan. Á myndinni má sjá á einfaldan hátt hvernig fæðingar og dánartíðni fólks er tengd þróunarstigi samfélagsins og hvað áhrif það hefur á fólksfjölgun.

Þarna má sjá að í vanþróuðum samfélögum er fæðingartíðnin há en dánartíðnin einnig. Þetta er það ástand sem mannkynið hefur lengst af verið í en mannfjöldin ræðst þá aðallega af náttúrulegum aðstæðum og mannfjöldin er í samræmi við það sem landið ber hverju sinni. Ýmis skakkaföll s.s. náttúrhamfarir eða plágur geta snarfækkað fólki en þegar aðstæður breytast til hins betra á ný er mannfjöldinn fljótur að ná sér á strik uns náttúrulegu hámarki er aftur náð. Breytingar á loftslagi eða búskaparháttum geta líka haft áhrif á náttúrulegt hámark.

Þegar framfarir urðu í læknavísindum ásamt ýmsum tækniframförum, urðu til þróunarsamfélög sem einkenndust að því að sífellt fleiri börn komust á legg á sama tíma og fæðingartíðnin hélst áfram há og útkoman mikil mannfjölgun. Vesturlönd komust á þetta stig á 19. öld en aðrir heimshlutar síðar. Þróunarlönd eru þau lönd síðan kölluð sem eru enn á þessu stigi og þar á fólksfjölgun heimsins sér aðallega stað.

Í þróuðum samfélögum vesturlanda er komið nýtt jafnvægi þar sem fæðingartíðnin er komin niður á sama plan og dánartíðnin og fólksfjölgunin dottin niður. Þetta er samt allt annarskonar jafnvægi heldur en í vanþróuðum samfélögum því hér ríkir meiri stöðugleiki þar sem fólkið er ekki eins háð duttlungum náttúrunnar. Það eru því helst samfélagslegar ástæður sem þarna hafa áhrif eins og hvort fólk hreinlega megi vera að því eða eru í aðstöðu til að eiga börn.

Mannfjöldaþróun heimsins mun samkvæmt þessu ráðast af því hvernig þróunarlöndum þriðja heimsins tekst að komast á það stig sem við á Vesturlöndum erum á, það getur verið langsótt og ekkert víst að það gerist svona yfirleitt. Hugsanlegt er jafnvel að einhverjum samfélögum hraki svo illa að jafnvægi skapist á ný með einhverskonar bakþróun sem einkennist af hárri dánartíðni eins og var til forna.

 

Veðuruppgjör 2008

Þeir hafa verið margir frídagarnir undanfarið og góður tími gefist til að sinna ýmsum mismerkilegum hlutum og eins líka til að gera ekki neitt, sem er auðvitað mjög gott. Hvað mig varðar þá hef ég varið tímanum undanfarið meðal annars til að skoða veðrið á liðnu ári enda eru uppgjör tengd veðrinu ólíkt meira upplífgandi nú um stundir heldur mörg önnur.
Til að koma veðri síðasta árs til skila á sem einfaldastan hátt hef ég útbúið mynd sem sýnir hitafar, sólskin og úrkomu liðins árs í Reykjavík í einu lagi, en svipaða mynd gerði ég einnig í fyrra. Rauða línan sýnir hvernig meðalhiti hverrar viku þróaðist yfir árið og er unnin upp úr mínum eigin skráningum en þar er um að ræða hitann yfir daginn en ekki meðalhita sólarhringsins. Granna svarta línan sýnir svo hvernig hitinn ætti að vera miðað við nokkurskonar meðalárferði.
Gulu sólskinssúlurnar eru teiknaðar útfrá gögnum Veðurstofunnar og sýna sólskin í mánuðinum hlutfallslega (%) miðað við meðalár. Þannig táknar súla nálægt gildinu 100 að sólskin hefur verið í meðallagi en svo vill til að hitaskalinn til vinstri gefur síðan ágæta vísbendingu um fjölda sólskinsdaga.
Úrkomusúlurnar eru einnig teiknaðar eftir gögnum veðurstofunnar og sýna úrkomu hvers mánaðar í millimetrum miðað við skalann til hægri. (eða í cm miðað við skalann til vinstri).

Svo maður fari aðeins yfir þetta þá var hitafar ársins ekkert sérstaklega óvenjulegt miðað við síðustu ár. Þetta var hlýtt ár sögulega séð. Yfir vetrarmánuðina voru miklar hitasveiflur eins og oft vill verða en ólíkt mörgum nýliðnum árum var samt lítið um langvarandi vetrarhlýindi að þessu sinni en uppistaðan í góðum meðalhita ársins var hlýtt sumar eftir hlýtt vor. Í maímánuði kom til dæmis ekkert bakslag með köldum norðanáttum og varð mánuðurinn sá hlýjasti síðan 1960. Hitatoppur ársins er síðan mjög áberandi, en frá 25. júlí til 1. ágúst gerði fjóra mjög hlýja daga í Reykjavík, hæst komst hitinn í 25,7°C þann 30. júlí sem er nýtt hitamet í borginni. Það haustaði mjög snöggt í byrjun október og var mánuðurinn álíka kaldur og nóvember sem gerist ekki oft.

Sólskin á árinu var yfir meðallagi en þar er helst því að þakka að sólskin í júnímánuði varð nálægt tvöfalt það sem gerist venjulega og endaði í 2.-3. sæti yfir sólríkustu júnímánuði í Reykjavík, en jafnsólríkt varð árið 1924. Sólin skein hinsvegar lítið í maí enda óvenjulítið um sólríkar og kælandi norðanáttir.
Úrkoman var líka mjög mismikil, heldur meiri en í meðalári og gjarnan í öfugu hlutfalli við sólskinið eins og eðlilegt er. Úrkoman í júní var ekki nema 13 millimetrar enda ekki nema einn almennilegur rigningardagur í mánuðinum (7. júní). Nokkrir mánuðir voru svo talsvert úrkomusamir og þá sérstaklega september en þar vantaði ekki nema 2 mm til að úrkomumet mánaðarins frá árinu 1887 yrði slegið.

Margt meira má skrifa um veðrið á árinu en ýmsar merkilegar veðuruppákomur áttu sér svo stað á landsvísu og á einstökum stöðum en þetta yfirlit nær aðeins til veðursins í Reykjavík, enda er það mitt heimapláss. Veðurstofan gera þessu auðvitað ágætis skil á sinni heimasíðu og svo hefur veðurfræðingurinn Einar Sveinbjörnsson gert ýmsum hápunktum veðursins 2008 skil á sinni bloggsíðu.

Árshiti síðustu 100 ára í Reykjavík á einni mynd

Veðurstofan hefur upplýst að meðalhiti ársins í Reykjavík hafi náð 5,3°C. Það er í ágætu samræmi við hita síðustu ára en heilli gráðu yfir meðalhita viðmiðunartímabilsins 1961-'90. Til að sýna árshitann í víðara samhengi hef ég útbúið nokkuð litríka mynd að hætti hússins þar sem hægt er að bera saman árshita síðustu 100 ára í Reykjavík samkvæmt opinberum gögnum. Í stað þess að sýna þetta á línuriti eins og venjan er, eru árin nú sýnt með kössum sem eru staðsettir eftir hitaskalanum til vinstri. Hver áratugur hefur síðan sinn lit til aðgreiningar. Undir myndinni má svo lesa nánari athugasemdir.

Ef myndin er skoðuð sést að árið 2008 er þarna í ágætum félagsskap með árunum 1953 og 1956 með 5,3°C í meðalhita. Hlýjast er árið 2003 og árin 1939 og 1941 eru svo í 2-3 sæti, en þessi þrjú ár eru sögulega séð afar hlý og marka nokkurn veginn hitatoppana tvo sem hafa komið á landinu síðustu 100 árin. Talsvert köld ár komu um og eftir árið 1979 sem situr nokkuð afgerandi á botninum með meðalhitann aðeins 2,9°C sem er talsvert kaldara en köldu árin í kringum frostaveturinn mikla 1918, en til að finna kaldara ár en 1979 þarf að fara aftur til ársins 1892.

Það er athyglisvert hvað hitasveiflur hafa verið litlar eftir árið 2000 sem eru öll fyrir ofan 5 gráðurnar sem þýðir að meðalhiti síðustu ára er hærri en hefur verið áður. Á fjórða og fimmta áratugnum komu vissulega mjög hlý ár en meðalhiti þeirra ára var hinsvegar dreginn niður af lakari árum sem þá komu inn á milli.

Svo er bara spurning hvað gerist á þessu ári sem er framundan en mörgum á þó sjálfsagt eftir að hitna í hamsi á árinu 2009 burt séð frá veðrinu.

Hitinn yfir meðallagi árið 2008

Síðasta bloggfærsla ársins

Hið stórkostlega ár 2008 er um það bil að syngja sitt síðasta og af því tilefni ætla ég ekki að fjalla um neitt sem orð er á gerandi sjálfsagt til mikilla vonbrigða fyrir þá sem von hafa átt á einhverju stórkostlegu um gang himintunglanna eða stöðu mannsins í eilífðinni. En allt slíkt verður að bíða til næsta árs en þá má t.d. eiga von á veðuruppgjörum fyrir liðið ár þegar lokaupplýsingar um það liggja fyrir. Veðrið er annars eitt af meginviðfangsefnum þessarar síðu enda hef ég fylgst náið með veðrinu í yfir 20 ár með því að halda úti veðurdagbók en þannig hef ég smám saman öðlast ágæta þekkingu á því fyrirbæri sem veðrið er. Kannski ætti ég einhvern daginn að birta svo sem eins og einn mánuð úr þessari veðurbók. Það held ég að sé verða dálítið merkileg bók, þótt ég segi sjálfur frá.

Ég hef líka lengi haft áhuga á jarðfræði allskonar en þeim fræðum kynntist ég áður en ég fór að grúska í veðrinu. Jarðfræðin er hins vegar ekki eins lifandi fræði því þar gerast hlutirnir mun hægar fyrir sig en í veðrinu. Hver dagur í veðrinu er svona svipaður og þúsund ár í jarðfræðinni. Það má semsagt eiga von á einhverjum jarðfræðiskrifum á næstunni, hvort sem það tengist líðandi stund eða ekki.

Hvað varðar ástandsskrif eins og flestallar bloggsíður eru undirlagðar af þá ætla ég áfram að standa utan við allt svoleiðis eins og ekkert hafi í skorist. Þögn er þó ekki endilega sama og samþykki, þetta snýst bara um ritstjórnarstefnu hjá mér og henni skal framfylgt hvað sem á dynur. Ég hef þó einstaka sinnum minnst á þetta bakslag sem hefur orðið á góðærinu og mætti kalla einhverskonar harðindi. Þar eru vissulega sumir í hlutverki sökudólga á meðan aðrir og reyndar flestir eru fórnarlömb. Erfitt getur verið að átta sig á hverjir eru í rauninni sekir og hverjir saklausir en eins og gengur og gerist í réttarkerfinu þá eru bæði þolendur og gerendur vanhæfir til að fella þá dóma.

En svo er myndlistin og listasagan alltaf áhugavert umfjöllunarefni en ólíkt náttúrfræðunum þar sem ég er bara menntaskólaður eða sjálflærður, þá hef ég allavega próf frá æðri menntastofnun í sjónmenntum og listasögu. Tilvalið er einmitt að enda þennan síðasta pistil ársins á málverki frá árinu 1568, málað af Flæmingjanum Peter Bruegel, stundum nefndur bænda-Bruegel. Myndefnið vísar í orð Krists í biblíunni og hefur víðtækar skýrskotanir: „Ef blindur leiðir blindan, falla báðir í gryfju“ (Mattheus 15:14).

Hinar björtu hliðar lífsins - Monty Python

Jólin eru enn á góðu róli, dagarnir byrjaðir að lengjast á ný og myrkrið smám saman farið að víkja fyrir birtunni. Það er líka komið að lokum þessa mánaðar og einnig þessa dæmalausa árs sem endaði svona frekar hallærislega. Sú venja hefur skapast á þessari síðu undir lok hvers mánaðar að bjóða upp á tónlistaratriði og hefur sá liður átt síauknum vinsældum að fagna - þó ekki almennum. Að þessu sinni varð ritstjórninni nokkur vandi á höndum hvað velja skildi því ákveðið hefur verið að leggja niður þennan dagskrárlið á nýju ári en taka í staðinn upp annan lið, að vísu svipaðan en undir öðrum formerkjum.

Það sem að lokum varð ofaná er tónlistaratriði frá hinum spaugsama hópi Monty Python sem sendi frá sér árið 1975 kvikmyndina Life of Brian. Þar segir frá manni sem uppi var í Júdeu fyrir 2000 árum og átti meira sameiginlegt með Jésú Kristi en hann sjálfur kærði sig um, en slík óheppni endar að sjálfsögðu bara á einn veg - á krossinum. En þegar lífið er ekki alveg eins og maður sjálfur hefði kosið er auðvitað nauðsynlegt að gleyma sér ekki yfir svartnættinu og líta þess í stað á björtu hliðarnar. Þær má alltaf finna einhversstaðar.

Myndband mánaðarins að þessu sinni er lagið Always look at the bright side of life með Monty Python hópnum og ef þetta eru helgispjöll núna á jólunum, þá fyrirgefi mér allir heilagir, en meiningin er allavega góð.

Hér má sjá yfirlit yfir þau mánaðarlegu tónlistaratriði sem ég hef birt á árinu:

• Janúar: Echo & the Bunnymen - The Cutter
• Febrúar: The Specials - Free Nelson Mandela
• Mars: Madness - Night boat to Cairo
• Apríl: Chemical brothers - Let Forever Be
• Maí: Frönsk framlög í Eurovision (aukanúmer)
• Maí: 10.000 maniacs - Like the weather
• Júní: Bruce Springsteen - Born to Run
• Júlí: Kraftwerk - Tour de France
• Ágúst: Goombay Dance Band - Sun of Jamaica
• September: The Smiths - Nowhere Fast
• Október: Britney Spears - I was born to make you happy
• Nóvember: Harkaliðið - Ólavur Riddararós
• Desember: Monty Python - Always Look at the Bright Side of Life

Veðurfregnir

 

Þegar þetta er skrifað að kvöldi Þorláksmessu lítur ekki út fyrir annað en að jólin gangi í garð á tilsettum tíma á morgun, jafnvel þrátt fyrir að öllum jólasnjónum hafi skolað á haf út í slagviðri gærkvöldsins. Lægðargangur með öllum sínum landsynningum og útsynningum á víxl þykir svona almennt ekki vera ákjósanlegt veðurlag. Lægðin sem olli rigningunni í gærkvöldi (22.des) var sú fyrri í tveggja lægða seríu, en sú seinni er um það bil að skella á með meiri rigningu sem fylgir suðaustan-landsynningnum, en síðar slydduéljum sem taka völdin þegar suðvestan-útsynningurinn tekur völdin á aðfangadag.

Þegar þessi seinni lægð hefur lokið sér af hér við land, er ekki annað að sjá samkvæmt þeim kortum sem ég hef grafið upp en að hingað komi engar fleiri lægðir fyrr en einhvern tíma árið 2009. Þetta má t.d. sjá á kortinu hér að ofan þar sem heilmikið hæðarsvæði hefur breitt úr sér yfir allri Evrópu og veldur þar allsherjar veðurleysu. Áhrifin af völdum hæðarinnar ná alla leið til Íslands þannig að við verðum í mildri sunnanátt á meðan lægðirnar vestur af landinu komast hvergi en stefna þess í stað norður með Grænlandi.

Í framhaldi af þessu er því svo spáð að hæðin fikri sig jafnvel nær Íslandi svo úr verður hugsanlega eitt af bestu áramótaveðrum sem komið hafa um gjörvallt land um langan tíma. Þá mun kuldinn hellast yfir Evrópu og hlýna þess í stað á Grænlandi en eins og allir vita þá er alltaf hlýtt vestan megin við hæðir en kalt austan megin við þær, þ.e. réttsælis snúningur á vindi. Ef hæðarmiðjan nær til Íslands verður hinsvegar ekkert rangsælis eða réttlætis í veðrinu og vonandi ekkert ranglæti heldur.

Gleðileg jól.

Vetrarsólstöður, Keilir og jólin

Þegar sólin sest í dag, á stysta degi ársins hverfur hún á bakvið fjallið Keili, séð frá Suðurgötunni og Ægisíðunni í Reykjavík. Það má alveg halda því fram að þetta sé ekki tilviljun. Til forna voru ýmis kennileiti í landslagi notuð til að marka sólarganginn sem gæti komið ágætlega saman við myndina hér að ofan sem ég tók við Ægisíðuna um vetrarsólhvörf árið 1981, en þar sést sólin setjast bakvið fjallið Keili og ef vel er að gáð má sjá Bessastaði í sólroðanum.

Það má vel ímynda sér að hinn píramídalagaði Keilir hafi verið tilvalinn sem viðmiðunarpunktur á gangi sólar og jafnvel átt sinn þátt í því hvar fyrsti landnámsmaðurinn hafi valið bæ sínum stað. Sólin, tunglið og stjörnurnar skipuðu stóran sess í trúarlífi fólks til forna. Þegar sólin hafði sest bakvið fjallið á stysta degi ársins var beðið milli vonar og ótta þar til ljóst var að guðunum hafði þóknast að lengja sólarganginn á ný. Það kom hinsvegar ekki í ljós fyrr en 2-3 dögum eftir vetrarsólstöður og þá var ástæða til fagna nýju ári með nýrri fæðingu sólarinnar og frelsara mannanna. Sú hátíð heitir í dag jól.

Fyrir mörgum árum var í sjónvarpi allra landsmanna frétt um þessi tengsl milli staðsetningar Reykjavíkur, sólarinnar og Keilis við vetrasólhvörf og voru þá fleiri staðir nefndir til sögunnar. Ef dregin er lína milli miðbæjar Reykjavíkur og Keilis kemur í ljós að sú lína liggur einnig um Bessastaði á Álftanesi og Kapelluhraun við Straumsvík, en af einhverjum ástæðum hefur það þótt helgur staður til forna. Ef línan er hins vegar framlengd í hina áttina frá Reykjavík í norðaustur liggur hún um kirkjustaðinn og landnámsbæinn Brautarholt á Kjalarnesi, og hvort sem það er tilviljun eða ekki, þá liggur línan einnig um Saurbæ í Hvalfirði og áfram upp í Reykholt í Borgarfirði, en þeir staðir eru að vísu ekki í sjónlínu við Keili.

Þessar vangaveltur tengjast vitanlega því sem fræðimaðurinn Einar Pálson hélt fram á sínum tíma en hann rannsakaði mikið landshætti á Rangárvöllum og hvernig landslagið þar væri hugsanlega notað sem einskonar sólúr sem í leiðinni endurspeglaði skipan heimsins. Hann gaf svo út bækur um ýmiss konar tölfræði tengdri gangi sólar og hvernig rætur íslenskrar menningar tengjast goðsagnarheimi fornra Miðjarðarhafsþjóða og Kelta. 

Því hefur líka verið haldið fram að rætur kristninnar liggi víða og eigi sér lengri sögu en almennt er talað enda virðist Jesú eiga sér ýmsa bræður í eldri trúarbrögðum sem fæðast allir á jólinum sem einskonar frjósemisguðir og mannkynsfrelsarar. En hvort sem menn telja sig sannkristna eða eitthvað annað þá er full ástæða til að taka hina ævafornu hátíð, jólin, hátíðlega.

- - - - -

Nánar um fræði Einars Pálssonar má lesa hér (tekið saman af Pétri Halldórssyni).

Einnig má vísa í Ágúst H. Bjarnason sem skrifaði í gær um 5.000 ára grafhýsi á Írlandi sem tengist náið vetrarsólhvörfum. (Sjá hér)

 

Hin heilaga litaþrenning

Nú er farið að styttast í hátíð ljóssins og jólaljósin hvarvetna farin að lýsa. Af því tilefni ætla ég að að hella mér út í smá litapælingar en litir og ljós eru auðvitað nátengd fyrirbæri því án ljóssins eru engir litir.

Í rauninni er ljós ekkert annað en orka eða hinn sýnilegi hluti rafsegulbylgna sem geisla út frá ljósgjafa sínum eða endurkastast frá hinum og þessum efnum og flötum. Misjafnt er hinsvegar hversu mikið af litrófi ljóssins hlutir endurkasta frá sér, svartir hlutir gleypa í sig alla orku ljóssins en endurkasta ekki neinu á meðan hvítir hlutir endurvarpa öllu litrófi ljóssins og eru því hvítir og kaldir. Litaðir hlutir hinsvegar gleypa í sig þann hluta litrófsins sem þeir endurkasta ekki, þannig gleypa til dæmis laufblöð í sig hina orkuríku rauðu liti en fúlsa hins vegar við hinum orkuminni grænu litum og endurkasta þeim. Þess vegna eru laufblöð græn.

Oft er talað um frumlitina þrjá sem allir aðrir litir eru gerðir úr og er þá yfirleitt talað um gulan, rauðan og bláan sem frumliti og með blöndu úr þeim megi fá út alla heimsins liti. Þegar prentað er í lit hvort sem er á litlum heimilisprenturum eða í stórum prentvélum eru notaðir þrír litir sem kallast Cyan (blár), Magenta (rauður) og Yellow (gulur). Þetta eru allt mjög hreinir og skærir litir og eru í raun hinir sönnu frumlitir. Rauði liturinn (magenta) getur þó varla talist rauður því hann er dálítið út í bleikt en er ekki þessi eldrauði litur sem er svo algengur. Ástæðan er einfaldlega sú að eldrauður er ekki frumlitur á sama hátt og blár og gulur heldur er hann samsuða úr Yellow og Magenta litunum eins og litirnir heita í prenti.

Á myndinni hér að ofan sést hvernig þessir þrír frumlitir blandast. Þarna sést t.d. græni og rauði liturinn og svo dökkblár litur dálítið út í fjólublátt, en þessir litir kallast annars stigs litir. Þegar frumlitirnir leggjast allir ofan á hvern annan af fullum styrk fæst svartur litur. Grár litur fæst síðan með því að draga úr styrk litanna þriggja í nákvæmlega sömu hlutföllum, en séu hlutföllin ójöfn fást hinir ýmsu jarðlitir. Ath þetta fæst aðeins út ef litir eru transparent eins og prentfarfi eða blek og leggjast ofan á hvítan grunn. Í prenti er reyndar einnig notaður svartur (black) sem fjórði litur og því er oft talað um CMYK-liti í sambandi við fjögurra lita prentun eftir upphafsstöfum litana, nema að Ká-ið kemur úr aftasta stafnum í Black.

Ljóslitir

En svo ar annar flötur á þessu litamáli. Litirnir sem ég lýsti hér að ofan byggjast á því að litirnir leggjast ofan á hvítt undirlag. Hinsvegar gegnir allt öðru máli þegar litir koma sem einskonar ljós úr myrkri en þá getum við farið að tala um ljósliti. Ef ljósið er samsett úr öllum litum litrófsins er það hvítt, en ef ljósið er deyft niður í ekki neitt er útkoman að sjálfsögðu svart myrkur.

Ljósið á einnig sína frumliti og með blöndun þeirra er hægt að fá út alla mögulega litatóna. Þeir frumlitir eru Rauður, Grænn og (dökkfjólu-)Blár, þ.e.a.s. litirnir sem liggja á milli litanna Cyan, Magenta og Yellow. Þessir ljóslitir eru oft skammstafaðir RGB (Red, Green, Blue), en það litakerfi er einmitt notað í tölvuskjáum og sjónvörpum eða þar sem ljósið teiknar það sem við erum að horfa á. Þegar tveir frumlitir í RGB koma saman verða síðan til sömu litir og mynduðu frumlitina í CMY-kerfinu (Cyan, Magenta og Yellow) nema hvað þeir eru ljósari.

- - -

Þá höfum við það. Ef við ætlum að skilgreina frumliti þá þarf að fylgja sögunni hvort við séum að tala um liti sem leggjast ofan á hvítt eða liti sem koma sem ljós úr myrkri. Cyan, Magenta og Yellow eru sjálfsagt sannir og góðir frumlitir, en hinsvegar eru Rauður, Grænn og Blár frumlitir ljóssins eða hin háheilaga litaþrenning ljóssins. 

Árið 2008 er kaldasta árið það sem af er öldinni

Nú er búið að gefa það út að þetta ár verður það kaldasta á jörðinni síðan árið 2000. Þegar svona fréttir birtast er auðvitað hægt að túlka þær á mismunandi hátt eftir því hvaða viðhorf menn hafa til loftslagshlýnunar af mannavöldum. Kaldasta árið það sem af er þessari öld hljómar vissulega ekki vel á sama tíma og allt á að vera hlýna. Hinsvegar er árið 2008 samt í 10. sæti yfir hlýjustu árin frá því mælingar hófust en þessi 10 hlýjustu ár hafa öll átt sér stað á síðustu 15 árum. Á árunum fyrir 1980 hefði þetta ár hins vegar verið algerlega út úr kortinu vegna hita, svo mikið hefur hlýnað á jörðinni undanfarna áratugi. 

 

Á meðfylgjandi línuriti sem birtist með frétt um þetta á vef Guardian er sýnd hitaþróun jarðarinnar frá miðri 19. öld samkvæmt gögnum frá Met Office's Hadley Centre. Á þessari mynd má greinilega sjá talsverðar sveiflur, ekki bara á milli ára heldur líka á milli áratuga. Það má alveg velta því fyrir sér þegar myndin er skoðuð hvort ákveðnum toppi hafi verið náð um og eftir árið 2000 og hvort eitthvað bakslag sé komið í hitafar jarðar. Það bakslag gæti kannski verið svipað því sem átti sér stað uppúr 1940 og jafnvel einnig árið 1880. Ef svo er þá erum við með 3 megin-hitabakslög á 60 ára fresti, þótt langtímaþróunin liggi upp á við.

Annars er ómögulegt að segja hvar við erum stödd í dag. Árið 2008 er hugsanlega bara eitt stakt kalt ár en gæti líka verið byrjunin á tímabundinni niðursveiflu eða stöðnun á hita eins og ýmislegt bendir reyndar til, meðal annars vegna þess sem er að gerast í Kyrrahafinu, en það stóra hafsvæði virðist vera að læsast í köldum fasa sem getur varað í nokkur ár eða áratugi (sjá hér). Hinsvegar valda gróðurhúsáhrifin ein og sér tæplega áratugasveiflum í hita því aukningin á CO2 er stöðug, en þau geta vel átt sinn þátt í heildarhlýnun síðustu 100 ára.

Ég lagði annars dálitla vinnu í að skoða hugsanleg áhrif sólarinnar og hafsstrauma á hitafar í færslu sem ég skrifaði núna í október þar sem spurt var í hinni mestu hógværð: Hvað veldur hlýnun jarðar?

Jólin verða hvít í ár

Allavega samkvæmt þessu: