Selir á flugsundi við Jökulsárlón

Jökulsárlón á Breiðamerkursandi er einn að þeim stöðum við hringveginn þar sem varla er hægt annað en að stoppa og stíga út úr bílnum enda er þar eiginlega alltaf eitthvað nýtt að sjá. Vegna sjávarfalla er mismikill straumur í ánni og í háflæði getur áin í raun runnið afturábak og inn í lónið. Þangað berst því eitthvað af söltum sjó og eitthvað af fiski svo sem loðnu og síld, hver veit nema makríllin sé að þvælast þarna líka eins og víðar að undanförnu. Selirnir elta svo góðmetið inn í lónið og má því oft sjá einstaka selhaus skjótast upp öðru hvoru í lóninu.

Þegar ég kom þarna mánudaginn 12. júlí var mjög mikill straumþungi úr lóninu, sérstaklega í kringum stóra jaka sem voru strandaðir nokkru fyrir ofan brúnna þannig að eiginlegar flúðir mynduðust. Þarna var mikið líf því selirnir voru staðráðnir í því að láta ekki straumþungann stöðva sig og tóku á öllu sínu í von um smáfiskaveislu í sjálfu lóninu. Þegar selirnir stukku minntu þeir helst á höfrunga eða laxfiska, en allavega fannst mér nýtt að sjá seli í svona alvöru aksjón.

Að sjálfsögðu var reynt að mynda þessi selastökk, en erfitt var að sjá út hvar og hvenær næsta stökk færi fram. Þó tókst mér að ná einum á fluginu og er hann bara nokkuð sportlegur að sjá og hefur greinilega náð góðum tökum á flugsundinu enda syndur sem selur.

Skrikkjótt hegðun hafíssins á Norður-Íshafinu

Ég fylgist nokkuð náið með þróun hafíssútbreiðslunnar á Norður-Íshafinu. Það línurit sem mér finnst sýna þróunina sem næst rauntíma er að finna á íshafssíðum dönsku veðurstofunnar en þar má sjá útbreiðsluþróun hafíssins á þessu ári í samanburði við 5 síðustu ár. Það sem af er þessu ári hefur útbreiðslumynstrið verið dálítið sérstakt því eftir óvenjuöflugt vetrarhámark tók við mjög hröð bráðnun sem varð til þess að útbreiðslan í júní var sú minnsta en verið hefur áður, eða a.m.k. frá því nákvæmar mælingar hófust árið 1979. Þetta varð auðvitað til þess hinir og þessir voru jafnvel farnir að sjá fram á að útbreiðslan í haust yrði jafnvel minni en hún endaði haustið 2007, en það ár var algert metár.

Nú er hins vegar komið babb í bátinn því svo virðist sem útbreiðslan hafi ekkert dregist saman í nokkra daga og útbreiðslan komin yfir það sem hún var á sama tíma árið 2007 og farin að nálgast meðallag síðustu ára. Þetta sýnir kannski best hvað erfitt getur verið að spá fyrir um útbreiðsluþróun hafíssins til skemmri tíma. Þarna er líka svo margt sem spilar inní, lofthitinn segir t.d. ekki allt því vindar hafi þarna mjög mikil áhrif ásamt skýjafari. 

Fram eftir þessu sumri gekk bráðnun hafíssins nokkuð fljótt fyrir sig, ekki síst á slóðum Hudson flóans við Kanada enda hafði veturinn þar verið frekar hlýr og það gæti skýrt að hluta hvers vegna heildarútbreiðslan minnkaði svona snemma framan af sumri. Nú er hinsvegar komið að því bræða hafssvæðin á sjálfu Norður- Íshafinu og virðist það ganga eitthvað skrykkjótt þessa dagana. Vindarnir virðast vera með þeim hætti að þeir blása ísnum aðallega umhverfis pólinn eða þannig að útbreiðslan eykst með einskonar skopparakringlu- áhrifum eða miðflóttaafli. Þetta virðist hinsvegar ekki verða til þess að ísinn sleppi í stórum stíl út um sundið milli Grænlands og Svalbarða en það er helsta útgönguleið hafíssins. Þeim hafís sem þar sleppur í gegn býður ekki annað en bráðnun þegar hann berst áfram suður eftir Grænlandi. Þessi áhrif voru mjög öflug sumarið 2007.

Ég mun auðvitað fylgjast áfram með þessu spennandi máli og skelli sjálfsagt inn fréttum af stöðu mála síðar í mánuðinum. Þetta hik sem er núna þarf ekki að vera til merkis um afdrifaríkan umsnúning. Það er t.d. alveg spurning hvort það hlýja loft sem núna er yfir Evrópu muni hafa áhrif alla leið norður að Íshafinu.

Kortið hér að ofan er frá Bandarísku hafísmiðstöðinni NSIDC og sýnir stöðuna þann 8. júlí.

Síðustu skaflarnir í Esjunni

Þeir eru orðnir lítilfjörlegir snjóskaflarnir í Esjunni eins og sjálfsagt margir hafa tekið eftir. Eftir þurran, snjóléttan vetur og hlýindi það sem af er sumri er það nú bara dagaspursmál hvenær Esjan verður alveg snjólaus séð frá Reykjavík. Það er svo sem ekkert stórmál hvort þessir skaflar hverfi eða ekki, en hinsvegar er engin ástæða til að gera lítið úr þessu því svona skaflar eru ágætis tíðarfarsmælir og endurspegla snjóalög, úrkomu og hitafar í þónokkuð víðu samhengi. Myndin að ofan er tekin þriðjudaginn 6. júlí 2010.

Mögulega erum við að sjá fram á að skaflarnir hverfi fyrr á þessu ári en gerst hefur í marga áratugi að minnta kosti. Frá árinu 2001 hefur snjó alltaf tekið upp í Esjunni, sem er lengsta tímabil af því tagi sem þekkt er. Yfirleitt hefur snjóinn tekið upp síðsumars í ágúst eða september og jafnvel ekki fyrr en í október. Árið 2003 þótti snjórinn hverfa óvenju snemma en þá hef ég punktað niður hjá mér dagsetninguna 30. júlí eða þar um bil. Við getum verið alveg örugg að snjórinn hverfi fyrir þann tíma.

Í fyrra var það alveg með herkjum að snjórinn næði að hverfa því þann 26. september snjóaði í Esjuna daginn eftir að allur snjórinn hvarf. Sá snjór hélst, og ef til vill á sá septembersnjór hlut í þeim smásköflum sem eftir eru núna í Gunnlaugsskarði í Esjunni.

Til að fá samanburð milli ára þá kemur hér önnur mynd sem ég tók í fyrra svo seint sem þann 9. ágúst og er horft til Esjunnar frá sama stað, eða frá Laugarnesi. Eins og sjá má er nokkuð mikill munur á milli ára, jafnvel þótt myndin í fyrra sé tekin rúmum mánuði seinna að sumrinu.

 
ESJA 9. ágúst 2009.

Í framhaldi af þessu má benda á bloggfærsluna frá apríl þar sem ég bar saman hvernig Esjan hefur komið undan vetri hin síðustu ár:

Hvernig kemur Esjan undan vetri? 

Mánaðarmetin í Reykjavík

Í tilefni af nýju Reykjavíkurmeti meðalhitans í júní er við hæfi að fara yfir stöðu annarra mánaðarmeta fyrir borgina. Þótt síðustu 10 ár hafi verið þau hlýjustu í borginni og á landinu í heild síðan mælingar hófust, eru metin samt sem áður frá öllum tímum og ekkert sérstaklega líklegt að þau verði öll slegin í bráð.

Reykjavík á ekki eins langa og samfellda veðurathuganasögu og Stykkishólmur. Ég ætla ekki að fara út í þá sögu, en í nýju tíðarfarsyfirliti veðurstofunnar fyrir júní er sagt að mælt hafi verið í Reykjavík frá 1871. Þó eru til tölur sem ná ósamfellt lengra aftur. Allavega náðist að mæla hin óvenjulegu vetrarhlýindi árið 1847 eins og kemur fram hér að neðan.

Til samanburðar við veðurmetin er ég með meðalhita áranna 2000-2009 eins og ég hef reiknað þau. Að auki gróf ég upp af vef Veðurstofunnar upplýsingar um hita hvers mánaðar en þær ná ekki lengra aftur en til janúar 1931. Þeim fer fækkandi sem muna veður fyrir þann tíma og læt ég því þessi ár eftir 1930 duga í upptalningu á öðrum hitakærum mánuðum. Veðurstofan mætti þó alveg demba inn eldri upplýsingum fyrir okkur grúskarana. Ég get ekki lofað að þessi samantekt sé villulaus en það er þó aldrei að vita að svo sé.

Mánaðarmet hitans fyrir Reykjavík

Janúar 1847: 3,9°C  (Meðalhiti 2000-2009: 0,7°C)
Það hefur greinilega verið mjög hlýtt akkúrat þarna um miðbik 19. aldar ef marka má þessa tölu sem sýnir að ekki var samfelld kuldatíð á 19. öldinni. Þessi tala gæti alveg verið nærri lagi því mjög hlýtt mældist einnig í Stykkishólmi. Eftir 1930 hafa janúarmánuðir aðeins þrisvar farið yfir 3 stigin, það var árin 1947: 3,3 stig, 1964: 3,5 og 1987: 3,1 stig. Á þessu ári var meðalhitinn í janúar 2,4 stig sem er hlýjasti janúar frá aldamótum.

Febrúar 1932: 5,0°C  (Meðalhiti 2000-2009: 0,4°C)
Mjög flott hitamet sem enginn annar febrúarmánuður hefur komist í námunda við eftir 1930. Árið 1965 var meðalhitinn 4,0 stig og 1964 var hann 3,5 stig. Af þeim nýjustu var meðalhitinn í febrúar 2006: 3,3 stig.

Mars 1847: 6,4°C  (Meðalhiti 2000-2009: 1,6°C)
Aftur kemur árið 1847 við sögu með óviðjafnanlegt met sem meira að segja er hærra en aprílmetið. Eftir 1930 er það hinsvegar sjöundi áratugurinn sem stendur sig best. Fyrst árið 1963 þegar meðalhitinn var 4,6 stig og svo 1964 með mjög fínan 5,7 stiga meðalhita enn og aftur. Þó nokkuð hlýir marsmánuðir hafa komið síðustu árin en engin hefur þó náð 4 stigum. Árið 2002 var meðalhitinn 3,9 stig.

Apríl 1974: 6,3°C  (Meðalhiti 2000-2009: 4,1°C)
Litlu munaði að þetta met frá þjóðhátíðarárinu yrði slegið 2003 en þá var meðalhitinn 6,2 stig. Það er mikill munur á því og 2,8 stiga meðalhitanum sem var í apríl á þessu ári.

Maí 1935: 8,9°C  (Meðalhiti 2000-2009: 6,8°C)
Eftir að þetta met var sett árið 1935 er það maí 1960 sem hefur staðið sig best með 8,7 stig. Eftir langa pásu í hlýjum maímánuðum kom loksins almennilega hlýr maí árið 2008 með 8,6 stig. Á þessu ári stóð maí sig alveg prýðilega og náði 8,2 stigum.

Júní 2010: 11,4°C  (Meðalhiti 2000-2009: 10,2°C)
Að þessu sinni var júní þessa árs metmánuður og náði að slá út 7 ára gamalt met frá 2003 þegar meðalhitinn var 11,3 stig. Annars var júníhitinn 11,1 stig árið 1941 en fyrir utan þessi ár hefur júní ekki náð 11 stigum eftir 1930. Nokkrir aðrir mánuðir hafa þó komist nokkuð nálægt því á síðustu árum.

Júlí 1991: 13,0°C  (Meðalhiti 2000-2009: 11,8°C)
Mikla hitabylgju gerði fyrri hlutann í júlí 1991 og mánuðurinn er ennþá hlýjasti mánuður sem mælst hefur í Reykjavík. Atlögur voru gerðar að þessu meti árin 2007 og 2009 en þau ár náði meðalhitinn 12,8 stigum. Árið 1936 var hitinn einnig 12,8 stig. Fleiri mánuðir á því tímaskeiði gerðu það líka gott svo sem 1939 og 1944, báðir með 12,6 stig.

Ágúst 2003: 12,8°C  (Meðalhiti 2000-2009: 11,3°C)
Árið 2003 er hlýjasta mælda árið í Reykjavík og státar af hlýjasta ágústmánuðinum. Sumarið eftir, eða ágúst árið 2004 gerði svo síðsumars-hitabylgjuna miklu sem dugði þó ekki til að slá metið frá árinu áður, mánuðurinn náði „bara“ öðru sæti með 12,6 stig. Með metinu 2003 var slegið 123 ára met frá árinu 1880 þegar meðalhitinn var 12.4 stig.

September 1939 og 1958: 11,4°C  (Meðalhiti 2000-2009: 8,7°C)
Hér eru tveir mánuðir fremstir og jafnir, báðir frá hlýindaskeiðinu á miðri síðustu öld. Í öðru sæti er svo september 1941 með 11,1 stig. Hin síðari ár hefur meðalhitinn mestur verið 10,5 stig árið 2006.

Október 1915: 7,9°C (Meðalhiti 2000-2009: 4,7°C)
Þó stutt væri í frostaveturinn mikla 1918 bauð október þetta ár upp á óvenjumikil hlýindi. Eftir 1930 eru bæði október 1946 og 1959 nokkuð nálægt metinu með 7,7 stig. Það er kominn tími á afburðahlýjan október því það mesta á þessari öld er 6,2 stig árið 2001.

Nóvember 1945: 6,1°C  (Meðalhiti 2000-2009: 2,4°C)
Þessi mánuður er svo afgerandi hlýjastur að varla tekur því að nefna aðra. Árið 1956 var meðalhitinn 5,0 stig og 4,7 stig þótti bara mjög gott árið 2002.

Desember 2002: 4,5°C  (Meðalhiti 2000-2009: 1,5°C)
Ólíkt styttra er í desembermetið heldur en í öðrum vetrarmánuðum. Næstum því eins hlýtt var árið 1933 þegar meðalhitinn var 4,4 stig. Gott dæmi um hvað svona vetrarhlýindi eru sjaldgæf er sú staðreynd að eftir 1933 komst meðalhitinn ekki yfir 3 stig fyrr en árið 1987 þegar meðalhitinn vippaði sér léttilega upp í 4,2 stig.

- - - -

Út frá þessu má velta fyrir sé dreifingu mánaðarmetanna. Meðalhiti í Reykjavík síðustu 10 ár er rúmlega 1°C fyrir ofan meðalhita áranna 1961-1990. Hlýnun hvers mánaðar er yfirleitt þar nálægt, nema október sem hefur bara hlýnað um 0,3°C og febrúar sem hefur nánast ekki hlýnað neitt.

Mjög hlýir vetrarmánuðir virðast geta komið þrátt fyrir kaldari veðráttu á langtímaskala. Uppskriftin að hlýjum vetrarmánuðum er eiginlega bara eindregin sunnanátt og þá skiptir kannski litlu máli hvort hafís sé fyrir norðan land eða ekki.

Greinilegt er að með þeim hlýindum sem hafa verið frá aldamótum, eru það helst sumarmánuðirnir sem hafa verið að slá metin. Kannski er stutt í að 13 stiga hitametið frá í júlí 1991 verði bætt, blábyrjunin á þessum mánuði lofar allavega góðu. Sum metin virðast ansi erfið til að bæta, en ef óvenjuleg hlýindi hafa komið áður, þá hljóta þau að endurtaka sig fyrir rest, ef rétt er að við lifum á hlýnandi tímum.

- - - - 

Upplýsingar um hitametin nálgaðist ég á bloggsíðu Sigurðar Þórs Guðjónssonar, Allra veðra von: Veðurmet í Reykjavík.

Upplýsingar frá Veðurstofunni yfir hitann í Reykjavík er hægt að finna hér:
Veðurfarsupplýsingar frá 1949 og hér: Meðalhiti mánaða frá 1931-2000

Hitametin féllu víða um land í júní

Hafís nálægt landinu

Á þessari fínu MODIS-gervitunglamynd sem tekin er 27. júní sést vel hvað stutt er í hafísinn út af Vestfjörðum. Þetta mun víst vera heldur í meira lagi miðað við árstíma enda dálítið sérstakt að sjá hafís þetta nálægt nú um hásumarið. Sjálfsagt þurfum við þó ekkert að óttast að þessi hafís berist að landi á næstunni því af veðurspám að dæma mun nokkuð góð lægð koma upp að landinu í vikunni með stífum norðaustan- og austlægum áttum. Það er líka athyglisvert að sjá þennan blágræna lit á sjónum við Breiðafjörð, þetta er  einhver þörungablómi sem tíðkast mjög þarna á þessum árstíma.

Hafísinn sem liðast svona fagurlega á sjávarfletinum eins og reykjarslæða, er að stórum hluta kominn alla leið frá Norður-Íshafinu en stærri brotinn hafa sennilega slitið sig frá landföstum vetrarísnum við Grænlandsstrendur. Inn á milli geta svo verið einstaka borgarísjakar sem brotnað hafa frá skriðjöklum Grænlands þar sem þeir ná í sjó fram.

Eitthvað af þessu geta líka verið ísbirnir. Kannski eru þeir á leiðinni hingað á flótta undan ört bráðnandi hafís á Norður-Íshafinu - okkur til skemmtunar og ánægju. Kannski er það ekki svo, en hitt er víst að mikill hafís núna við Íslandsstrendur er alls engin vísbending um að hafís sé að aukast í heildina á norðurslóðum. Svo vill reyndar til að útbreiðsla hafíss á norðurhveli er í heildina minni en mælst hefur áður á þessum árstíma, en þá er átt við gervitunglamælingar sem ná aftur til 1979. Svo geta menn rifist um hversu langt aftur fyrir þann tíma þarf að fara til að finna annað eins.

Á þessu línuriti frá Dönsku veðurstofunni má sjá samanburð á útbreiðslu hafíssins á norðurhveli miðað við síðustu ár. Þetta línurit miðast við stöðuna þann 27. júní, sama dag og loftmyndin að ofan er tekin.

 - - - - -

En vel á minnst. Ég get líka bent á, svona ef einhver kynni að hafa áhuga, að ég var með gestapistil á loftslag.is þar sem má lesa einhverjar óábyrgar vangaveltur um hafísinn. Sjá hér: Íshafsbráðnun og siglingaleiðir.

Hvað varð um rokið í Reykjavík?

Þegar þetta er skrifað er hægur vestan-andvari hér í Reykjavík. Það er svo sem ekkert óvenjulegt, svona var þetta líka í gær og svona verður þetta jafnvel næstu daga ef mark er takandi á veðurspám. Jafnvel hér í Vesturbænum hreyfast varla laufin á trjánum en Vesturbærinn er í hugum margra frekar vindasamur staður miðað við önnur hverfi í borginni. En svona hefur þetta ekki alltaf verið því þegar ég var að alast upp var öldin önnur. Þá gnauðaði vindurinn árið um kring og á veturna mátti varla almennileg lægð koma upp að landinu öðruvísi en að þakplötur tækust á loft og flugu jafnvel inn um stofuglugga hjá saklausu fólki sem sat kannski inni hjá sér við kertaljós eftir að rafmagnskerfi borgarinnar var slegið út af laginu.

En af öllum léttleika slepptum þá virðist það vera staðreynd að meðalvindhraði í Reykjavík hefur mjög farið minnkandi síðustu áratugi. Til að skoða þetta almennilega þá teiknaði ég upp línurit út frá gögnum Veðurstofunnar þar sem ég ber saman meðalvindhraða í Reykjavík, Akureyri og á Keflavíkurflugvelli frá árinu 1961. 

Á línuritinu má sjá að í upphafi tímabilsins var vindurinn í Reykjavík á sama róli og suður á Keflavíkurflugvelli eða um og yfir 6 metrum á sekúndu sem nær því að vera 4 vindstig á gamla skalanum eða stinningsgola. Síðan skiljast leiðir því á sama tíma og vindur helst að mestu óbreyttur suður á velli þá hægist vindur í Reykjavík smám saman, ekki síst eftir aldamótin og er nú svo komið að meðalvindhraðinn í Reykjavík er ekki nema rétt rúmlega 4 metrar á sekúndu sem gera þrjú vindstig eða golu. Þess má geta að árið 2009 var meðalvindhraði í Reykjavík 3,9 m/s.

4 metrar á sekúndu er álíka mikill vindur og hefur verið að meðaltali á hægviðrisstaðnum Akureyri á tímabilinu og má því segja að vindurinn í Reykjavík hafi þróast frá því að vera á pari við Keflavíkurflugvöll um 1961 og niður í það sem tíðkast á Akureyri. Að vísu hefur vindurinn á Akureyri einnig verið mjög hægur allra síðustu árin, en á tímabilinu í heild er ekki að sjá þar sömu þróun og í Reykjavík.

Miðað við að vindur á Keflavíkurflugvelli hefur ekki minnkað frá 1961 þá hljóta það að vera lókalaðstæður hér í Reykjavík sem valda hægari vindi. Auðvelt er að giska á að aukin byggð og aukinn trjávöxtur í borginni hafi þarna mest áhrif. Veðurstofan hefur verið á sömu hæðinni fyrir ofan Bústaðaveg frá árinu 1973 en frá þeim tíma hefur allt umhverfi borgarinnar þróast talsvert.

Merkilegt er samt hvað meðalvindhraðinn fellur á árunum 1999-2001 og hefur verið hægur síðan. Árið 1999 var hætt að miða við gamla vindstigakerfið og metra á sekúndukerfið tekið upp. Kannski var þá bara settur upp splunkunýr metra á sekúndumælir sem aldrei hefur náð sér á strik. Varla getur það annars verið. Reyndar ættu flestir borgarbúar að vera sammála því að öll ár þessarar aldar hafa bara verið nokkuð góð veðurfarslega séð í Reykjavík, og eins og annarstaðar á landinu hafa þau ekki síst verið hlý.

 

Plötukynning: Sandinista - The Clash

Ef ég hefði verið spurður að því fyrir svona 20 til 25 árum, hvaða hljómplötu ég myndi taka með mér á eyðieyju, (gerum þá við ráð fyrir að hægt sé að spila hljómplötur á eyðieyjum) kæmi platan Sandinista með the Clash strax upp í hugann. Ein ástæðan (en ekki sú helsta) er sú að platan er þreföld að magni með alls 36 lögum og var upphaflega gefinn út þannig í vínilútgáfunni árið 1980 en þannig fékkst mikið fyrir lítið. En burtséð frá lagafjölda þá er þessi plata sannkölluð músíkveisla sem ég naut til fulls árum saman og geri reyndar enn – öðru hvoru.

Sandinista, var gefin út í lok árs 1980 og kom í kjölfarið af London Calling sem fyrir flestum aðdáendum er mikilvægasta plata hljómsveitarinnar. Með útkomu Sandinista má segja kveðið hafi við nýjan tón hjá hljómsveitinni sem reyndar fór misvel í hörðustu aðdáendur. Nú var ekki bara pönk og nýbylgjurokk á boðstólnum því á þessari plötu er farið um víðan völl í tónlistarheiminum, allskonar tónlistarstefnum hrært saman: raggie, ska, funk, jass, kalipsó, gospel, rapp og jafnvel barnamúsík. Þetta var plata fyrir heiminn eða eins og þeir sögðu sjálfir: "to hell with Clash style, there's a world out there." Semsagt, einskonar heimsplata þar sem umfjöllunarefni texta fór langt út fyrir öngstræti verkamannahverfana heima fyrir. Heimspólitíkin er þarna fyrirferðamikil, svo sem kalda stríðið sem á þessum árum var sjaldan kaldara, flestir gerðu ráð fyrir að kjarnorkuvetur skylli á hvað úr hverju – ekkert „global warming“ í þá daga.

En þótt tónlistin sé dimm og þung á köflum á plötunni er hún líka heit. Suðræn calipsó stemmning er ekki dæmigert fyrir það sem Clash hafði staðið fyrir en í þeirra höndum fær þessi tónlist nýjan tón og nýja merkingu. Þeir halda líka kúlinu allan tíma, Joe Strummer var auðvitað einn mesti töffari rokksögunnar en auk hans fá allir í hljómsveitinni að spreyta sig í söng ásamt reyndar nokkrum utansveitarmönnum, konum  og jafnvel börnum.

Viðbrögð aðdáenda og gagnrýnenda við þessari undarlegu Clash plötu voru frekar misjöfn. Sumir eru sammála mér um að þetta sé eiginlega bara meistaraverk en aðrir eru ekki sáttir. Gjarnan er nefnt að ýmsu hefði mátt sleppa og hægt hefði verið að gera einfalda 12 laga plötu með bestu lögunum. Allskonar tilraunastarfsemi fær enda að fljóta með, sérstaklega á seinustu plötunni, sumt má flokka sem dub eða mix af lögum sem þegar hafa koma fyrir á plötunni. Sumir vildu síðan bara fá sitt gamla góða Clash-rokk og ekkert annað en hvað mig varðar þá skiptir það sjálfsagt máli að þetta var fyrsta Clash platan sem ég hlustaði almennilega á.

Því má bæta við að platan Sandinista lenti í 19. sæti í nýlegri samantekt New Musical Express yfir bestu plötur 9. áratugarins. Þann lista má sjá í bloggfærslu hjá Jens Guð.

Það er auðvitað nauðsynlegt að koma með tóndæmi. Þar er úr vöndu að ráða því ekkert lag er í rauninni dæmigert fyrir plötuna, en fyrir valinu er flott lag sem mætti kalla hjarta plötunnar, „Washington Bullets“. Þetta lag gæti allt eins heitið Sandinista en titill plötunnar er komið úr þessu lagi, þar sem vísað er til Sandinistahreyfingarinnar í Nicaragua. Í þessu lagi fá stórveldin að heyra það, ekki bara Bandaríkin þótt halda megi það í fyrstu. Þarna má heyra spilað á tré-ásláttarhljóðfæri nem nefnist marimba eftir því sem mér skilst. Clash gerði yfirleitt ekki tónlistarmyndbönd á sínum tíma en þessi samsetning sem kemur hér er framtak einhvers áhugamanns. En lagið er gott og skilaboðin standa fyrir sínu.

 

Attabad stífluvatnið í Pakistan

Það er víðar en á Íslandi sem náttúruöflin hafa verið til vandræða. Þann 4. janúar á þessu ári féll stór skriða í fjallahéruðum Kasmír nyrst í Pakistan með þeim afleiðingum að stórt stöðuvatn hefur smám saman myndast í dalnum aftan við skriðuna. Í byrjun júní var stífluvatnið orðið um 20 kílómetra langt og allt að 100 metra djúpt og tvö stór þorp að hálfu í kafi. Þúsundir manna búa þarna í dalnum, margir að vísu í hlíðunum fyrir ofan og eins og má ímynda sér er öll lífsafkoma fólksins í uppnámi. Dalurinn hefur lengi verið mikilvæg samgönguleið milli Pakistan og Kína en snarbrött fjöllin þarna eru í suðurjaðri Karakórum fjallgarðsins þar sem K2, annað hæsta fjall heims rís upp til himna.

En vandræði íbúanna á svæðinu eru ekki síðri neðan skriðunnar því lengi hefur verið óttast að stífluvatnið kunni að brjóta sér leið með offorsi í gegnum skriðuna með tilheyrandi stórflóði og því hafa þúsundir íbúa þurft að yfirgefa blómlega dalina fyrir neðan. Hunzai áin sem rann þarna í gegn og málið snýst um, sameinast nokkru sunnar Indusfljótinu sem rennur niður eftir Pakistan og til sjávar. Á síðustu dögum hefur það gerst að yfirborð vatnsins hefur náð upp að efri brún skriðunnar, vatn byrjað að seytla í gegn og farið að mynda nýjan og stækkandi farveg í skriðunni. Spurningin er svo hvort og hversu lengi skriðan nái að halda aftur af sjálfu stífluvatninu en hugsanlegt er auðvitað að þetta sé varanleg landbreyting og stöðuvatnið sé komið til að vera. Krítíski tíminn er nú framundan því sumarbráðnun jökla á svæðinu er í fullum gangi og regntími auk þess að hefjast. Ef eitthvað stórt gerist má búast við að það rati í heimsfréttir en annars hefur ekki mikið verið fjallað um þessa atburði í fréttum hér svo ég viti (meðfylgjandi ljósmynd er tekin við skriðuna 10. júní).

Rúsínan í pulsuendanum er síðan þetta myndskeið af YouTube þar sem vegfarandi náði að festa á „filmu“ sjálf skriðuföllin þann 4. janúar og eins og sjá má gengur ekki lítið á.

 
Frétt um þessa atburði má annars t.d. finna á BBC fréttavefnum, sjá hér: http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8692623.stm

Einnig er daglega fylgst með framgangi máli á þessari bloggsíðu hér sem annars einbeitir sér að hamförum vegna skriðufalla í heiminum: http://daveslandslideblog.blogspot.com/

Loftmyndin af vatninu er fengin af vefnum NASA Earth Observatory þar sem ég las fyrst um þessa náttúruhamför.

Heimsókn til Nýja heimsins

Síðustu viku gerði ég mér ferð vestur um haf til að njóta dásemdar hinnar miklu borgar Nýju Jórvíkur þar sem húsin standa upp á rönd í stórum stíl. Borgin sem er betur þekkt sem New York hefur ekki breyst mikið á þeim 22 árum sem liðin eru frá því ég kom þangað síðast, sumt er þó horfið eins og frægt er en annað hefur bæst við. Að sjálfsögðu var myndavélin með í för og til að gefa dálitla innsýn inn í það sem fyrir augum bar kemur hér einskonar myndablogg úr ferðinni.

Fyrir það fyrsta þá stenst ég ekki að birta þessa hafísmynd sem tekin er 4. júní við strendur Labrador, eða við Helluland eins og Leifur Eiríks og félagar kölluðu þetta hrjóstruga landsvæði. Þarna er greinilega frekar kuldalegt yfir að líta og vetrarísinn ekki alveg horfinn.

Öllu sumarlegra var í Miðgarði laugardaginn 5. júní þar sem borgarbúar hvíldu sig í 30 stiga hitamollu ættaðri beint frá Suðurríkjunum. 

 

Á Tímatorgi er alltaf aragrúi af fólki og litríkum ljósaskiltum.

 

Hér kveður við annan tón í skiltagerð. Þetta fólk er statt neðst á Manhattan og er að mótmæla fyrirhugaðri moskubyggingu á þeim heilaga stað þar sem tvíburaturnarnir stóðu áður. Hugmyndin með að reisa þarna mosku er sjálfsagt sú að sýna fram á umburðarlyndi og sáttahug New Yorkbúa gagnvart múslimum og kannski í leiðina að minnka líkurnar á nýjum hryðjuverkum. Það var þó ekki mikinn sáttahug að finna hjá þessu fólki ef marka má það sem á skiltunum stendur. Á meðan svo er má efast um hvort hugmyndir um moskubyggingu þarna sé sniðug. Erfitt getur þó verið að hætta við.

 

Enduruppbygging eru annars í fullum gangi þarna á Ground Zero. Turnarnir í baksýn voru hluti af World Trade Center en sluppu þegar allt annað hrundi. Þarna er One World Trade Center turninn byrjaður að rísa og verður með spíru og öllu saman hæsta bygging Bandaríkjanna, eða 541 metri sem gera 1776 fet sem kallast á við stofnár Bandaríkjanna. Til að forðast að storka vondum útlendingum munu þeir vera hættir við að kalla bygginguna Freedom Tower en auk hans eru einnig þrjú önnur háhýsi fyrirhuguð á svæðinu.

 

Ofar á Manhattan, í miðbænum, eru þessar byggingar. Chrysler-byggingin er fyrir miðju en hún var um tíma hæsta bygging heims þar til Empire State sló henni við. Chryslerinn er þó alltaf flottastur.

 

Minna fínni húsin líta gjarnan svona út. Brunastigar utan á húsum eru mikið notaðir í amerískum bófamyndum og njóta sína vel þarna í síðdegisbirtunni.

 

Best að enda þetta á borgarljósunum. Hér er horft frá Brooklyn brúnni yfir á háhýsin neðst á Manhattan. Ýmsir eru greinilega að vinna frameftir í þessari miðstöð fjármála. Smíði brúarinnar lauk 1883 og var auðvitað þar um mikið byggingarafrek að ræða. Eftir nokkur ár mun nýi One World Trade turninn gnæfa þarna yfir í baksýn.

Svart og snjólaust á hálendinu

Ég hef öðru hvoru birt línurit með samanburði milli ára á snjódýpt við Setur sunnan Hofsjökuls. Staðurinn er í 693 metra hæð og er þar hvít jörð allan veturinn og snjódýptin oft vel á annan metra. Undanfarin ár hefur snjórinn verið í hámarki í apríl og tekið upp að fullu um miðjan júní. Nú ber hins vegar svo við að eftir mjög snjóléttan vetur er nú snjólaust á Setri, mun fyrr en venjan er (ljósblá lína). Upplýsingarnar gref ég upp af eldri vef veðurstofunnar þar sem hægt er að nálgast snjódýptina hverju sinni og úr þeim upplýsingum vinn ég línuritið og uppfæri reglulega með hálfsmánaðar millibili. Reyndar eru nokkrir dagar síðan snjóinn tók upp þarna en það virðist hafa gerst í kringum 22. maí eftir því sem mátti lesa úr sjálfvirku mælingunni.

Þetta snjólétta vor á Setri er í ágætu samræmi við það hversu þurrt og milt hefur verið í vetur um mestan hluta landsins. Samkvæmt því sem maður hefur heyrt eru snjóalög á jöklum landsins með allra minnsta móti og taldir varhugaverðir yfirferðar vegna snemmopinna sprungna. En þá er komið að þessu svarta í fyrirsögninni. Á gervihnattamynd sem tekin var sólskinsdaginn 24. maí, má sjá að víða er svört jörð á suðurhálendinu og grátt öskulag liggur yfir miðhálendinu og jöklunum þar í kring. Því er hætt við að litadýrðin að fjallabaki verði af skornum skammti í sumar og einhverjar öskuagnir eiga örugglega eftir að þyrlast upp að vitum hálendiskönnuða.

Myndin fengin af MODIS vefnum http://rapidfire.sci.gsfc.nasa.gov/realtime/single.php?T101441320

Er að spá í hvað ég á að kjósa

Þegar þetta er skrifað er runninn upp  mikill kosningadagur sem gæti orðið sögulegur. Ég er ekki alveg búinn að ákveða hvað ég á að kjósa en ólíkt mörgum finnst mér ýmislegt boðlegt í boði. Á maður að taka grínið á þetta eða láta alvöruna ráða hvernig ég greiði atkvæði?

Sjálfur er ég nokkuð hrifinn af léttu gríni og gæti vel hugsað mér að kjósa rússneska lagið sem er mjög harmrænn og fallegur tregasöngur en það þarf að hlusta á það með húmorinn í huga. Skemmtilegustu lögin duttu þó út í forkeppninni að mínu viti, Hollenska Geirmundarsveiflan hefði alveg mátt vera með og líka Slóvenska lagið sem blandaði saman þjóðlagahefð og gallabuxnarokki og virkaði bara stórskemmtilega á mig. Finnsku harmoníkustelpurnar voru líka bara skemmtilegar og hefðu gjarnan mátt vera með. Króatísku þokkadísirnar duttu óvænt út en þær voru með flott lag eins og sú sænska, kannski vantaði einhvern afgerandi kraft í þessi atriði þegar á sviðið var komið. Slóvakíska skógardísin náði því miður ekki að halda lagi í undankeppninni og varð því lítt ágengt.

Annars er athyglisvert hvað vönduð lög koma frá Kákasuslöndunum og þeim framandi slóðum, miklar og flottar skvísur með alveg hörkulög, ekki síst sú fyrsta sem stígur á svið en það er hin Azerbajdaníska Safura sem drip droppar með miklum tilþrifum. Frakkarnir eru alltaf flottir í Eurovision og nú er það hin blakki Jessi Matador sem ætlar að trylla lýðinn með miklu „Ola Ole“-stuði. Þýskaland teflir fram líflegri stelpu sem syngur með sérstökum „kokney“-enskuhreim“. Grikkir eru að venju með ógurlega flugeldasýningu og drumsbuslátt til heiðurs Grikkjanum Zorba og eru alltaf sigurstranglegir.

Ýmis önnur lönd mætti telja upp sem gætu hugsanlega unnið keppnina þó framlög þeirra höfði ekki öll til mín. Við verður svo að gera okkur grein fyrir því að Íslenska eldfjallið - Hera Björk, gæti stolið senunni með þeim afleiðingum að við vinnum keppnina. Það eru meiri líkur á því nú í ár en í fyrra því þá var alltaf vitað að norska lagið myndi vinna, sem það og gerði.

Hvað ég kýs verður bara að ráðast í kvöld. Í dag mun ég hinsvegar taka þátt í öðrum kosningum þar sem málið snýst um að kjósa í borgarstjórn. Sumir virðast þó misskilja þær kosningar - telja að þar eigi að kjósa það sem er skemmtilegast, svona eins og það sé verið að kjósa í skemmtinefnd.

 

Lækjargata 2 og eldheitir borgarstjórar

Þessa dagana má sjá að uppbygging er loksins komin á fullt skrið á horni Lækjargötu og Austurstrætis þar sem gamla húsið hans Sigfúsar Eymundssonar brann fyrir þremur árum. Búið er að steypa upp fyrstu hæðina en ofan á hana á að endurbyggja húsið í heild og því má segja að húsið hækki um eina hæð neðanfrá. Mér hefur alltaf fundist þetta sjálfsögð lausn því húsið er fallegt, það má þó vel við því að hækka enda fæst þannig meira hæðarjafnvægi milli húsanna á þessum stað. Ég tók mynd af Lækjargötuhúsinu nýbrunnu vorið 2007 og í framhaldinu dundaði ég mér við að fótósjoppa húsið einni hæð hærra. Myndina birti ég hér á blogginu haustið eftir, eða stuttu eftir að ég byrjaði á þessu bloggveseni, en þá voru einmitt komnar fram hugmyndir um að hækka húsið.


Þegar brann þarna vorið 2007 var þáverandi borgarstjóri Villi Þ. auðvitað mættur á svæðið og var fljótur að lýsa því yfir að húsið yrði endurbyggt þannig að sómi yrði af fyrir borgarbúa. Sumum fannst þetta full glannaleg yfirlýsing í miðri atburðarásinni, en hann má eiga það að í þessu einstaka máli var ég ánægður með borgarstjórann fyrrverandi.

Framundan eru hugsanlega enn ein borgarstjóraskipti hér í Reykjavík. Einn þeirra sem þar koma til greina er Jón Gnarr sem sagðist í Kastljóssviðtali ætla að verða svona borgarstjóri sem hefur frekar lítið fyrir hlutunum en mætir kannski í bæinn til að vinka fólkinu, ekki síst þegar það er að brenna einhverstaðar - svona í stíl við Bastían bæjarfógeta. Ef Jón Gnarr hefði verið borgarstjóri vorið 2007 hefði hann samkvæmt þessu auðvitað mætt í bæinn til að stappa stálinu í borgarbúa og jafnvel gefið slökkviliðinu góð ráð.

En hvort hann hefði lofað endurbyggingu húsanna í sinni gömlu mynd og einni hæð til viðbótar er önnur saga. Í hinum svokallaða Besta flokki er stefnan ekki endilega sú að halda upp á gömul hús ef marka má það sem frambjóðandinn Páll Hjaltason sérfræðingur flokksins í skipulagsmálum, segir á heimasíðu flokksins:

„Uppgjöf borgarinnar gagnvart öfgafriðunum voru greinileg í kaupum hennar á Laugaveg 4-6 og klisjukenndri uppbyggingu á brunareitnum á horni Lækjartorgs. Hvað á svo að vera í þessum húsum? Fleiri öldurhús og ferðamannabúðir?“

 

Þarna finnst mér koma fram frekar leiðinlegt sjónarmið gagnvart þeirri gömlu húsagerð sem gefa miðbænum sinn sérstaka svip, burt séð frá því hvort í þeim húsum sé eitthvað skemmtilegt eða ekki. Margir arkitektar vilja auðvitað helst byggja nútímaleg hús í stað þess að endurskapa eitthvað gamalt enda eru þeir til þess menntaðir. Nútímaleg hús eru sjálfsögð t.d. í nýjum borgarhlutum, en á þessum stað á horni Lækjargötu og Austurstrætis er ég ekki viss um að við værum bættari með nútímalegt gler/steinhús. Allavega ekki miðað við nokkur slík sem hafa risið miðsvæðis undanfarið. Það má mín vegna kalla uppbyggingu á gömlum húsum „klisjuennda“ en mér finnst hún alveg í fínu lagi í miðbænum. Húrra fyrir Villa.

Goslokaskýrsla II

Eftir að gosinu á Fimmvörðuhálsi lauk þann 12. apríl skrifaði ég goslokaskýrslu sem ég þurfti skömmu síðar að kalla Goslokaskýrslu nr. I þegar ljóst var að annað og meira eldgos var hafið á sömu slóðum. Hér kemur því Goslokaskýrsla II, en ómögulegt er þó að segja hvort þær eigi eftir að verða fleiri.

Gosið í Eyjafjallajökli þótti ekki vera gott gos, allavega ekki í samanburði við smágosið á Fimmvörðuhálsi. Þessi tvö gos voru auðvitað mjög ólík enda aðstæður ólíkar. Á Fimmvörðuhálsi var um að ræða sprungugos utan toppgígsins með hraunrennsli og nánast engu öskufalli, síðan kom sprengigos í toppgíg eldstöðvarinnar með miklu öskufalli og hlutfallslega litlu hraunrennsli. Þetta er í fullu samræmi við það að sprengi- og gjóskugos verða gjarnan í toppgígum megineldstöðva en sprungugos með hraunrennsli í útjöðrum. Sprungugosin geta jafnvel verið víðsfjarri megineldstöðinni og orðið mjög stór samanber Skaftárelda þar sem kvikan var ættuð frá megineldstöðinni í Grímsvötnum.

Eins og ég skil þetta með sprungugos með hraunrennsli eða sprengigos með öskufalli þá snýst málið sumpart um að kvikan úr toppgígum kemur beint upp úr efri hluta kvikuþróa þar sem kvikan hefur þróast í að vera súr og þar með sprengvirkari. Hinsvegar er kvikan sem leitar til útjaðra sem sprungugos ættuð neðar í eldstöðinni og því frumstæðari og basískari sem aftur þýðir minni sprengivirkni og meira hraunflæði. Súr sprengigos geta hinsvegar þróast yfir í basískari hraungos eftir því sem líður á gosið þegar nýrri og ferskari kvika nær upp. Svo koma til hlutir eins og gasinnihald og afgösun kvikunnar sem er meiri í súru kvikunni heldur en þeirri basísku. Nánar þori ég ekki út í þessi fræði en vissulega flækir það málið að kvikuþróarkerfi Eyjafjallajökuls er ekki vel þekkt. Þar virðist ekki vera ein allsherjar kvikuþró eins og undir Kötlu.

Öskufallið í gosinu var út af fyrir sig ekki óvænt en gerð öskunnar og afleiðingar hennar virtist koma öllum í opna skjöldu. Þetta var fínleg aska sem sáldraðist niður og fauk um sveitir og haga. Verst var þó hvað hún hélst lengi í loftinu og ferðaðist víða. Þessi víðförula aska olli mikilli röskun á flugi víða um lönd með miklum óþægindum fyrir víðförula heimsborgara og það sem verra er, þetta var ein versta landkynning sem Ísland hefur hlotið og gerði landið enn frægara af endemum en þegar var orðið.

Askan á jöklinum hylur snjóinn að mestu en þykkast ætti öskulagið að vera suður- og austur af toppgígnum. Öskulagið ver því snjóinn fyrir sólbráð í sumar en ný snjóalög munu svo bætast ofaná næsta vetur. Askan hlýtur þó að verða sjáanleg áfram í mörg ár sem svartir rákir á víð og dreif eftir því sem jökullinn skríður og bráðnar á sumrin. Svartur jökull í sumar getur hinsvegar haft jákvæð áhrif á hitafar í sveitunum undir jökli því á sama hátt og askan ver jökulinn fyrir sólarljósi þá kemur askan einnig í veg fyrir kælingu loftsins af völdum jökulsins.

Gígjökull hefur mátt þola miklar árásir af völdum bræðsluvatns og hraunrennslis. Þessi skriðjökull sem rennur ofan úr sjálfum toppgígnum hefur hörfað mikið á síðustu árum og mátti því ekki við miklu. Það er í raun merkilegt hvað jökulsporðurinn hefur þó þraukað í þessum hamförum en á næstu árum ættu afleiðingarnar gossins á jökulsporðinn þó að koma betur í ljós. Söfnunarsvæði jökulsins í toppgígnum sjálfum er orðið minna en áður því gígurinn hefur að hluta til fyllst af gosefnum, einnig mun framskriðið í jöklinum að miklu leyti fara í að græða sárið eða hraungjána sem liggur langleiðina niður eftir skriðjöklinum. Semsagt Gígjökull á eftir að styttast talsvert á komandi árum nema eitthvert ógnar kuldakast hellist yfir okkur.

Framhaldið er svo alveg óvíst. Sagan segir að gos í Eyjafjallajökli eigi það til að taka sig upp að nýju eins og gosið snemma á 19. öld sem stóð með hléum í 15 mánuði. Sjálfur trúi ég því að það mesta sé búið en aldrei að vita nema einhver eftirpúst eigi eftir að gera vart við sig. Djúpir jarðskjálftar geta gefið vísbendingar um framhaldið þannig að ef skjálftar verða á um 20 km dýpi má væntanlega eiga von á nýrri sendingu úr því neðra. Allt virðist þó rólegt á þeim slóðum.

Látum þetta duga, því öllu meira þykist ég ekki hafa vit á málum.

Séð til gosstöðvanna frá Þórólfsfelli þann 8. maí.

Á efri myndinni er horft frá Hvolsvelli í upphafsfasa gossins þann 17.apríl. (Ljósmyndir EHV)

 

Gos liggur enn niðri

Fimmflokkakerfið og dægurflugur

Nú ætla ég að hella mér út í pólitíkina og veitir ekki af. Ég ætla þó að forðast að taka pólitíska afstöðu enda er það ekki vaninn hér. Það er hins vegar flokkakerfið sem mig langar að velta fyrir mér og það sem mér finnst pólitík snúast um svona almennt séð og ekki endilega hugsað sem innlegg í Borgarstjórnarkosningarnar.
Að hætti hússins hef ég teiknað upp mynd til nánari útskýringar til að spara mér flóknar útskýringar en þarna sést hvernig ég sé fyrir mér fimmflokkakerfið sem hlýtur að vera enn betra en fjórflokkakerfið. Flugan sem er þarna stendur svo fyrir ýmis framboð sem mætti kalla fluguframboð - eða dægurflugur.

Það eru aðallega tvö atriði sem mér finnst pólitík snúast um. Annars vegar er það þessi sígilda vinstri - hægri pólitík, þ.e. félagshyggjan á móti einstaklingshyggju, ríkisrekstur á móti einkavæðingu. Einnig fylgir umhverfispólitíkin þessum ási, þ.e. hvort að eigi að nýta eða njóta náttúrunnar. Hinsvegar snýst pólitík um þjóðfrelsismál, þ.e. stöðu ríkisins í alþjóðasamfélaginu og snertir sjálfstæðismál þjóðarinnar og afstöðu til þátttöku í ríkjabandalögum. Það má kalla þetta þjóðernishyggju á móti alþjóðahyggju, en orð eru oft svo gildishlaðin að það þarf að fara varlega í orðanotkun. Afstaða til aðildar að Evrópusambandinu endurspeglast algerlega þessari pólitík.
Atriði eins og persónutöfrar, húmor, uppgjör við fortíðina, spillingarmál, heiðarleiki, kjörþokki og margt fleira er ekki pólitík enda eru flestir sammála um þessi atriði nema hvað stjórnmálamönnum og flokkum tekst misvel að höndla þau.

Af þessu leiðir að sjálfsagt er að skipta pólitíkinni í fjóra hluta sem eignaðir eru hverjum stjórnmálaflokki, einn flokkur má svo vera í miðjunni en þannig fæ ég út fimmflokkakerfið. Fjórflokkakerfið sem við búum við skiptist nokkurn veginn svona í dag, nema hvað hægri vængurinn er óskiptur í sinni hægri pólitík sem veldur því að flokkurinn getur ómögulega komið sér saman hvernig á að haga Evrópumálum, þótt þjóðfrelsispólitíkin sé ofaná þessa stundina.

Dægurfluguframboðin hafa verið fjölmörg í gegnum tíðina og heitið ýmsum nöfnum. Sum þeirra hafa auðvitað barist fyrir göfugum málefnum. Þau hafa þó verið mis-lífseig og mis-fyrirferðamikil og komið fram af ýmsum ástæðum. Þessir fluguflokkar hafa gjarnan gefið upp öndina vegna þess að þau hafa ekki átt sér neinn samastað í hinu pólitíska landslagi - sumir hafa bara komist í tísku og farið úr tísku eða verið þægileg leið fyrir borgarana að forðast að taka pólitíska afstöðu í pólitískum kosningum.

Fornaletur og Garamond bókaletrið

Áfram skal haldið með letursögu. Í þeim bókum sem við lesum í dag er nokkuð líklegt að meginmálsletrið sem þar er notað eigi sér fyrirmynd í þeim leturgerðum sem komu fram í frumbernsku prentlistarinnar á 15. og 16. öld. Með prenttækninni var hver stafur handskorinn og steyptur í blý sem aftur þýddi að ásýnd leturs í bókum var ekki lengur háð takmörkunum rithandarinnar og fjaðurpennans.

Eitt af fínustu og algengustu bókaletrum nútímans eru Garamond letrin sem eiga ættir að rekja til franska leturgerðarmeistarans Claude Garamond sem uppi var ca. 1480-1561 og er meðal dáðustu listamönnum á sínu sviði. Hann átti stóran þátt í að þróa áfram og fínisera hið svokallaða fornaletur (Littera antiqua) sem er heiti á því bókaletri sem að lokum varð ofaná í hinum vestræna heimi.

Fornaletur er annars helst notað til aðgreiningar frá gotneskum leturgerðum sem komu fram á síðmiðöldum og héldu víða velli langt fram eftir öldum. Fornaletur er eignað ítölskum húmanistum á 15. öld sem vildu endurvekja klassíska fagurfræði og menntir að hætti endurreisnarinnar. Fyrirmyndin af skriftarletri ítalskra handrita þess tíma var karlungaletrið frá því um 800 sem er eldra en gotneska letrið en hástafirnir voru af Rómverskri fyrirmynd. Þegar prentlistin barst til Ítalíu fóru þeir svo strax í að þróa þessar leturgerðir áfram og steypa í blý og útkoman voru leturgerðir sem mjög líkjast því bókaletri sem við notum enn í dag. 

Þegar hugsunarháttur í anda endurreisnar breiddist út um Evrópu jukust að sama skapi vinsældir fornaleturs og ýmsir leturgerðarmeistarar komu fram sem þróuðu fornaletrið áfram. Þá er ég aftur kominn að franska leturgrafaranum Claude Garamond. Fyrstu letur hans komu fram um 1530 og urðu fljótlega mjög útbreidd. Garamond letrin þykja vera fáguð og hafa yfir sér létt yfirbragð. Meðal nýjunga sem hann kom með voru skáletursútgáfur af hástöfum sem full þörf var á en fram að þessu hafði ekki tíðkast að blanda saman skáletri og beinu letrið í samfelldum texta.

Algengt íslenskt heiti á fornaletri er annars fótaletur (serif fonts) og fjölmargar gerðir af þeim áttu eftir að koma fram t.d. Palatino og Times sem bæði eru mjög algeng í dag. Með nýjum leturgerðum fór Garamond letrið smám saman úr tísku þar til það var enduruppgötvað eiginlega fyrir misskilning. Árið 1825 fannst letursett sem ranglega var eignað Claude Garamond og var það fyrirmyndin af ýmsum seinni tíma Garamondum sem urðu vinsæl. Það var svo ekki fyrr en 100 árum síðar sem það uppgötvaðist að fyrirmyndin var 17. aldar verk leturgrafarans Jean Jannons. Sú útgáfa Garamondleturs sem mest er notað í dag var teiknuð árið 1989, það kallast Adobe Garamond og á að sjálfsögðu sína fyrirmynd frá meistaranum sjálfum.

 

Dæmi um Garamond letur úr bókinni ÍSLANDSFÖRIN eftir Guðmund Andra Thorsson.

- - - - -

Helsta heimild: Þættir úr letursögu, eftir Þorstein Þorsteinsson. 

Eldri bloggfærslur í þessum flokki:

TRAJAN leturgerðin

Hið forneskjulega Únsíal letur

Gotnesk letur