Loftsteinagígar í Kanada

Í tveimur síðustu færslum hefur Norður-Ameríka verið í brennidepli hjá mér og til að fullkomna þríleikinn ætla ég að halda mig áfram á þeim slóðum. Ég kom inn á það síðast að stór loftsteinn hafi hugsanlega gert mikinn usla í Ameríku undir lok síðasta jökulskeiðs með víðtækum afleiðingum fyrir frumbyggjana og jafnvel þurrkað út heilu dýrategundirnar. Einn gallinn við þessa loftsteinakenningu er sá að ummerki á jörðinni í formi gígs vantar algerlega en það var útskýrt þannig að loftsteinninn eða kannski frekar, ísklumpurinn, hafi sprungið upp til agna í nokkurra kílómetra hæð.

Á jörðinni eru mörg ummerki eftir loftsteina sem hafa fallið á jörðina. Þetta eru gígar sem geta verið yfir 100 kílómetrar í þvermál og svo fjöldamargir smærri, yngri gígar. Þessir loftsteinagígar hafa varðveist misvel og eru líka misvel sýnilegir í dag en þar skiptir miklu máli hvar á jörðinni þeir hafa fallið. Það landssvæði á jörðinni sem virðist vera vænlegast til að varðveita ummerki loftsteina er norðurhluti Norður-Ameríku og þá kannski sérstaklega Labrador-skaginn í Kanada. Þangað er ferðinni heitið til skoða loftsteinagíga með hjálp Google-earth.

 

Fyrstan skal nefna Pingualuit crater sem er mjög reglulega hringlaga gígur norðarlega á Labradorskaga og talinn er vera 1,4 milljón ára. Þetta er mjög fallegur gígur og eins og með aðra loftsteinagíga á þessum slóðum er hann fullur af vatni. Gígurinn er einfaldur og ekki af stærstu gerð, þvermálið er um 3,4 kílómetrar og dýpið 267 metrar en til samanburðar er Öskjuvatn álíka stórt og dýpið 220 metrar. Vegna þess hve þetta eru fáfarnar slóðir var þessi gígur lítt þekktur umheiminum þar til eftir 1950 þegar farið var að skoða nánar þetta fyrirbæri sem sást á loftmyndum frá árinu 1943. Inúítar höfðu hins vegar lengi þekkt vatnið og kölluðu það „Kristalsaugað“ með tilvísunum óvenjulegs hreinleka vatnsins sem þarna er.

Clearwater lakes eru nokkuð merkileg því hér hafa tveir allstórir loftsteinar fallið samtímis og myndað þessa tvo gíga. Vötnin er samtengd, það stærra er 36 þverkílómetrar og það smærra 26 km og eru áberandi utan úr geimnum. Í stærra vatninu er eyjahringur sem þýðir að gígurinn er samsettur eins og gjarnan er með stærri gíga. Það þýðir að gígurinn er ekki bara einföld skál því við þungt höggið hefur komið bakslags-bylgja sem mótað hefur innri gerð gígsins. Aldur gígana er um 290 milljón. Ekki virðast menn vera alveg vissir hvort loftsteinninn hafi brotnað í tvennt áður en hann féll til jarðar eða hvort hér sé um að ræða tvíburaloftstein (binari asteroid), en þá eru það tveir álíka stórir loftsteinar sem snúast um hvorn annan í geimnum.

Að lokum er það Manicouagan gígurinn sem er einn af frægustu loftsteinagígum á jörðinni. Hann er stundum kallaður „Quebec augað“ og er mjög sýnilegur utan úr geimnum vegna hringlaga stöðuvatnsins á jöðrum gígsins. Þetta er einn af stærstu loftsteinagígum á jörðinni, hefur upphaflega verið um 100 km í þvermál en hefur minnkað vegna veðrunar niður í 70 km sé miðað við hringlaga vatnið. Til að fá stærðarsamanburð þá er eyjan svipuð Hofsjökli að stærð. Aldur gígsins er áætlaður um 215 milljón ár og því mun eldri en gígurinn sem myndaðist eftir loftsteininn sem grandað risaeðlunum fyrir 65 milljón árum og allavega helmingi minni. Loftsteinninn gæti hafa verið um 5 km að stærð en hugmyndir eru uppi um að önnur brot hafi einnig fallið í Frakklandi, Úkraínu og víðar. Ljóst er að þessu hafi fylgt náttúruhamfarir af stærstu gerð sem reynt hefur verið að tengja við fjöldaútrýmingu dýrategunda fyrir 205 milljón árum á mörkum trías- og júratímans. 10 milljón ára gatið, ef aldurákvarðanir eru réttar, er þó erfitt að brúa.

- - - - 

Heimildir eru héðan og þaðan.

Ráðgátan um hvarf Clovis fólksins í NorðurAmeríku

Það er ekki vitað með vissu hvenær fyrstu mennirnir komu til Norður-Ameríku. Oftast er þó talað um að fyrstu landnámið sem eitthvað kvað af, hafi verið Clovis fólkið sem þangað kom fyrir um 13-13.5 þúsund árum. Á þessum tímum hafði ísaldarjökullinn hopað nógu mikið til að ferðafært var á milli Alaska og Síberíu og Norður-Ameríka því ekki lengur einangruð frá Asíu.

Þessi þjóðflokkur kom að miklu gósenlandi þar sem allskonar risaspendýr gengu um í flokkum og máttu sín lítils gegn þróuðum örvaroddum veiðimannana. Flest þessara dýra eru útdauð í dag eins og mammútinn, ameríku-úlfaldinn, risaletidýrið og mörg fleiri. Clovis fólkið mun hafa náð talsverðri útbreiðslu í Norður-Ameríku samkvæmt fornleifarannsóknum og lifað góðu lífi, þar til eitthvað verður til þess að fólksfjöldinn fellur um 75% á einhverjum tilteknum tíma. Nýir menningahópar eða þjóðflokkar tóku síðan við í tímans rás en kannski ekki alltaf ljóst hvort um sé að ræða nýja aðkomuhópa frá Asíu eða afkomendur Clovis fólks.

Miklar loftslagssveiflur
Síðasta jökulskeið mun hafa verið í hámarki fyrir um 15-20 þúsund árum og náði ísaldarjökullin þá inn í Bandaríkin samanber ísaldarklappir í Central Park í New York. Fyrstu merkin um lok ísaldarinnar var síðan mjög skyndilegt hlýskeið fyrir um 14 þúsund árum þegar hitinn á norðurhveli jafnaðist allt í einu á við það sem þekkst hefur á nútíma. Hámark þessa hlýskeiðs stóð þó stutt en nógu hlýtt var áfram til að jökulskjöldurinn tók að bráðna hratt. Við þetta myndaðist risastórt stöðuvatn – Agassiz-vatn – suður af hörfandi jökulskildinum sem síðan mun hafa fundið sér leið að Atlantshafinu með þeim afleiðingum að Golfstraumurinn sem einmitt var kominn á gott skrið varð fyrir svo mikilli árás af ferskvatni að flæðið til norðurs raskaðist og allsherjar ísaldarkuldi skall á að nýju beggja vegna Atlantshafs. Það kuldakast nefnist yngra-Dryas og hófst fyrir tæpum 13 þúsund árum. Augljóst er að svona sviptingar hafa haft mikil áhrif á búsetuskilyrði hinna nýaðkomnu veiðimanna og gætu í sjálfu sér skýrt það sem skýra þarf. En aðrar hugmyndir um hvarf Clovis fólksins eru líka til.

Loftsteinninn ógurlegi
Á síðustu árum hafa verið uppi hugmyndir um að stór loftsteinn á stærð við heilt fjall hafi sprungið yfir Norður-Ameríku fyrir nálega 13 þúsund árum. Afleiðingarnar hafi orðið gífurlegar, ekki bara við höggið sjálft heldur líka vegna mikilla gróður- og skógarbruna í kjölfarið. Myrkur og kuldi lagðist yfir norðurhvel og má ímynda sér að ekki hafi komið sumur í nokkur ár. Lofsteininn má líka tengja við það að stóra Agassis stöðuvatnið fann sér leið til sjávar með þeim afleiðingum sem nefndar voru hér að ofan enda gerðist hvorttveggja nánast á sama tíma. Enginn ummerki í formi gígs hafa reyndar fundist um áreksturinn sjálfan en það hefur verið útskýrt með því að steinninn hafi splundrast áður en hann féll til jarðar. Hinsvegar telja áhangendur þessarar kenningar að ýmsar menjar um mikla bruna og jafnvel loftsteinaleyfar sé að finna í jarðlögum á nokkrum stöðum í Norður-Ameríku frá þessum tíma sem stemmir við lok blómaskeiðs Clovis menningarinnar. Nú síðast í september 2010 var greint frá því að fundist hafi í borkjörnum frá Grænlandsjökli dularfullir ördemantar sem taldir eru renna stoðum undir sendingu frá geimnum á þessum tíma (sjá hér). Þessi loftssteinahugmynd er samt ennþá bara kenning sem vísindamenn taka misalvarlega.

Af mannavöldum
Maðurinn er löngum talinn vera öflugasta rándýr jarðar og fer léttilega með að fella stærstu skepnur með sínum veiðigræjum. Fyrir daga Clovis fólksins var Ameríka gott land fyrir stór spendýr enda var hinn stórhættulegi maður hvergi til staðar. Flestum stórskepnum hafði maðurinn þegar útrýmt í gjörvallri Evrasíu en þar hafði síðan nýtt jafnvægi komist á með smærri og fleiri spendýrum sem ekki var hægt að útrýma með góðu móti. Stóru spendýrin aftur á móti voru ekki bara svifasein, heldur skiptir líka máli að þau voru tiltölulega færri í hóp og lengra á milli kynslóða. Það vilja því margir meina að fjöldaútrýming veiðidýra hafi gert útslagið varðandi skyndilega hnignum Clovis fólksins. Þegar stóru veiðidýrin voru horfin leið talsverður tími uns jafnvægi komst á á ný og löngum hefur sú speki komið frá Indíánum að ekki megi taka meira af náttúrunnar gæðum en náttúran þolir. Kannski hafa þeir lært af biturri reynslu landnemanna.

Mynd: Risaletidýrið átti sér fáa náttúrulega óvini fyrir landnám mannsins í Ameríku.

- - - - -
Hvað raunverulega gerðist þarna undir lok ísaldarinnar í Norður-Ameríku fæst kannski seint endanlegt svar. Ef til vill fæst skýrari mynd ef hægt verður að sanna eða afsanna loftsteinkenninguna, því áhrif af völdum risaloftsteins eru svo afgerandi. Eitt útilokar þó ekki annað í þessu frekar en öðru og allt gæti þetta hafa átt sér stað. Það er hinsvegar vitað að þarna var mikið ójafnvægi á náttúrunni með miklum hitasveiflum og stórfækkun stórra spendýra. Hver þáttur mannsins er í svona dæmum er sígild spurning, ekki bara í sambandi við þessa atburði heldur líka þeim sem eru nær okkur í tíma.

- - - - -

Nokkrar heimildir:

Ice sheet melt triggered ancient Big Freeze

Were Ancient Americans Wiped out by Meteor Strike?

Ancient American Giants

Bókin: Mannlaus Veröld eftir Alan Weisman

Útrás kalda Ameríkuloftsins

Á vefnum NASA Earth observatory er að finna ágæta gervitunglamynd frá 25. janúar þar sem vel má sjá hvað gerist þegar ískalt vetrarloftið yfir Norður-Ameríku streymir yfir Atlantshafið. Niðri til vinstri á myndinni er New York, lengra í norðaustur má sjá Þorskhöfða og lengra í sömu átt er Nova Scotia sem tilheyrir Kanada. Þarna hafa undanfarið verið talsverðir kuldar eins og sjá má á hvítri jörðinni sem ætti svo sem ekki að vera óeðlilegt á þessum árstíma.

Þegar þetta ískalda loft blæs yfir hafið, sem auðvitað er mun hlýrra, þá myndast þessar fínu skýjarákir sem ná lengst út á haf. Án þess að ég ætli út í mikla veðurfræði þá gerist þetta þegar kalda meginlandsloftið mætir mun hlýrra yfirborði sjávar. Þá hitnar neðsta lag loftsins þannig að uppstreymi myndast, þ.e.a.s loftið verður óstöðugt. Þetta loft þróast síðan oft yfir í að verða skúra- eða éljaloft sem gjarnan nær alla leið til Íslands. Það er samt ekki víst að akkúrat þessi ský hafi náð til okkar því vel getur verið að þau hafi dagað uppi mun sunnar en kalda loftið er annars ágætis hráefni í nýja lægðarmyndum.

Þetta fyrirbæri er andstæða þokusúldarinnar sem oft ríkir hér sunnanlands að vetrarlagi enda er þar á ferð hlýtt suðlægt loft að upplagi sem hrakist hefur norður og mætt kaldari sjó. Þá þéttist rakinn við yfirborð í neðstu loftlögunum þannig að lágskýjabreiður myndast, þokuloft eða súld. En loftið er þá hinsvegar stöðugt því mildara loftinu líður betur fyrir neðan það kalda.

Myndin sem fylgir er bara hluti af stórri mynd í hárri upplausn og er að finna á þessa slóð ásamt almennilegri útskýringum: http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=49254

Verstu leturgerðirnar

Eins og gengur og gerist með flesta hluti þá njóta leturgerðir mismikillar virðingar ekki síst meðal þeirra sem fást mikið við letur. Þau letur sem njóta þess vafasama heiðurs að teljast meðal þeirra verstu eru þó ekki endilega slæm letur því sum þeirra hafa einfaldlega verið misnotuð eða ofnotuð og þá gjarnan við tækifæri sem hæfa ekki karaktereinkennum letursins. Tíðarandinn breytist líka stöðugt. Það sem eitt sinn þótti meiriháttar smart þykir í dag meiriháttar hallærislegt. Mörg letur hafa síðan einfaldlega komist í slæmudeildina með því að vera svo óheppin að fylgja stýrikerfi tölva og komist þannig í hendur fjölda notenda með misgott auga fyrir smekklegheitum

Letrin átta sem ég nefni hér að neðan eru gjarnan nefnd meðal verstu leturgerða nú á tímum. Hver og einn verður síðan að dæma fyrir sig hvort þau eigi það öll skilið. Mörg önnur letur gætu auðvitað átt heima þarna líka.

Comic Sans er eiginlega frægasta versta letrið í dag. Það er svo illa liðið að hægt er að fá viðbætur í tölvur sem hreinsa það burt úr tölvunni og til er vefsíða sem heitir ban comic sans. Eins og nafn letursins gefur til kynna er það hugsað til notkunar í gríni hverskonar og þá helst í texta við skrípamyndir. Enginn sem vill láta taka sig alvarlega ætti því að nota þetta letur en því miður hafa margir flaskað á því.

Brush script var teiknað árið 1942. Það hefur talsvert verið notað á allskonar auglýsingaefni í gegnum tíðina en er nú algerlega komið úr móð. Þetta er ágætt dæmi um letur sem alls ekki má nota í hástöfum, ekki frekar en önnur hallandi skriftarletur. Samt sjást oft dæmi um slíka misnotkun.

Hobo hefur sjálfsagt verið elskað á hippaárunum en í dag elska margir að hata þennan font. Sveigðu línurnar eru í anda jugent stílsins frá aldamótunum 1900 en letrið var annars teiknað árið 1910. Hobo er ágætt þegar höfða á til barna og dýra en í öðrum tilfellum ættu menn að hugsa sig tvisvar um.

Marker Felt er helst nothæft þegar markmiðið er að gera eitthvað verulega ódýrt. Við erum því kannski að tala um brunaútsölu.

Zapf Changery er í sjálfu sér ekki slæmt letur í lágstöfum en er auðvitað algerlega bannað í hástöfum öðrum en upphafsstaf.

Cooper Black er mjög í anda 8. áratugarins en í dag ætti enginn að nota þennan font nema að vera mjög meðvitaður um hvað hann er að gera.

Mistral er mjög óformlegt skriftarletur. Það náði dálitlum vinsældum á 9. áratugnum þegar menn vildu poppa sig aðeins upp.

Arial kemur hér að lokum og er eina steinskriftarletrið í upptalningunni. Það hefur það helst á samviskunni að vera hannað sem skrifstofustaðgengill hins fræga Helvetica leturs án þess að ná elegans fyrirmyndarinnar.

- - - -

 

 

 

Það má hér í lokin minna á þennan frábæra DVD-disk um Bíladaga á Akureyri. Þó ekki væri nema til þess að dást að Mistral letrinu.

 

Hitamósaík fyrir Reykjavík árin 1971-2010

Ég hef stundum dundað mér að útbúa ýmsar litríkar myndir upp úr veðurupplýsingum og þá yfirleitt útfrá mínum eigin veðurskráningum. Að þessu sinni eru hinsvegar unnið upp úr gallhörðum gögnum af sjálfum Veðurstofuvefnum þar sem finna má ýmsa veðurtölfræði aftur í tímann.

Á myndinni sem hér fylgir hef ég sett upp alla mánuði frá 1971 til 2010 í eina mynd og í stað talna fær hver mánuður sinn lit eftir hitafari samkvæmt hitaskalanum sem fylgir.

Ýmislegt forvitnilegt kemur í ljós þegar hitinn er skoðaður á þennan hátt. Bláu frostmánuðunum fækkar og rauðu 10 stiga sumarmánuðunum fjölgar. Breytingin er þó helst sýnileg á árunum eftir aldamót.

Á fyrri hluta tímabilsins var ekki hægt að treysta á að sumarmánuðirnir júlí og ágúst næðu 10 stiga meðalhita og jafnvel ekki nokkur mánuður sumarsins, en eftir 1994 hefur það gerst undantekningalaust. Flest síðustu árin hefur svo júní náð að komast í 10 stiga flokkinn og jafnvel september. Síðasta sumar gerði það best allra, með alla fjóra sumarmánuðina í 10 stigum.

Af vetrarmánuðunum sést þarna vel hversu mikil óregla er í því hvenær kaldast er á vetrum. Þó er kannski einhver regla. Árin 1975 til 1984 voru allir janúarmánuðir og flestir desembermánuðir undir frostmarki, á meðan febrúar var oftast yfir frostmarki. Það er því dálítið sérstakt tímabilið 1996-2002 þegar allir febrúarmánuðir voru undir frostmarki, en hinir yfirleitt ekki.

Frostmánaðalaus ár hafa komið af og til allt tímabilið, en nú er orðið nokkuð síðan mánaðarmeðalhiti hefur verið undir frostmarki í Reykjavík. Gerðist síðast með herkjum janúar og febrúar 2008.

Svo má líka nefna að ef myndin hefði náð lengra aftur í tímann hefði verið hægt að finna allnokkur ár frá hlýja tímabilinu á síðustu öld sem jafnast á við þau síðustu. T.d. voru fjórir 10 stiga sumarmánuðir árin 1939, 1941 og 1958. Síðasti áratugur eru þó mjög óvenjulegur enda hafa hlýindin verið samfelld og nokkurn vegin án verulegra truflana, enda óumdeilanlega hlýjasti áratugurinn frá upphafi mælinga.

Köping eða Sjöping

Í staðinn fyrir að nöldra yfir handboltanum í Svíþjóð eða öðru klúðri þá ætla ég að taka fyrir annað mál sem er framburður á erlendum borgum og öðrum heitum. Þær eru allnokkrar borgirnar í Svíþjóð sem kennd eru við köping, eins og t.d. Söderköping, Nyköping, Norrköping, Linköping og ekki síst Jönköping þar sem við Íslendingar höfum höfum farið flatt á handboltavellinum. Af einhverjum ástæðum þykir fjölmiðafólki hér á landi mjög fínt að stæla framburð innfæddra á þessum staðarheitum og segja t.d. Linsjöping eða jafnvel Linhjöping og eltast þannig við þá fötlun Svía að geta ekki borið fram ká-ið á þessum kaupstöðum. Auðvitað er miklu nærtækara fyrir okkur að segja bara Linköping samkvæmt rithætti þegar við tölum saman hér innanlands. Hinsvegar er annað mál ef við viljum gera okkur skiljanleg á sænskri grund því þá er auðvitað sjálfsagt að notast við þann framburð sem tíðkast á staðnum.

Svipað má segja um önnur nöfn í útlöndum. Nú má ekki lengur segja Peking eins og alltaf hefur verið gert - heldur Beidsjíng eða eitthvað álíka og meira að segja búið að breyta stafsetningunni í Beijíng. Þetta kallar maður að beygja sig fyrir Kínverjum. Á maður kannski líka að segja Beidsjíng-önd?

Þegar Titanic-æðið gekk hér yfir fyrir nokkrum árum var farið að bera fram nafn óhappafleytunnar sem TætAnikk með sérstakri áherslu á a-ið eins og gert er í Ameríku. Bandaríska hljómsveitin REM hét allt í einu aríem, eftir að Bylgjan hafði uppgötvað hljómsveitina 20 árum eftir að hún kom fram. Fram að því hafði alltaf bara verið sagt rem, sem dugar okkur fínt.

Svo má líka nefna söngkonuna Eivöru Pálsdóttur hina Færeysku. Alltaf skal hún kölluð Ævör hér á landi í staðinn fyrir Eivör sem er réttari Íslenskur framburður. Ævör þýðir ekkert á íslensku.

Þegar kemur að því að ég verð heimsfrægur verð ég sjálfsagt kallaður Eimel í Bandaríkjunum eða kannski Ímeil og ekkert við því að gera. Þeir hafa sinn framburð og mega það fyrir mér. Hinsvegar virðast Svíar kunna að bera fram nafnið mitt ef marka má sjónvarpsþættina um nafna minn í Kattholti. Það er kannski helst að faðir hans hafi teygt heldur mikið úr sérhljóðunum þegar honum hitnaði í hamsi.

Rigningarsumar í Söderköping árið 2007. Myndin er tekinn við Gautakanalinn.

La Nina á Kyrrahafi, rigningar í Ástralíu, PDO o.fl.

Rigningar, flóð og skriðuföll í Ástralíu og Brasilíu eru mál málanna í veðuröfgum heimsins þessa dagana. Í Queensland í Ástralíu var desemberúrkoman sú mesta sem mælst hefur í þeim mánuði og svo féll þar um daginn 200 mm sólarhringsúrkoma ofaná gegnblautan jarðveg – ekki furða að allt hafi farið á flot. Það er vel þekkt að úrkoma aukist mjög í Ástralíu og einnig Brasilíu þegar hið kalda La Niña ástand er uppi í Kyrrahafinu eins og nú á sér stað. Þessi núverandi La Nina þykir með þeim öflugustu og áhrifanna gætir með einhverjum hætti um alla jörð, en mest þó við Kyrrahafið. La Niña fyrirbærið er andstæða hins hlýja El Nino sem minnti á sig í fyrra með þveröfugum áhrifum og hjálpaði til við að gera árið 2010 eitt af þeim allra hlýjustu sem mælst hafa og jafnvel það hlýjasta.

La Niña
Einkenni La Nina eru þau að hæðarsvæði myndast Ameríkumegin í Kyrrahafinu við miðbaug en lægðarsvæði myndast Ástralíu- og Asíumegin með tilheyrandi rigningum þar, eins og ég hef merkt inn. Austanáttir verða algengari er venjulega sem verður til þess að kaldur sjór úr neðri lögum sogast upp til yfirborðs vestan Suður- og Mið-Ameríku og dreifist þaðan í vestur. Þessi kaldi sjór hefur verulega kælandi áhrif á miðbaugssvæði Kyrrahafsins og lækkar meðalhita jarðarinnar í heild. Talið er að núverandi La Niña sé í hámarki þessar vikurnar og jafnvægi verði kannski náð í sumar. Vegna kælingaráhrifa verður árið 2011 varla meðal þeirra allra hlýjustu á jörðinni.

Neikvæður PDO
Á kortið hef ég einnig merkt inná svokallaðan neikvæðan PDO (Pacific Decadal Oscillation) en það system er mér oft hugleikið. Neikvæði fasinn lýsir sér eins og þarna sést með kaldari sjó en venjulega við vesturströnd Norður-Ameríku og hlýrri sjó Asíumegin. Vísbendingar eru um að hér sé á ferð þrálátt ástand sem getur verið ríkjandi í áratugi. Þessi neikvæði PDO fasi hefur verið áberandi núna frá aldamótum en var yfirleitt jákvæður áratugina þar á undan. Hugmyndir eru síðan uppi um að neikvæði PDO fasinn ýti undir myndanir á La Niña og hefur þar með óbeint neikvæð áhrif hita jarðar – eða dragi úr eða geri jafnvel að engu þá hlýnun jarðar sem annars hefði orðið (hér er orðalag vandmeðfarið).

Jákvæður PDO fasi var hinsvegar ríkjandi á árunum 1977-1998 og ýtti að sama skapi undir myndanir hinna hlýju El Ninjo með miklum þurrkum í Ástralíu á sama tíma og mikið fjör hljóp í hlýnun jarðar.

Svipað forvitnilegt áratugasystem er sennilega til staðar hér í Norður-Atlantshafi og nefnist AMO (Atlantic Multidecadal Oscillation). Það hefur verið í pósitífum hlýjum fasa frá 1995 og hefur haft sitt að segja um hlýindin á Íslandi og einnig við Grænland. Hvenær það kerfi fer í mínus veit enginn en ég vek þó athygli á blárri skellu sem spáð er suðvestur af Íslandi. Er þetta tákn um að kólnandi sjó á okkar slóðum?

Kortið er upprunið frá Jamstec stofnunni í Japan og sýnir spá frá 1. janúar um yfirborðssjávarhita mánuðina mars-maí 2011.
http://www.jamstec.go.jp/frsgc/research/d1/iod/sintex_f1_forecast.html.en
Hér er líka eitthvað um PDO: http://en.wikipedia.org/wiki/Pacific_decadal_oscillation

Að lokum kemur dálítið bílabíó um óheppilegar afleiðingar vatnavaxta í Ástralíu:

Árið 2010 var hlýjasta árið ásamt 2005 samkvæmt NASA-GISS

Það er oft beðið með dálítilli eftirvæntingu eftir uppgjörum frá NASA-GISS stofnuninni sem er einn þeirra aðila sem meta hnattrænt hitafar. Nú hafa þeir reiknað út að meðalhitinn á jörðinni á liðnu ári hafi verið örlítið fyrir ofan hitann árið 2005 en munurinn það lítill að árin úrskurðast jafnhlý og eru þetta því tvö hlýjustu árin sem mælst hafa á jörðinni samkvæmt þeirra aðferðarfræði. Það þarf ekki að skoða myndina lengi til að sjá að ekkert lát er á hlýnun jarðar og ekki bólar mikið á þeirri stöðnun sem stundum er sögð vera á hlýnuninni.

Eins og önnur metár í gegnum tíðina fékk árið 2010 hjálp frá Kyrrahafsfyrirbærinu El Ninjo sem nú hefur snúist upp í andhverfu sína La Niña og því verður 2011 væntanlega heldur kaldara en nýliðið ár og ekkert óeðlilegt við það. Verst er þó með flóðin í Ástralíu sem núverandi ástand veldur.

Það þykir oft í tísku að efast stórlega um aðferðafræði NASA-GASA (Goddard Institute for Space Studies) en þeir hafa á síðari árum fengið út aðeins meiri hitaaukningu á jörðinni en aðrir rannsóknarhópar í sama bransa. Það sem veldur þessu lítilsháttar misræmi er sennilega það að NASA-GISS beitir þeirri aðferð að fylla inní eyður þar sem veðurathuganir eru af skornum skammti með því að notfæra sér gögn frá nálægustu stöðum. Þannig taka þeir t.d. með í dæmið nyrstu pólasvæðin sem hreinlega er sleppt í öðrum gagnaröðum eftir því sem ég kemst næst. Vegna hlýnunar og rýrnunar hafíssins á Norður-Íshafinu er niðurstaða NASA-GISS því ekki óeðlileg. Allar svona mælingar og mat er þó auðvitað háð einhverri óvissu en ætti þó ekki að breyta heildardæminu að ráði.

Þannig lítur hitadreifing ársins annars út. Eins og sést þá var mesta hitafrávikið á norðurslóðum þar sem fáir búa og því fáir til frásagnar.

Myndir eru frá NASA-GISS en fréttatilkynningu frá þeim má sjá hér:

http://www.giss.nasa.gov/research/news/20110112/

 

Um vaxandi veðurgæði síðustu 24 ára

Það er kannski dálítið öfugsnúið að vera að dásama veðurgæði í þessari kuldatíð en það sem ég ætla nú að bjóða upp á má teljast nokkurskonar allsherjar niðurstaða úr mínum þrotlausu veðurskráningum sem staðið hafa frá miðju ári 1986. Eins og ég hef nokkrum sinnum minnst á þá skrái ég daglegt veður í Reykjavík og hef komið mér upp einkunnakerfi á skalanum 0-8 þar sem hver dagur veðurfarslega einkunn. Sú einkunn er hærri eftir því sem sólin skín meira, úrkoman er minni, heitara í lofti og hægari vindur. Ég útskýri þetta ekki frekar en bendi á sýnishorn af tveimur skráðum mánuðum hér og hér.

Hver mánuður fær einnig einkunn sem er reiknuð út frá meðaltali alla daga mánaðarins og síðast en ekki síst fær hvert ár sína árseinkunn útfrá meðaltali allra mánaða ársins. Hrakviðrasamir mánuðir fá gjarnan einkunn á bilinu 3,5–4,0 en blíðviðrismánuðir fá oftast einkunnir á bilinu 5,0–5,5 en sá allrabesti (júlí 2009) fékk 5,8 í einkunn.

Þá er það niðurstaðan. Á súluritinu sem hér fylgir hef ég tekið saman allar árseinkunnir frá fyrsta heila skráningarárinu 1987 til hins nýliðna 2010. Þarna getur hver og einn séð, svo ekki verður um villst, að veðurgæði hafa verið að aukast hér í Reykjavík á tímabilinu og svo skemmtilega vill til að allra besta árið var árið í fyrra með einkunnina 4,9 og sló þar með út árið 2009 í veðurgæðum. Þetta batnandi veðurfar hefur varla farið fram hjá neinum enda er mun sjaldnar kvartað yfir veðri hin síðari ár miðað við það sem áður var, að minnsta kosti hér í Reykjavík sem skráningarnar miðast við. Breyting til hins betra virðist annars eiga sér stað árið 1994 en árin eftir það fá hærri einkunn en árin á undan. Bestu árin eru svo síðustu tvö ár.

Miðað við mörg undanfarin ár er góðviðrirsárið 2010 merkilegast fyrir það hvað allir veðurþættir voru jákvæðir, þótt met hafi ekki endilega verið sett í öllum greinum. Eins og kemur fram í yfirliti Veðurstofunnar hafa aðeins 5 ár mælst sólríkari, úrkoma var sennilega sú næstminnsta frá upphafi mælinga, vindur með allra minnsta móti og svo var árið í 2.-4. sæti yfir hlýjustu árin. Tvö ársmet voru sett því loftþrýstingur hefur aldrei verið hærri yfir árið og snjódagar aldrei færri. Hvorugur þessara síðastnefndu þátta er þó talinn með í einkunnagjöf minni.

Ef við skoðum verri kantinn, þá er það árið 1992 sem er með lægstu einkunnina 4,1. Þetta þarf þó ekkert að vera verra ár en ýmis önnur slök ár sem í boði voru á 8. og 9. áratugnum, þ.e. áður er skráningar hófust. Meðalhitinn 1992 var í takt við tíðarandann: 4,2 stig, sem er alveg 1,7 gráðum kaldara en var árið 2010. Það sem gerði útslagið árið 1992 voru langvarandi illviðrakaflar framan af ári og undir lokin en auk þess innihélt árið hið fræga Jónsmessuhret með þeim afleiðingum að fara þarf aftur til 19. aldar til að finna kaldari júnímánuð í Reykjavík (júní 1978 var að vísu jafnkaldur).
- - - -
Það má örugglega notast við ýmsar aðferðir við að meta veðurgæði og sjálfsagt er matsatriði hvort eitthvað ákveðið veðurlag sé betra en annað. Þetta er allavega það sem kemur út úr mínu grúski.

Árshitinn í Reykjavík síðustu 110 ár í kubbamynd

Fyrsta bloggfærsla mín á þessu ári er kubbamyndin eins og ég kalla hana en hún sýnir árshita hvers árs í Reykjavík frá árinu 1901. Í stað þess að sýna þetta á línuriti eins og venjulega er hér hvert ár sýnt með kubbum sem staðsettir eru eftir hitaskalanum til vinstri og hefur hver áratugur sinn lit til aðgreiningar. Samskonar mynd hef ég birt síðustu tvö ár og nú er árið 2010 komið inn og eins og sést er það ofarlega á blaði, með meðalhitann 5,9 gráður.

Ef myndin er skoðuð sést að árið 2010 er þarna í ágætum félagsskap með árunum 1939 og 1941 en þessi þrjú ár eru í 2.-4. sæti yfir hlýjustu árin í Reykjavík frá upphafi mælinga. Óvissa er alltaf einhver vegna mismunandi athuganastaða innan borgarinnar í gegnum tíðina en árið 2003 er án lítils vafa það allra hlýjasta í Reykjavík. Árin í kringum 1940 og síðasti áratugur marka nokkurn veginn hitatoppana tvo sem hafa komið á landinu síðustu 110 árin. Talsvert köld ár komu um og eftir árið 1979, en það ár situr afgerandi á botninum með aðeins 2,9 stig í meðalhita sem er talsvert kaldara en köldu árin í kringum frostaveturinn mikla 1918. Til að finna kaldara ár en 1979, þarf að fara aftur til ársins 1892. Athyglisvert er hvað hitasveiflur hafa verið litlar eftir árið 2000 en þau ár eru öll fyrir ofan 5 gráðurnar sem þýðir að meðalhiti þessa áratugar er hærri en hefur verið áður. Á fjórða og fimmta áratugnum komu vissulega mjög hlý ár en meðalhiti þeirra áratuga var dreginn niður af lakari árum inn á milli.

Svo er bara spurning hvað gerist á þessu ári. Halda þessi hlýindi áfram eða hvað? Það væri sjálfsagt viðbrigði að fá eitt ár sem væri bara í meðallagi.

 

Áramótaávarp

Ágætu lesendur til sjávar og sveita, innlendis sem erlendis um borg og bí. Við lok hvers árs er við hæfi að gerast hátíðlegur, líta yfir farinn veg og hugleiða framhaldið, rétt eins og í fjallgöngum er maður staldrar við og tekur stöðuna. Miðar manni afturábak ellegar nokkuð á leið og hefur maður gengið til góðs götuna fram eftir veg?

Mun þetta bloggstarf mitt halda lengi áfram? Munu bloggskrifin fjara smám saman út eða einfaldlega taka snöggan enda einn góðan veðurdag? Ég veit það ekki. Fyrir tveimur árum fannst mér ég vera búinn að skrifa um allt sem mig langaði að skrifa um og eiginlega líka um allt sem ég vissi, innan þess ramma sem þessi bloggsíða er ætluð. Í dag er ég eiginlega enn sömu skoðunar en mesta furða finnst mér þó hvað hægt er að týna til án þess að endurtaka sig um of. Í haust boðaði ég rólegri tíma á þessum vettvangi og til marks um það hef ég skorið niður bloggskrif um helming frá því sem áður var og ekki ólíklegt að um frekari niðurskurð verði að ræða á komandi ári.

Það er alveg tilvalið í upphafi næsta árs að koma með veðurtengd uppgjör fyrir liðið ár og verð ég sennilega ekki einn um það. Nýliðið ár hefur verið athyglisvert veðurár og þá aðallaga á jákvæðan hátt, að minnsta kosti hér í Reykjavíkinni eins og komið hefur fram. Meðalhiti ársins er hár og átti lengi vel góðan möguleika á að vera sá hæsti sem mælst hefur, ekki ósvipað hitanum á jörðinni í heild. Kannski má segja að meðalhitinn í Reykjavík endurspegli hitann á jörðinni ágætlega.

Það má líka á þessum tímamótum gera upp fyrsta áratug aldarinnar. Sumir eru að hóta því að senn verði þessi hlýindi á enda á meðan aðrir segja að þetta sé bara byrjunin á því sem koma skal. Best held ég sé að vera við öllu búinn og þá ekki bara í sambandi við veðrið heldur bara svona almennt. Allskonar óvæntir útúrdúrar geta alltaf orðið á leiðinni hvert sem hún liggur.

Annars voru uppákomurnar í Eyjafjallajökli og Fimmvörðuhálsi merkilegustu atburðir ársins frá náttúrunnar hendi á liðnu ári og sýndu vel hvað tvö eldgos geta verið gerólík þótt stutt hafi verið á milli. Ýmsar aðrar eldstöðvar hugsa sér gott til glóðarinnar og bíða í ofvæni eftir að röðin koma að sér.

Hvað hagsæld varðar verðum við að vona að gengi okkar landsmanna þróist uppávið. Leiðin má þó ekki vera of mikið á fótinn, hæfilegur stígandi er skárri. Ekki viljum við heldur að halli of mikið undan fæti. Að lokum skal hvatt til varkárni í meðferð flugelda og annarra eldfæra svo sem stjörnuljósa sem hugsa sér gott til glóðarinnar að marka enn ein þáttaskil í tímans rúmi – tímans sem vissulega flýgur áfram.

Ég þakka þeim sem lásu og óska öllum gleðilegs árs.

 

Hitastig jarðar í frjálsu falli síðustu daga

Meðalhiti jarðar á heimsvísu hefur verið mjög hár á liðnu ári og hvernig sem á það er litið verður þetta meðal allra heitustu ára sem hefur mælst hafa og jafnvel það heitasta. Það var sérstaklega heitt á jörðinni fyrri hluta ársins á meðan áhrifa El Ninjo gætti í Kyrrahafinu en jafnvel þó að hin kælandi La Nina hafi tekið við í kjölfarið hefur hitinn á heimsvísu áfram haldist nokkuð hár. Kuldarnir í Evrópu og Bandaríkjunum hafa ekki lækkað meðalhita jarðar að ráði því óvenjumikil hlýindi annarstaðar hafa vegið þá kulda upp. Það þykir t.d. óvenjulegt að Hudsonflóinn í Kanada skuli ekki enn vera samfrosinn eins og hann ætti að vera búinn að fyrir löngu, en á þeim slóðum eru mun færri til frásagnar en á þeim þéttbýlum svæðum sem hafa fundið fyrir vetrarkuldum undanfarið.

Eitt besta verkfærið sem ég veit um til að skoða hitafar jarðar frá degi til dags er gagnvirk síða þar sem hægt er að kalla fram línurit um daglegan hita jarðar í neðri hluta lofthjúps, mælt frá gervitunglum, samanber þetta spagettílínurit þar sem borinn er saman daglegur hiti allra ára aftur til seinni hluta árs 1998. Þarna sést að appelsínugula línan sem táknar árið 2010 er vel fyrir ofan flækjuna fyrir neðan og sýnir hvað árið hefur verið hlýtt allt þar til síðustu mánuði að hitinn hefur fallið, en þó haldist ofarlega miðað við hin árin.

Á allra síðustu dögum hefur það hinsvegar gerst að hitaferillinn hefur fallið nokkuð snöggt og er kominn vel niður fyrir hitann á sama tíma í fyrra eins og sést hér á litlu myndinni þar sem einungis eru borin saman síðustu tvö ár. Með þessari dýfu er meðalhitinn þar með kominn niður í það sem tíðkaðist árin 1999 og 2000 en auðvitað verður að hafa í huga að öll þessi ár sem eru til samanburðar eru sögulega séð mjög hlý og innihalda flest heitustu árin sem mælst hafa á jörðinni. Gallinn við línuritið er þó að gögn frá fyrri hluta ársins 1998 skuli ekki vera með, en á þeim tíma var óvenjulega hlýtt á jörðinni – jafnvel hlýrra en í ár.

Kannski er fullmikið sagt að meðalhiti jarðar sé í frjálsu falli enda ákvað ég að hafa fyrirsögnina í æsifréttastíl. Kannski þetta bara smá dýfa sem verður fljót að jafna sig en kannski er þetta vísbending um það sem er í vændum. Hvað sem reynist rétt þá eiga menn ekki von á að árið 2011 verði eins hlýtt og árið 2010. Kaldi La Nina straumurinn í Kyrrahafi ræður þar miklu en honum er spáð góðu gengi á árinu, minnkandi sólvirkni hefur svo eitthvað að segja, en hversu mikil eru ekki allir jafn sammála.

Sjá nánar hér: http://discover.itsc.uah.edu/amsutemps/

Aðfangadagsveðrið síðustu 25 ár

Jólin eru að koma enn eina ferðina og að því tilefni hef ég tekið saman hátíðlegt yfirlit yfir veðrið á aðfangadag allt frá árinu 1986. Þetta er sett fram á svipaðan hátt og það birtist í minni handskrifuðu veðurdagbók. Veðurtáknin skýra sig sjálf en lituðu kúlurnar fyrir aftan hitastigið tákna kalda, miðlungs og heita daga. Snjókorn og dropar segja til um hvort hvít jörð er á miðnætti eða blautt. Einkunnin kemur svo í lokin en hún er útreiknuð útfrá veðurtáknunum samkvæmt ákveðnu kerfi. Þetta er sett fram með fyrirvara um vissa ónákvæmni, sérstaklega framan af áður en netið kom til sögunnar.

Það er auðvitað heilmikil fjölbreytni í jólaveðrum síðustu 25 ára en þó kannski engir meiriháttar veðurviðburðir. Versta jólaveðrið þarna er snjóbylurinn á árinu 1998 sem sumum þykir sjálfsagt hið skemmtilegasta jólaveður - allavega miðað við landsynningsslagviðrið árið 1996. Talsverð hlýindi voru árin 2002 og 2006 en svoleiðis vetrarveður hafa verið nokkuð algeng síðustu árin þó ekki hafi slíkir hitar náð sér almennilega á strik í vetur. Svo sést þarna að í 13 skipti hefur jörð verið hvít á miðnætti, þ.e. kl. 24 á aðfangadagskvöldi. Í fyrra var það þó alveg á mörkunum því þá rétt náði að grána á jörð eftir dálitla snjómuggu hér í borginni.

Aðfangadagsveðrið í ár er nú komið inn. Dálítil snjókoma og ekkert sólskin. Hitinn um 2 stig og þá hlýrra fyrri partinn en seinni partinn. Áttin var austlæg, hvorki hvöss né hæg. Snjór lá yfir jörðu um miðnætti, ekki mikill og farinn að bráðna hér og þar og því ekki alhvítt. Einkunn dagsins var 3 stig, sem er kannski heldur í strangara lagi en ekkert við því að gera.

Svo óska ég bara öllum lesendum gleðilegs jólaveðurs yfir hátíðirnar.

Þegar Nansen reyndi að komast á Norðurpólinn

Fyrir stuttu las ég alvöru spennusögu um tilraun Norska heimskautafarans Fridjof Nansen til að komast á Norðurpólinn fyrstur manna. Bókin sem er rituð upp úr dagbókarskrifum Nansens kom út hér á landi 1962 undir heitinu Í ís og myrkri. Þar er rakið frækið ferðalag Nansens og félaga hans frá því þeir yfirgáfu leiðangurskipið Fram til að komast á Norðurpólinn og þar til þeir snéru heim aftur til Noregs.

Upphaflegu hugmyndina að leiðangrinum fékk Nansen eftir að Bandaríska leiðangursskipið Janette fórst í ísnum norður af Síberíu og fannst aftur mölbrotið við Svalbarða árið 1881 eftir að hafa rekið í ísnum þvert yfir Norður-Íshafið. Hugmynd Nansens var sú að með því að smíða nógu sterkt skip mætti láta það reka alla leið á Norðurpólinn og enda ferðina á Svalbarða eins og skipið Janette áður. Fáir höfðu trú á þessu uppátæki í fyrstu en svo fór að hið sögufræga pólskip Fram var smíðað og sjósett árið 1892. Eftir mikinn undirbúning hófst leiðangurinn þann 24. júní 1893 og 20. september kom skipið að þeim stað á 78° N, sem Janette hafði farist. Þaðan var haldið í norður þar til ísinn stöðvaði siglingu og hófst þá rekið.

Nýtt plan. Ekki gekk allt eins og áætlað var því Fram miðaði lítt áleiðis og náði ekki 80° N fyrr en 22. mars 1894. Skipsmönnum varð svo í framhaldinu smám saman ljóst að Fram myndi ekki reka að pólnum og fór Nansen þá að plana nýja og djarfa áætlun um að yfirgefa skipið og breyta leiðangrinum í tveggja manna skíðagöngu- og hundasleðaferð á norðurpólinn. Pólfararnir myndu síðan koma sér sjálfir til Svalbarða með viðkomu á hinu lítt kannaða Franz Jósefslandi. Fram átti hinsvegar að klára sitt ferðalag í gegnum ísinn, enda ekki um annað að ræða og ef áætlanir gengju eftir áttu skipverjar svo að hitta leiðangursmenn á Svalbarða að ári liðnu. Um borð í Fram voru allar græjur til að setja saman útbúnað samkvæmt þessu nýja plani að ógleymdum hundum sem nóg var af um borð.

Pólferðin. 14. mars 1895 yfirgaf Nansen skipið Fram ásamt félaga sínum Hjalmari Johansen, sem varð fyrir valinu vegna reynslu sinnar af hundasleðum. Þeir félagar fóru um á gönguskíðum og voru feikna vel búnir til langdvalar á ísnum, þrír sleðar voru drekkhlaðnir vistum, skotfæri voru með í för og einnig tveir húðkeipar til siglinga á opnu hafi síðar í ferðinni. 660 kílómetrar voru til áfangastaðar á pólinn og þurfti sú ferð að ganga vel ef þeir ætluðu að ná til baka fyrir sumarbráðnum íssins.

Fljótlega kom í ljós að þessi ganga yrði erfið vegna endalausra íshryggja sem þeir þurftu að klöngrast yfir með allt hafurtaskið. Frostið var yfirleitt um 40 stig en var þó ekki til meiri óþæginda en þeir áttu von á. Eftir mikið erfiði þurfti Nansen að viðurkenna ósigur í baráttu sinni við Norðurpólinn vegna þess hve ferðinni miðaði seint en það sem gerði útslagið var að ísinn rak í gagnstæða stefnu frá pólnum. Næst pólnum komust þeir þann 7. apríl, að 86,14° N en svo langt norður höfðu engir menn komist áður.

Bakaleiðin. Nansen og Johansen settu nú stefnuna á Franz Jósefsland í suðri en það voru mjög lítt kannaðar slóðir á þessum tíma. Vel gekk í fyrstu en þegar á leið byrjuðu torfærurnar á ný, veður fóru að versna og dagleiðirnar urðu styttri. Sleðahundunum 28 talsins fækkaði smám saman og var hver hundur sem örmagnaðast hafður sem fóður handa þeim sem eftir lifðu. Það var reyndar með ráðum gert því þeir gerðu alltaf ráð fyrir að enda ferðalagið hundslausir. Fyrir hundana var þetta því algert hundalíf.
Ekki var þeim að ósk sinni að ná landi í maímánuði eins og planið gekk út á. Töfin jók mikið á vandræðin þegar ísinn fór sífellt meir að brotna upp vegna vorkomunnar og stundum var um algera ófærð að ræða vegna krapa. Staðarákvarðanir voru líka allar komnar úr skorðum og um tíma var ferðalagið orðið æði tvísýnt. Það var svo ekki fyrr en í byrjun ágúst að þeir römbuðu loks fast land á einni af nyrstu eyjum hins kalda Franz Jósefslands, stuttu eftir að síðasta hundinum hafði verið lógað.

Vegna þess hve áliðið var sumars ákvað Nansen að þeir skildu hafa vetursetu á eyjunum. Þeir veiddu rostunga og ísbirni sér til matar og hlóðu sér frumstætt steinhýsi þar sem þeir höfðust við í miklum fábreytileika allan veturinn 1895-96. Um jólahreingerningu hefur Nansen þetta að segja í dagbók sinni:

Sunnudagur 22. desember. Var lengi að ganga úti í gærkvöldi, meðan Johansen sá um stórþvott vegna jólanna hér í kofanum; hann var að mestu fólgin í að skafa öskuna úr eldstæðinu, safna bein- og kjötúrgangi og fleygja því út, og höggva síðan ísinn, sem frosið hefur með alls konar úrgangi og óhreinindum og myndaði þykkt lag á gólfinu, svo heldur var orðið lágt undir loft inni.

Óvænt leiðarlok. Nansen og Johansen héldu loks ferð sinni áfram í maí 1886 eftir ýmsar endurbætur og saumaskap á útúrslitnum útbúnaði. Sjálfir voru þeir orðnir æði villimannslegir í útliti, síðskeggjaðir og svartir í framan. Þeir áttu von á erfiðu ferðalagi til Svalbarða ýmist á skíðum eða siglandi á húðkeipunum og gátu ekki annað en vonað að leiðangurskipið FRAM myndi klára sína frosnu ferð um ísinn, en af skipsfélögum sínum höfðu þeir auðvitað ekki haft neinar spurnir né öðru í heiminum yfirleitt.

Franz-Jósefs eyjaklasinn er stór um sig víða samfrosinn allt árið og þann 19. júní höfðu þeir ekki enn lagt eyjarnar að baki. Þann dag gerðust hinsvegar þau undur þarna í heimskautavíðáttunni að þeir römbuðu á menn sem höfðust þar við í góðu yfirlæti. Þar var á ferð leiðangur undir stjórn breska landkönnuðarins Frederick Jackson. Auðvitað urðu þarna fagnaðarfundir þar sem menn þóttust þekkja deili hver á öðrum og mörgu var frá að segja. Nansen og Johansen ákváðu að halda ekki áfram tvísýnu ferðalagi sínu til Svalbarða en fengu í staðinn far með Bretunum sem skutluðu þeim með birgðaskipi sínu til Vardö í Norður-Noregi. Þegar þangað var komið þann 13. ágúst 1896 gat Nansen notað þá nýjustu tækni að senda símskeyti til allra þeirra sem biðu í von og óvon og sagt frá giftusamlegri heimkomu þeirra félaga. Skömmu síðar bárust svo þær fréttir að skipið Fram væri komið fram heilt á húfi. Það hafði borist með ísnum eins og til stóð alla leið til Svalbarða frá ströndum Síberíu, nema bara án viðkomu á pólnum. Framundan voru miklir fagnaðardagar í Noregi og Fridjof Nansen gerður að þjóðhetju sem aðalmaður og skipuleggjandi af þessu ævintýri öllu saman.

Hér hef ég sett lauslega inn leiðangur Nansens og ferð skipsins Fram á árunum 1893-1896. Myndin í grunninum er af hafíssíðunni The Cryosphere Today og sýnir stöðu hafíssins þann 15. desember 2010. Á sumrin er talsvert minni hafís undan ströndum Síberíu.

- - - -

Ferðalög á Norðurslóðir voru auðvitað allt annað mál á þessum dögum fyrir meir en hundrað árum. Norður-Íshafið var lítt þekkt svæði, veðurspár voru engar að hafa og ekki gátu menn nýtt sér dásemdir gervitungla til að vita hvar þeir voru staddir, hvað þá að láta þyrlu sækja sig þegar allt var er komið í óefni. Þótt Nansen hafi ekki komist á pólinn þá átti reynslan úr þessari ferð eftir að nýtast vel í leiðangri Amundsen sem komst fyrstur manna á Suðurpólinn árið 1911. Það var hinsvegar Robert Peary sem náði fyrstur manna á norðurpólinn árið 1909 en að vísu hefur það afrek stundum verið dregið í efa.

Kassalaga letur

Í þessum leturpistli ætla ég að að fjalla um tvær nokkuð vinsælar og töffaralegar leturgerðir sem gjarna eru látnar standa fyrir staðfestu, völd, tækni og peninga, sem allt eru nokkuð karlmannleg gildi. Hér er um að ræða letrin Eurostile og Bank Gothic sem bæði voru teiknuð á síðustu öld. Galdurinn á bak við þessi letur er sá að í stað hringlaga forma í stöfum eins og O, G og C eru notuð rúnnuð kassalaga form. Sveigðar línur í stöfum eins og S og R eru einnig þvingaðar í þessa kassalögun þannig að útkoman er letur með sterkum einsleitum einkennum og nútímalegum blæ. Þessi letur eru ekki hugsuð sem lestrarletur í löngum textum en eru hinsvegar mikið notuð uppsláttarletur í kvikmyndaplakötum, bókarkápum, umbúðum, lógóum og þess háttar þar sem menn vilja umfram annað vera kúl en ekki mjög hip.

Bank Gothic er teiknað árið 1930 og er því nokkuð gamalt miðað hvað það er nútímalegt. Upphaflega var það bara teiknað sem hástafaletur en síðar bættust lágstafirnir við - þeir sjást að vísu mjög sjaldan. Tvö smáatriði einkenna þetta letur umfram önnur svipuð: Rúnnuðu hornin eru bara á ytra byrðinu sem þýðir að gatið í O-inu er alveg kassalaga. Lóðréttir strikendar í er skáskornir í stöfum eins og S, J og G, þetta sést betur í bold útgáfunni en í grennri regular gerðinni. 

Eurostile er öllu yngra eða frá árinu 1962. Rétt eins og Bank Gothic var það upphaflega hugsað sem hástafaletur en lágstafirnir bættust þó fljótlega við. Þetta er eitt af frægustu leturgerðum sem komu fram á seinni hluta 20. aldar og fellur vel að moderne hönnun. Eurostile fjölskyldan er nokkuð stór því til eru þunnar útgáfur og feitar, togaðar, þjappaðar og hallandi. Notkunarmöguleikarnir eru því miklir.

Það er auðvelt að finna dæmi þar sem þessi letur koma fyrir. Bank Gothic kom reyndar frekar lítið við sögu þar til grafíski geirinn tók það upp á sína arma undir lok 20. aldar. KB-banki / Kaupþing notaði t.d. Bank Gothic og kannski tilviljun að það var einnig notað í hrunmyndinni Maybe I should have. Science fiction geirinn keppist við að nota þessi letur í sínum kvikmyndaplakötum og bókarkápum. Eurostile er vinsælt hjá löggunni víða um heim og er t.d. áberandi á breskum löggubílum. Veðurfréttir Sjónvarpsins státa af Eurostile, sem er reyndar ekki mjög heppilegt því erfitt getur verið að greina á milli tölustafana 6, 8 og 9. Fleira mætti týna til og ekki endilega í sama dúr. Þeir sem eiga smábörn kannast sjálfsagt við Stoðmjólkina frá MS en þar er eingöngu notað Eurostile og Bank Gothic (hugsanlega á bloggarinn sjálfur þar einhvern hlut að máli). 

 

- - - - -

Ég hef á þessu ári skrifað nokkra pistla um letur og rakið í stuttu máli sögu leturgerða á okkar menningarsvæði síðustu 2000 árin. Hér eru linkar á fyrri leturpistla:

TRAJAN leturgerðin

Hið forneskjulega Únsíal letur 

Gotnesk letur

Fornaletur og Garamond bókaletrið 

Frá Versölum til villta vestursins

Steinskriftin kemur til sögunnar 

Bara Helvetica